Katarzyna II caryca Rosji

Przyszła carowa Rosji Zofia Augusta Anhalt- Zerbst urodziła się 21 kwietnia 1729 roku w Szczecinie na ulicy Farnej jako córka generała pruskiego Chrystiana Augusta, komendanta miejscowego garnizonu. Jeden z wojów małej Zofii, po ukończeniu przez nią czternastu lat, postanowił pojąć ją za żonę. W jego planach przeszkodziła mu inicjatywa carowej Elżbiety, szukającej małżonki dla następcy tronu rosyjskiego, księcia holsztyńskiego Karola Piotra, wsparta przez króla Prus. Nikt oczywiście nie zwracał uwagi na to, że młodzi mieli wspólnego pradziadka, gdyż interesy dynastyczne stały ponad wszystkim.

W lutym 1744 roku Zofia wraz z matką znalazła się w Rosji, gdzie już w czerwcu przeszła na prawosławie i została ochrzczona jako Katarzyna. Zaś w roku następnym zgodnie z wolą carowej stała się żoną Karola Piotra. Tymczasem Elżbieta coraz częściej zapadała na zdrowiu, często tak poważnie, że spodziewano się jej szybkiego zgonu.
W 1756 roku Katarzyna związała się z planami ambasadora brytyjskiego Charlesa Williamsa, pragnącego rozwiązać sojusz antypruski, w którym uczestniczyła również Rosja. Nie wiedział jednak, że młoda, dwudziestokilkuletnia dama, może stać się dla niego osobą wielce niebezpieczną. Po paru miesiącach bliższej znajomości zwierzyła mu się w piśmie z chęci zawładnięcia tronem, ze szczegółami opisując, w jaki sposób dokona zamachu stanu po śmierci carowej.
Tym razem plany spełzły na niczym. Elżbieta wygrzebała się z choroby, a Williams opuścił Rosję, nie wypełniwszy swojej misji. Wojska rosyjskie wystąpiły przeciw Prusom w sojuszu z Austrią, Francją, Saksonią, zaś Fryderyka Wielkiego uratowało od klęski wstąpienie na tron Piotra III, już po śmierci Elżbiety.

Wówczas już mówiono o życiu prywatnym Katarzyny, zwracając uwagę na jej nadmierną, zdaniem niektórych skłonność do zmiany partnerów. Kilku z nich: Andrzej i Zachara Czernyszew, Lew Naryszkin, Sergiusz Sałtykow, oraz stolnik litewski Stanisław Poniatowski- przyszły, a zarazem ostatni król Rzeczpospolitej. Poniatowskiego podejrzewano nawet później, że był ojcem Pawła, za kilkadziesiąt lat cara Rosji. Daty jego pobytów w grodzie nad Newą i data urodzin syna Katarzyny wykluczały taką możliwość, nie mówiąc już o tym, że wizerunki Piotra III i Pawła ukazują uderzające podobieństwo. Stanisław był zaś ojcem córki Katarzyny, która urodziła się 1757 roku i zmarła po dwóch latach.
Małżonka władcy miała większe ambicje niż zapewnienie ciągłości dynastii...
Do spisku montowanego wytrwale przez Katarzynę przyłączyli się młodzi oficerowie gwardii, z których szczególną rolę odegrali bracia Orłowie: Aleksy, Fiodor i Grzegorz. Gdy wieść o przygotowanym zamachu stanu dotarły do otoczenia Piotra, rozpoczęło się śledztwo i aresztowano jednego z oficerów. Dalsze czekanie nie miało sensu.

28 czerwca 1769 roku przewrót stał się faktem. Katarzyna wstąpiła na tron, zaś jej mąż znalazł się w areszcie domowym. Po ośmiu dniach już nie żył, zamordowany przez wykonawców zamachu.
Objęcie władzy przez Katarzynę II i jej pierwsze poczynania były częścią spektaklu, który odbywał się w Rosji na oczach całej Europy. Twierdziła obsesyjnie, że pracuje wyłącznie dla dobra poddanych, dając temu wyraz w pierwszym manifeście, informującym o objęciu władzy w imperium. Ogromnie zależało jej na utrwaleni tego wizerunku, zarówno w oczach społeczeństwa rosyjskiego, jak i oklaskującej ją Europy. Chciała również stworzyć wrażenie, że jest tylko narzędziem w ręku Opatrzności. Ta jej fałszywa skromność szyta jednak była grubymi nićmi, że nikt nawet nie próbował udawać, iż w nią wierzy.

Katarzyna II nie zamierzyła powtórzyć błędu męża, który zwlekał z koronacją. Odpowiednie uroczystości trwały od 11 do 22 września 1762 roku. Swoją władzą nie zamierzała się z nikim dzielić, ale chwilami zadania, jakie wzięła na swoje barki przygniatały ją mocno.
Tymczasem nadchodziły niepokojące doniesienia o wybuchających w różnych guberniach buntach chłopskich, o drożyźnie panującej w Petersburgu, o rozpanoszeniu się w Moskwie bandytów i złodziei, o pożarach...Kłopotów przybywało z każdym dniem. Główną role na dworze odgrywali teraz: były kanclerz Aleksy Bestużew i Nikita Panin, od 1763 roku kierujący pracami Kolegium Spraw Zagranicznych. Stworzył on koncepcję tzw. systemu północnego, w skład, którego miały wejść, rzecz jasna nie na równych prawach: Rosja, Prusy, Polska, Anglia, Szwecja i Dania. Skuteczność tej koncepcji została pomyślnie sprawdzona przy okazji wyboru nowego monarchy polskiego po śmierci Augusta III. Współdziałanie Rosji z Prusami zaowocowało wyborem Stanisława Poniatowskiego.

Najwięcej powodów do zadowolenia miał Fryderyk II, bowiem wcześniej zawarto kontrakt sojuszniczy rosyjsko- pruski, wraz z tajnymi artykułami dotyczącymi spraw polskich. Zabraniały one, pod groźbą użycia siły, jakiejkolwiek zmiany systemu rządów i wypowiadały się w obronie różnowierców. W ten sposób oba państwa zyskały dodatkowy pretekst do mieszania się w sprawy Rzeczpospolitej, której samodzielność w coraz większym stopniu nie dawała im spokoju.

Sporo niepokoju w Petersburgu wywołała próba przekształcenia urzędu hetmańskiego na Ukrainie w stanowisko dziedziczne. Z końcem 1763 roku petycja pułkowników kozackich w tej sprawie znalazła się w stolicy. W odpowiedzi w następnym roku Katarzyna II wezwała hetmana do Petersburgu i wymogła na nim podanie się do dymisji. Kolegium Spraw Zagranicznych, a więc Nikita Panin, postanowił znieść urząd hetmański. W listopadzie 1764 roku powstało, tzw. Drugie Kolegium Małorosyjskie, którego pracami kierować miał Rumiancew. Zarządzał zarówno Hetmańszczyzną jak i Zaporożem.

Dwa lata po załatwieniu spraw ukraińskich Katarzyna ukończyła opracowanie Nakazu dla ułożenia nowego zbioru praw. Według wersji zawartej w projekcie składać się on miał z 22 rozdziałów i 655 artykułów, będąc zarówno komplikacją poglądów Monteskiusza i Cezarego Beccari jak i oryginalną wykładnia rozumienia przez Katarzynę władzy absolutnej. Monarcha, zdaniem carycy, powinien dbać o własną sławę, jak i interesy podwładnych. Wypowiadała się ona przeciw torturom, karom kaleczącym człowieka oraz przeciw stosowaniu kary śmierci w czasie pokoju. Nakaz nigdy nie wszedł w życie.

Nieoczekiwane rozwiązanie znalazła polska sprawa...
Do boju ruszył Konisski, zapewne odpowiednio poinstruowany w Petersburgu, a następnie podlegający biskupowi. Nie usatysfakcjonowała ich uchwała sejmu podjęta w 1767 roku, wyrażająca zgodę na równouprawnienie różnych wyznań, ale jednocześnie zabraniająca katolikom przejścia na prawosławie i pozostawiająca religię katolicką jako panującą. Kontrakcja, którą podjęli, spowodowała rozkołysanie nastrojów mieszkańców ukraińskiego prawobrzeżnego Dniepru i doprowadziła do wybuchu chłopsko- hajdamackiego powstania w 1768 roku- tak zwanej koliszczyzny.

Napaść hajdamaków na Bałtę i Gołtę była dla Turcji pretekstem wypowiedzenia wojny Rosji, która z ochotą przyjęła wyzwanie. Już w 1769 roku Rosjanie opanowali Chocim, Jassy, Bukareszt, Azow, Taganrog. Wzmocnienie Rosji zaniepokoiło nie tylko Francję i Turcję, ale również Austrię i Prusy. Sąsiedzi Polski zażądali rekompensaty, oczywiście kosztem Rzeczpospolitej. W 1770 roku na ziemie należące do państwa polskiego weszły wojska austriackie i pruskie pod pozorem rozciągnięcia kordonu sanitarnego, broniącego przed zarazą, zawleczoną z frontu tureckiego.

25 lipca 1772 roku traktaty rozbiorowe zostały podpisane. Rosjanie zagarnęli ziemię województwa połockiego, witebskiego, mohylewskiego oraz mścisławskiego, które zamieszkało około 1,6 miliona mieszkańców. Katarzyna II oświadczył, że „dwór rosyjski wystąpił w interesie swojego imperium(...) przeciw anarchii w Polsce” i dodała cynicznie, że ziemie wzięte przez Rosję w posiadanie stanowiły „jedynie skromną rekompensatę tego, co niegdyś utraciła”.

Po dwóch latach pokój w Kuczuk- Kainardżi(1774 roku) zakończył wojnę z Turcją. Rosjanie otrzymali Kercz, Jenikale, Kinburn, ziemię między Bohem a Dnieprem, cztery i pół miliona rubli odszkodowania oraz prawo wolnej żeglugi na Morzu Czerwonym i Morzu Marmara dla swojej floty handlowej, nie mówiąc już o opiece nad chrześcijanami zamieszkującymi Turcję.

Wybucha powstanie chłopskie nad odległym uralskim Jaikiem. Najpierw zbuntowali się Kozacy Jaiccy, a później chłopi i Baszkirzy. Powstańcami kierował Kozak Jemielian Pugaczow, podający się za rzekomo ocalonego Piotra III. W latach udało mu się zająć kilka twierdz i stanic nad Jaikiem, a nawet Kazań. Pokonały go ostatecznie wojska carskie w bitwie pod Czarnym Jarem i wydały w ręce władz. W Moskwie został skazany na śmierć przez poćwiartowanie. Egzekucje wykonano publicznie w 1775 roku.

Dopiero teraz Katarzyna II mogła zabrać się do porządkowania administracji państwowej. Rosja została podzielona na pięćdziesiąt guberni, a jednocześnie rozszerzono kompetencje gubernatorów,. Gubernie dzieliły się na powiaty(ujezdy), na czele, których stał kapitan- isprawnik. W Petrersburgu i Moskwie władzę zwierzchnią mieli sprawować oberpolicmajstrzy, w pozostałych- horodniczowie lub komendanci. Władza sądownicza została oddzielona od administracji. Powstały: Izba Karna i Cywilna, którym podporządkowano sądy stanowe niższego szczebla. Dla szlachty był to Wyższy Sąd Ziemski, dla mieszczan- Magistrat Gubernialny, zaś dla chłopów państwowych- Wyższa Rozprawa.

W miarę jak posuwała się w latach, carowa prowadziła coraz bujniejsze życie towarzyskie. Faworytów było wielu i zmieniali się często. Wybór nowego faworyta związany był z bardzo specjalnym ceremoniałem. Kandydat przechodził najpierw przez badania lekarskie, a następnie przez sypialnię jednej z dam dworu, która podobno nosiła przydomek „probier- damy”. Łącznie na wszystkich wydała około stu milionów rubli. Poza tym każdy z nich otrzymywał od Stanisława Augusta order Orła Białego.

Wiele czasu spędzała przy biurku prowadząc obfitą korespondencje, własnoręcznie kreśląc projekty dekretów, a także zajmując się praca literacką. Nie były to utwory wielkiego formatu artystycznego, ale mieściły się w granicach przyzwoitości. Napisała kilka komedii O czasy!, Imieniny Pani Worszałkinej, Przedpokój znakomitego szlachcica, Pani Wiestnikowa z rodziną, Niewidzialna narzeczona...Wykpiwała w nich dewocję, plotkarstwo ignorancję, oraz ślepe podporządkowanie się modzie. Założyła pierwszy w Rosji tygodnik satyryczny „Wsiakaja Wsiaczina”(Rożne różności), który zaczął wychodzić w 1769 roku.

Wiele czasu poświęciła zreformowaniu szkolnictwa. Ściągnęła w tym celu z Austrii współtwórcę szkolnej reform w tamtym państwie, Teodora Jankovica. Zaczął on zakładać szkoły ludowe, w których- po czterech lata ich funkcjonowania, w 1786 roku- uczyło się już przeszło jedenaście tysięcy uczniów. Do szkół innych typów chodziło około 26 tysięcy dzieci i młodzieży. Był to wielki postęp, chociaż w porównaniu z krajami Europy Zachodniej sytuacja i tak wyglądała bardzo źle.

W 1785 roku cesarzowa wydała generalny przywilej dla szlachty. Decyzja to dojrzewała od pierwszych lat jej panowania. Pierwszy z artykułów głosił:
Stan szlachecki pochodzi od zasług i czynów mężów, będących w dawnych czasach zwierzchnikami, przez co zmienili służbę w godność, a potomstwu swemu pozyskali szlachetne dziedzictwo.
Wprowadzono gubernie i powiatowe zjazdy szlacheckie. Jednocześnie cesarzowa wydała przywilej dla miast, wprowadzają Dumę Miejską, jako organ samorządowy.
W 1783 roku carowa włączyła Krym do imperium, a w 1787 rozpoczęła się kolejna wojna z Turcją. W 1788 roku Szwecja wszczęła działania wojenne przeciw Rosji. I na jednym, i na drugim froncie walki toczyły się ze zmiennym szczęściem. Gdy w 1790 roku zawarto pokój ze Szwedami, przyjmując zasadę utrzymania status qua ante bellum, pisała: Wyciągnęliśmy jedną łapę z błota, jeśli uda nam się wyciągnąć drugą, zaśpiewamy Alleluja!
Oczywiście wyciągnięcie łapy nie przyszyło łatwo, bo Turcy stawiali bardzo stanowczy opór, ale wreszcie i z drugiego frontu nadeszły wiadomości o sukcesach, do których w szczególności przyczynił się generał Suworow, któremu udało się zdobyć po wielomiesięcznym oblężeniu Izmaił. 29 grudnia 1791 roku podpisano traktat pokojowy w Jassach, na mocy, którego Rosja uzyskała od Turcji uznanie zaboru Krymu i zwierzchnictwa nad Gruzją, zaś granica przesunęła się aż po ujście Dniestru. Zakończenie tej wojny pozwoliło carowej na otwartą interwencję w Polsce po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja.
W walce z Polską posłużyła się prowokacją- konfederacją targowicką, zmontowaną przy współudziale Petersburga. Rosja i Prusy szybko doszły do porozumienia, zwłaszcza, gdy wojska rosyjskie wkroczyły na ziemię polskie. Dokonano kolejnego rozbioru Rzeczypospolitej, motywowanego przeniknięciem do Polski francuskich idei rewolucyjnych.
I znowu nadeszły wiadomości z polski: „Znany wam z pewnością Kościuszko podburzywszy Polskę, w swych kontaktach z potworami rządzącymi w Francji zamierza wszędzie rozsiewać bunt na złość Rosji”.
Przeciwko polskim powstańcom ruszyła także armia pruska. Ostatnim epizodem walk była rozpaczliwa obrona Warszawy i rzeź Pragi, urządzona przez wojska Suworowa. W 1795 roku nastąpił trzeci rozbiór Polski, wykreślając ją z mapy Europy. Resztkami pokonanego państwa podzieliły się Austria, Prusy i Rosja, która zagarnęła około 120 tys. km2, sięgając po linię: Bug, Niemirów- Grodno, Niemen.
5 listopada po porannej kawie, zasiadła do pracy, po pół godzinie kamerdyner znalazł ja nieprzytomną w ubikacji. Prawdopodobnie miała wylew krwi do mózgu, połączony z jednoczesnym pęknięciem woreczka żółciowego. Śmierć przyszła nagle, wskutek czego imperatorowa nie zdążyła, jak zamierzała, odsunąć od tronu swego syna Pawła i przekazać władze wnukowi- Aleksandrowi.

źródła:„Poczet władców Rosji”- Władysław Andrzej Serczyk