Budująca i niszcząca działalność wiatrów

Rola wiatru w formowaniu rzeźby obszarów pustyń

Wiatr jest zjawiskiem powszechnym, wieje wszędzie na obszarze całej kuli ziemskiej. Na morzach i oceanach tworzy fale i prądy, na lądach charakterystyczne formy eoliczne. Wiatr, podobnie jak inne czynniki zewnętrzne, niszczy, transportuje, i buduje. Rozmiary tej działalności zależą od siły i częstotliwości kierunków wiatru i przede wszystkim od rodzaju podłoża. Rozmiary tej działalności są największe w strefie klimatu suchego, półsuchego oraz skrajnie zimnego, a więc w obszarach, gdzie niema szaty roślinnej. Są to obszary pustynne i półpustynne oraz skaliste wzniesienia, sterczące ponad granicą wiecznego śniegu. W tych obszarach pustynnych i półpustynnych działalność niszczącą wiatru hamują jedynie skorupy pustynne (żelaziste, wapienne, solne i pylaste) oraz bruk pustynny, złożony z grubych okruchów.
Zależnie od siły wiatru materiał bywa odrywany, przesuwany, toczony, unoszony i zawieszony. Najszybciej i najczęściej jest unoszony pył, bo już przy bardzo słabym wietrze; do uniesienia piasków są potrzebne wiatry o większej prędkości.

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA WIATRU
Proces wywiewania pyłu i piasku nosi nazwę deflacji. Deflacja zachodzi wszędzie, gdzie tylko jest ruchliwy materiał podłoża. Proces ten ustaje całkowicie, gdy materiał zostanie okryty skorupą pustynną albo ukryty pod brukiem. Proces niszczenia, nadgryzania, szlifowania i polerowania powierzchni skalnych przez wiatr miotający piaskiem nosi nazwę korazji. Rozmiary korazji zależą od prędkości wiatru, ilości i wielkości ziarna, twardości materiału atakowanego i atakującego oraz od kąta, pod którym wiatr wieje; optymalnym jest kąt 60-90. Wiatr niesie najwięcej piasku przy powierzchni Ziemi, toteż jego działalność korozyjna największa w partiach przyziemnych. Na skutek ciągłej deflacji, postępującej krok w krok za wietrzeniem, powstają duże zagłębienia Kotlinowi, są to wanny oraz misy deflacyjne o wielkich rozmiarach. Na pustyni Namib długość jednej z wanien wynosi 24,5 km, szerokość 1,3 km, głębokości 125 m. Zagłębienia deflacyjne , bardzo liczne np. w obszarze Sahary, pustyni Namib i in., sięgają nieraz bardzo głęboko, aż do poziomu wód gruntowych, a gdy znajduje się on poniżej poziomu morza, stanowią one depresje deflacyjne.

Wskutek nierównomiernego wietrzenia i wywiewania materiału zwietrzałego powstają na powierzchniach skał litych także drobne formy deflacyjne , jak: kieszenie, jamy i małe plastrowe zagłębienia. Formy pochodzenia wyłącznie deflacyjnego rozwijające się bez współudziału, wietrzenia, powstają przede wszystkim w obszarach piaszczystych. takiego pochodzenia są liczne zagłębienia i obniżenia, zwłaszcza w obszarach wydmowych (gassi). Rozrywanie

i nierównomierne wywiewanie doprowadza do pagórów o urwistych stokach zbudowanych ze stale wywiewanego piasku, ograniczających płaskie szczyty pokryte roślinnością, zabezpieczającą przed niszczeniem. Są to ostańce deflacyjne charakterystyczne dla obszarów piaszczystych i pyłowych, na które wkracza roślinność i gdzie toczy się walka między wiatrem a roślinnością.
Wskutek korazyjnej działalności wiatru powstają graniaki wiatrowe, wygłady, wyżarcia na ścianach skalnych oraz podcięcia i charakterystyczne grzyby skalne. Graniaki wiatrowe są to okruchy skalne o rozmiarach od kilku centymetrów do kilku decymetrów, psiadające dwie lub więcej powierzchnie dobrze ogładzone, pooddzielane wyraźnymi krawędziami (graniami). Zależnie od ilości tych grani rozróżniamy jedno-, dwu- i trójgrańce (najczęstsze) oraz wielograńce. Występują one tylko w niektórych pustyniach żwirowo-piaszczystych. Brukiem deflacyjnym nazywamy pokrywy zbudowane głównie

z graniaków, a oddzielające osady pierwotne, nie przewiane, od osadów nie przewianych (piaski, less). Powstają one wskutek eolicznej degradacji (deflacji powiązanej z korazją) obszarów, zbudowanych z utworów różnoziarnistych, piaszczysto-żwirowych lub piaszczysto-głazowych. Wiatr unosi piasek, natomiast grube okruchy pozostają na miejscu. W ten sposób w miarę wywiewania piasku rośnie pokrywa złożona z korodowanych piaskiem okruchów skalnych, czyli bruk deflacyjny. Powstanie bruku zabezpiecza niżej leżące piaski przed wywianiem. Bruzdy wiatrowe (albo żłobki deflacyjne) są to zagłębienia, podzielone ostrymi grzebieniami, tzw. jardangami, o głębokości do 3m ; żłobione są w skałach mało twardych ( iły, gliny, lessy, margle, piaskowce, wapienie) przez wiatr szorujący strumieniami piasku. Przebieg ich jest zgodny
z kierunkiem panujących wiatrów. Gzymsy skalne powstają wskutek nierównomiernego niszczenia wychodni skał o różnej odporności. W tworzeniu ich współdziała wietrzenie, deflacja i korazja. Rezultatem podcinania dolnych ścian skalnych, przez wiatr niosący szczególnie dużo piasku są przewieszki okapy skalne, wysterczające ponad dolną, cofniętą powierzchnię. Pojedyńcze skałki, atakowane i niszczone najsilniej w części dolnej, przyziemnej, przybierają postać charakterystycznych grzybów skalnych, o wąskiej podstawie i szerokiej czapie. Wreszcie na płaskich powierzchniach skalnych szlifowanych i ogładzanych przez wiatr miotający piaskiem powstają wygłady eoliczne, pagóry oszlifowane z jednej strony przypominają formy mutonów Te wygładzone powierzchnie są okryte cienką otoczką ściśle przylegającego pyłu; tworzą one: glazurę pustynną.

Wyżej opisana działalność niszcząca wiatru zachodzi głównie na obszarach pustyń wyżynnych, to jest kamienistych (hamada), żwirowych (erg, serir) oraz częściowo na pylastych (szot, sebka-na Saharze; takyr, kewir-w Azji; playa-w Ameryce Pn.)

DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA (AKUMULACYJNA) WIATRU.
Materiał toczony, wleczony i niesiony przez wiatr jest osadzany, gdy zmniejsza się jego siła transportowa. Siła transportowa dolnych warstw powietrza zmniejsza się z powodu tarcia o powierzchnię Ziemi. Jeśli ta powierzchnia jest płaska, mogą powstawać wskutek równomiernej akumulacji równiny lotnych piasków. Takie równiny akumulacji piaszczystej są rzadkie, bowiem powierzchnia Ziemi jest przeważnie nierówna. Każda nierówność: krawędź, pagór, skałka, blok, okruch skalny, drzewo, krzew, kępa traw a nawet teren wilgotny stanowią przeszkodę, hamującą prędkość wiatru i zmuszającą do osadzania niesionego materiału, przede wszystkim piasku. Powstają wtedy kępy piaszczyste wymuszone. Z takich kęp powstają wydmy - są to wzniesienia piaszczyste usypane przez wiatr o wysokości do 200m o różnych kształtach
i rozmiarach. Najbardziej charakterystyczną ich cechą jest asymetria stoków. Stoki dowietrzne, wystawione na działalność panujących wiatrów, są słabo pochylone i podnoszą się bardzo łagodnie (3-12) ku ostrej lub zaokrąglonej kulminacji. Stoki przeciwne, odwietrzne, są strome (25-33). Dla obszarów pustynnych charakterystyczne są barchany - wydmy w kształcie rogalika wypukłą stroną zwróconą pod wiatr i z dwoma ramionami położonymi zgodnie z kierunkiem wiatru. Barchany mogą występować jako pojedyńcze lub złożone powstające przez narastanie albo też przyrastanie barchanów sąsiednich. Tworzą się wtedy wydmy podłużne (sejfy)- czyli długie wały piaszczyste o przebiegu zgodnym z kierunkiem panującego wiatru. Wydmy podłużne biegną zazwyczaj obok siebie równolegle, a między nimi ciągną się szerokie obniżenia zwane gasi. Ten rodzaj wydm występuje często na Pustyni Libijskiej, Namib, Kar-kum, Australijskiej.
Barchany przyrastające do siebie bokami (ramionami) tworzą wydmę poprzeczną, maja one postać długich wałów, przebiegających prostopadle do kierunków panujących wiatrów. Są to wały o długości 0,5 km, wysokości do 100 m i stokach wyraźnie asymetrycznych (strona dowietrzna 55-12;odwietrzna
25-33). Pod wpływem wiatrów zmiennych skupia się nieraz kilka barchanów
i tworzy się jedno wzgórze piaszczyste, nieruchome, o ramionach wysuniętych na wszystkie strony, są to barchany ustalone.
Na wskutek krzyżowania się wydm poprzecznych z podłużnymi powstają sieci wydmowe. Pomiędzy nimi powstają zagłębienia wypełnione osadami ilastymi, wypłukiwane przez wody deszczowe z piasków wydmowych noszące nazwę bajirów. Natomiast silnie zawydmione powierzchnie piaszczyste o chaotycznym i nieregularnym przebiegu nabrzmień i obniżeń to pola wydmowe, powstałe dzięki wiatrom zmiennym. Występują tu obok siebie formy akumulacji, deflacji a nawet korazji.

Opisane powyżej formy akumulacyjne powstają tylko na obszarach pustyń piaszczystych (ergów) , jednak zajmują one stosunkowo niewielkie obszary pustynne, np. na Saharze zaledwie 1/9 powierzchni pustynnej. Są to zazwyczaj pustynie nizinne.
Podsumowując rola wiatru w formuowaniu rzeźby obszarów pustyń jest bardzo duża ale w ostatnich latach uważa się że wody opadowe, a dzieki nim zachodzące procesy spłukiwania bruzdowego i pokrywowego pełnią większą rolę niż wiatr.