Stanisław Wyspiański.

Wyspiański Stanisław, 1869-1907, dramatopisarz, poeta, malarz, reformator teatru, największy obok romantyków twórca polskiego dramatu, zwłaszcza tragedii. W dramatach obok nurtu filozoficznego i metafizycznej interpretacji dziejów Polski ("Bolesław Śmiały", "Noc listopadowa") i nawiązań do tragedii antycznej ("Meleager", "Sędziowie", "Klątwa"), wielka polemika ze współczesnością polityczną i literacką("Wesele", "Wyzwolenie"). Pionier nowoczesnych form teatralnych, pierwszy inscenizator "Dziadów" Adama Mickiewicza. Tworzył witraże, polichromie, portrety, pejzaże, projekty dekoracji teatralnych, nowatorską grafikę książkową.

Stanisław Wyspiański to jeden z tych nielicznych twórców, których możemy nazwać osobowością renesansową - czyli twórcą wszechstronnym, który pragnął i umiał w dziele swojego życia połączyć kilka dziedzin sztuki w świetną całość. Wyspiański stworzył nowy teatr, nowy typ dramatu w Polsce, taki, jakiego przed nim nie było i jakiego nikt już później nie dokonał. Życie Wyspiańskiego ma wymiar antycznej tragedii: wizjoner sztuki - patrzy jak upadają jego artystyczne projekty; wyrafinowany intelektualista - żeni się z prostą chłopką; subtelny poeta - umiera na wstydliwą chorobę weneryczną... Przyjaciele mówią: "rajski ptak uwięziony w klatce", "orzeł zamknięty w kojcu dla kur". Przychodzi na świat 15 stycznia 1869 roku w Krakowie, jako pierworodny syn Marii z Rogowskich i Franciszka Wyspiańskiego - rzeźbiarza. Ojciec ma za sobą kilka artystycznych sukcesów i konspiracyjną pomoc powstańcom styczniowym. W Domu Długosza przy ul. Kanoniczej, w bezpośrednim sąsiedztwie Zamku i katedry, wśród rzeźb w pracowni ojca, upływa dzieciństwo małego Stasia. Nie do końca szczęśliwe. Ojcu, obdarzonemu talentem i wykształceniem, brakuje indywidualności i silnej woli. Kłopoty materialne sprawiają, że twórczość Franciszka zamienia się w rzemiosło. Leczy zatem frustrację alkoholem, zwłaszcza gdy w 1875 roku umiera młodszy syn Tadeusz, a rok później - żona Maria. Śmierć matki jest dla siedmioletniego Stasia ciosem. Wiele lat później wyzna z bólem: "byłem za mały wtenczas, żeby jej okazać czułość". Pierwsze szkolne lata Stanisław spędza w domu ojca. Po lekcjach pomaga ojcu w pracach kamieniarskich. Pogrążony w depresji wdowiec nie umie jednak zapewnić synowi opieki. W 1980 roku Stanisław przeprowadza się do domu matki chrzestnej, słynnej cioci Stankiewiczowej. Jej mąż, Kazimierz Stankiewicz, okupił latami więzienia udział w zamachu na agenta carskiego. Szlachetny, serdeczny i otoczony nimbem bohaterskiej przeszłości wuj Stankiewicz przejmie rolę ojca i będzie dbał o wykształcenie Wyspiańskiego. Więź ze Stankiewiczami przetrwa różne koleje losu. Po śmierci wuja (w 1895) ciotka całe uczucie skupi na ukochanym siostrzeńcu. Mimo konfliktów, jej nieco zaborcza, ale wierna miłość pozostanie niezachwiana, zaś po latach, pomoc przy pielęgnacji śmiertelnie chorego artysty okaże się zbawienna. Tymczasem młody Wyspiański uczęszcza do klasycznego Gimnazjum Św. Anny. Wprawdzie na świadectwach jedynie z rysunku ma stopień celujący, ale okres ten i zawarte w nim przyjaźnie decydują o jego formacji. Całe dnie spędza z przyjaciółmi: Lucjanem Rydlem (1870-1918), Józefem Mehofferem (1869-1946) i Stanisławem Estreicherem (1869-1939). Wspólnie oddają się lekturze, dyskutują, oklaskują Solskiego i Modrzejewską, organizują przedstawienia w "kółku dramatycznym" i "wieczorki Mickiewiczowskie". Uczestniczą w patriotycznych manifestacjach, bo Kraków lat 80-tych korzystając z liberalnej polityki zaborcy staje się miejscem bezustannych obchodów i rocznic. W tym okresie Matejko wystawia swoje najważniejsze obrazy ("Bitwa pod Grunwaldem", "Hołd Pruski", "Sobieski pod Wiedniem"), zaś Henryk Sienkiewicz drukuje "Trylogię". Wszystko to "ku pokrzepieniu serc" i zbudzeniu sumień wspomnieniem chwały Rzeczypospolitej. "Jest dziś w modzie krytykować dawne szkoły galicyjskie i urągać im jako 'austriackim'" - pisze po latach Stanisław Estreicher. Tymczasem - "szkoła była przepojona na wskroś duchem patriotycznym i silnie w tym kierunku nastawiona. Uczyła kultu tradycji historycznej, a wśród niej kultu poezji romantycznej (...) ale nie uczyła bezkrytycznie". Estreicher wspomina jak z Wyspiańskim i innymi cieszyli się maturą uzyskaną w roku 1887: "urządziliśmy tradycyjną wspólną ucztę koleżeńską u Turlińskiego w Hotelu pod Różą z aż czterema butelkami cienkiego wina. A po uczcie obeszliśmy 'gęsiego', jak zwyczaj kazał, Rynek i Planty krakowskie. Odtąd wolno nam było nosić laski, cylindry i palić papierosy. Zostaliśmy dorosłymi."


Na lata gimnazjalne przypada moment sprecyzowania planów życiowych Wyspiańskiego. Zachęcany przez Matejkę, który życzliwie ocenia jego szkice, jeszcze przed maturą uczęszcza jako wolny słuchacz do Szkoły Sztuk Pięknych. Dzięki "wycieczkom inwentaryzacyjnym" na Kielecczyznę i Podkarpacie organizowanym przez prof. Władysława Łuszczkiewicza (1828-1900) Wyspiański poznaje i dokumentuje zabytki polskiego średniowiecza. Po maturze wstępuje na Uniwersytet, gdzie w Gabinecie Historii Sztuki studiuje malarstwo renesansu i działa w "Kółku Estetów". Wkrótce wezwie go do pomocy pracujący nad polichromią kościoła Mariackiego Mistrz Matejko. Realizacja polichromii mariackiej staje się dla Wyspiańskiego życiową przygodą. Szybko awansuje do roli "prawej ręki" Matejki i architekta Tadeusza Stryjeńskiego (1849-1943). Na rusztowaniach spędza pół roku. "Robota w kościele postępuje bardzo szybko - herby już są wymalowane wszystkie na ścianach - Mistrz, którego odwiedzam codziennie, zadowolony - Stryjeński się uśmiecha - Łuszczkiewicz pieje hymny pochwalne" - donosi z dumą przyjacielowi. Bliska współpraca z Matejką, kontakt z gotyckim arcydziełem, czyli ołtarzem Wita Stwosza, konieczność "przestawienia wyobraźni" na rozmiar monumentalnej ściany, techniczne tajniki warsztatu - wszystko to staje się praktyczną akademią i wpłynie na sztukę Wyspiańskiego mocniej niż oficjalne szkoły. A Stryjeński niedawno wrócił z Paryża i namawia gorąco młodszego kolegę do wyjazdu. I marca 1890 roku, mimo oporów Matejki, Wyspiański wyrusza w podróż do Europy. "Nie uwierzy Pan jak mię to wszystko drażni i złości, że ja jeszcze nic a nic nie umiem, to mi cały spokój odbiera" - pisze z Norymbergi do Stryjeńskiego. Tymczasem zwiedza pilnie, "zbiera motywa" i zasypuje przyjaciół listami ("bezcenne listy, za które oddałbym połowę jego dramatów!" - napisze Boy-Żeleński). Dzięki nim znamy trasę i główny przedmiot fascynacji artysty: gotyckie katedry. W Krakowie podróż ta komentowana jest z niepokojem. "Wyjazd za wczesny nie ma korzyści" - grzmi Matejko. Mimo przestróg Mistrza w 1891 roku Wyspiański i Mehoffer próbują zdać do paryskiej cole des Beaux-Arts - bez sukcesu. Wynajmują wspólną pracownię i malują w prywatnej Akademii Colarossiego, choć właściwa nauka polega raczej na zwiedzaniu Luwru, chodzeniu do Opery i dyskusjach z artystami. W Crèmerie u Madame Charlotte swój stolik ma Paul Gauguin, bywa tu Strindberg, Mucha i paryscy Polacy, np. Władysław Ślewiński. "Jest dobrze widzieć i poznać dzisiejsze malarstwo francuskie - pisze Wyspiański - aby się dowiedzieć, że to co się nieraz myśli jest słuszne, że inni tak robią; potrzeba tylko mieć śmiałość być niezależnym." Tymczasem z Krakowa śle rady zatroskany Łuszczkiewicz: "Unikać stosunku z hołotą artystyczną, bo od niej się nic nie zyska. (...) Po Matejce trzeba zająć miejsce jednemu z Was." Świadomość wiązanych z nimi oczekiwań boleśnie zderza się z serią porażek: nieudany udział w konkursach na dekorację Praskiego Rudolfinum i na kurtynę do Teatru Miejskiego; kłopoty z witrażami do katedry Lwowskiej. Mimo niepowodzeń, Wyspiański z determinacją maluje. Coraz bardziej pociąga go też poezja i teatr. "Z moich myśli całodziennych malarstwo zaledwie cząstkę zajmuje. Tyle mi się innych myśli ciśnie do głowy, tyle mi się snuje fantazji..." Kiedy jesienią 1892 roku przyjeżdża do Krakowa, "zmienił się bardzo, zmężniał i wypiękniał - zauważa Rydel. - Wąs mu się puścił suty blond-rudawy i broda pełna - co przy ściągłej twarzy i niebieskich dużych oczach bardzo interesująco wygląda. (...) znać na nim, że przemyślał i przetrwał w sobie dużo - że się rwie gdzieś naprzód i w górę do jakichś wielkich i pięknych rzeczy." Jeszcze dwa lata krąży Wyspiański między Paryżem i Krakowem. Zimą 1903 roku jego przysłane z Francji pastele bulwersują Kraków. Po powrocie czeka go klęska - odrzucenie kartonów do katedry Lwowskiej. "Życie moje jest okropne obecnie - pisze - żadnej nadziei, żadnej pracy... niezrozumienie na każdym kroku. (...) Aby dogodzić krytyce musiałbym sobie odejmować kolejno głowę, mózg, serce, czucie, zmysły, słuch, wzrok - bo wszystko mi kwestionują". "Kraków to nie Warszawa, i choć jest bardzo malowniczy i dopóki milczy, znośny - to ludzie absolutnie są niemożliwi" - żali się Konstantemu Laszczce. A jednak coraz więcej łączy go z tym "małym, pretensjonalnym, wysoce śmiesznym miasteczkiem" jak nazywa Kraków. W 1895 roku realizuje pierwszy monumentalny projekt: polichromię kościoła Franciszkanów. Wkrótce uzupełni ją cyklem witraży. Wydaje kolejne dramaty. Rodzą mu się też dzieci z przedziwnego związku z chłopką Teodorą Teofilą Pytko (1868-1957). Współcześni nazywają ich "najbardziej niedobranym małżeństwem, jakie można było znaleźć nie tylko w Polsce, ale chyba na całym świecie".


W 1897 roku artysta pisze do Lucjana Rydla "nigdzie mnie już nie ciągnie za granicę, żadne Włochy, żadne Szwajcarie, żadne nic, tylko kraj, i mam tu wszystko, i znajdę sobie wszystko." W tym samym roku w Krakowie powstaje Towarzystwo Artystów "Sztuka", zaczyna wychodzić pismo "Życie" (gdzie Wyspiański czuwa nad szatą graficzną), zapada uchwała Sejmu, która umożliwi wyprowadzenie wojsk austriackich z Wawelu i renowację zamku z budżetu państwa. Przychodzą pierwsze sukcesy osobiste: nagrody za witraże franciszkańskie, popularność scenicznej "Warszawianki". Utwór ten inauguruje cykl dramatów "narodowych" (m.in. "Noc listopadowa", "Bolesław Śmiały", "Wesele"). Wyspiański pracuje gorączkowo, jego pomysły obejmują wciąż nowe gałęzie sztuki. Ogromną twórczą aktywność hamują pierwsze objawy choroby wobec której medycyna jest bezradna. Zegar zaczyna wyraźniej odmierzać czas. Artysta tworzy w cieniu zbliżającej się śmierci. Wyspiański wkracza w XX wiek jako dojrzały poeta i malarz o skrystalizowanym stylu. Przełomowe w jego karierze okażą się projekty witraży wawelskich i prapremiera "Wesela". Wystawiona 16 marca 1901 sztuka staje się artystyczną sensacją, towarzyskim skandalem i prawdziwym "spektaklem kultowym". Przez potomnych nazwana będzie "najważniejszym utworem, jaki o Polsce napisano po polsku". Wyspiański awansuje do miana "narodowego wieszcza". Kazimierz Przerwa-Tetmajer ogłasza go "największym po Mickiewiczu i Słowackim poetą polskim". Odtąd zmienia się radykalnie sposób pisania o jego dziełach, rośnie sława, polepsza się sytuacja materialna. Siłą rzeczy przewagę w ostatnich latach zyskuje twórczość literacka. Po "Weselu" powstają dalsze arcydzieła teatralne. Wyspiański próbuje pozostać wierny malarstwu, lecz wiele jego projektów i marzeń rozbija się o mur niezrozumienia. Feliks Jasieński: "Wielki talent dekoracyjny, któremu potrzeba kościołów, pałaców, gmachów publicznych, by się mógł wypowiedzieć... Przestrzeni! Naród związał malarzowi ręce (...) więc Wyspiański pisał. (...) Mogliśmy byli mieć witraże w katedrze wawelskiej, polichromię kościoła na Jasnej Górze, polichromię sali w archiwum miejskim i tyle, tyle innych rzeczy... pozostał jeno wstyd i smutek." U schyłku życia Wyspiański pozostaje więc, w pewnym sensie, malarzem niespełnionym. Portrety i pejzaż, ku którym się teraz skłania ograniczony pogarszającym się zdrowiem, nie mogą zastąpić jego wizyjnych, monumentalnych planów. Powołany w 1902 roku na katedrę w krakowskiej Akademii mówi do uczniów: "Zostałem mianowany profesorem malarstwa dekoracyjnego. Jest to nonsens. Malarstwo nie może być innym, jak dekoracyjnym." Dzięki przyjaźni Juliana Nowaka (1865-1946) - lekarza i mecenasa sztuki - realizuje dekorację wnętrz Domu Lekarskiego, mistrzowski przykład "sztuki stosowanej". Jednak odsunięcie od restauracji Zamku i niepowodzenie w staraniach o dyrekturę teatru budzą gorycz. "Chorować muszę, bo snadź jest to moja jedyna pociecha. Teatr dostał Solski, Wawelu nie dostanę także. Pytanie jednakże, czy nie będzie pożądanem, abym dla wszelkiej wygody i pewności w tymże oto czasie niedalekim umarł?" Stan jego zdrowia pogarsza się gwałtownie. W trosce o zabezpieczenie rodziny kupuje gospodarstwo w podkrakowskich Węgrzcach, gdzie przenosi się jesienią 1906 roku. Ciągle pracuje: przyjmuje gości leżąc, dyktuje ciotce Stankiewiczowej swe ostatnie wiersze, próbuje rysować węglem przytwierdzonym do usztywnionej deseczką dłoni. "Odzyskałem z dawna upragnioną możność czytania spokojnego, przez co będę się mógł zapoznać świeżo z wielu książkami" - pisze kilka miesięcy przed śmiercią. Gdy umiera 28 listopada 1907 roku ma zaledwie 38 lat. Jego pogrzeb staje się wielką narodową manifestacją. W ostatniej drodze - z kościoła Mariackiego przez Wawel na Skałkę - towarzyszy mu kilkadziesiąt tysięcy osób. I bicie dzwonu Zygmunta.