Kierunki i przebieg reformacji w Polsce

W pracy chciałabym ukazać powody przyjęcia się nurtu reformacji w Polsce, główne jej założenia, kierunki w jakich się rozwinęła i skutki jakie miała dla kraju i społeczeństwa. Chronologiczne zestawienie po sobie faktów historycznych będzie pomocne przy pełnym rozpatrzeniu zagadnienia reformacji.

Zestawienie ważniejszych wydarzeń

- W 1517 roku Marcin Luter ogłasza swoją surową krytykę dotyczącą Kościoła
- Poglądy Lutra zostały potępione przez papieża w bulli Exsurge Domine w 1521r.
- Pojawienie się w latach 20. XVI w luteranizmu
- W latach 40 XVI wieku pastor ewangelicki Jan Seklucjan wydał pierwszy popularny wykład nauki luterańskiej w języku polskim
- Od połowy XVI wieku głównym nurtem protestanckim w Polsce stał się Kalwinizm
- W 1550 odbył się w Pińczowie pierwszy zjazd ministrów (duchownych) kalwińskich
- W 1554 opracowano zasady wiary kalwinistów
- 1562–65 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu, powstanie braci polskich
- Zgoda sandomierska z 1570 miedzy luteranami, braćmi czeskimi i kalwinami

Analiza problematyki zagadnienia

W połowie XVI w. położenie Niemiec zaczęło ulegać znacznemu pogorszeniu. Jedną z przyczyn tego pogorszenia były wielkie odkrycia geograficzne. Zmiana dróg handlowych osłabiła handel miast północnoniemieckich. Kupcy i rzemieślnicy zaczęli tracić źródła dochodów.

Położenie chłopów poddanych także uległo pogorszeniu, gdyż panowie podwyższali czynsze. Chcąc zaś podnieść dochody z ziemi, wprowadzali pańszczyznę.
Wśród mieszczaństwa i rycerstwa niemieckiego szerzyły się nowe poglądy umysłowe płynące z Włoch. Znajdowały one protektorów wśród świeckich książąt i części duchowieństwa. Zaczęto krytycznie przyglądać się pozycji Kościoła katolickiego w Niemczech. Skupiał on w swych rękach 3/5 wszystkich posiadłości ziemskich i nakładał na ludność duże daniny i opłaty. Duże dochody przynosiła papiestwu sprzedaż odpustów, czyli odpuszczanie za opłatą pieniężną grożących grzesznikom na "tamtym świecie". Wiele zgorszenia i niechęci budziło wystawne życie części duchownych, którzy zbyt mało czasu poświęcali pracy duszpasterskiej. Przeciwko duchowieństwu i papiestwu zaczęli ostro występować niemieccy pisarze-humaniści. Potępiano wysyłanie przez miejscowych biskupów danin do papieża, z czasem także krytyce poddano również niektóre dogmaty religii chrześcijańskiej.

Częściowe zmiany dokonywane w kościele katolickim okazały się niewystarczające. Powszechnie przyjmuje się, że reformację przygotował humanizm. Po pierwsze, przez powrót do Biblii i łatwy do niej dostęp wiernych (poprzez jej tłumaczenia na języki narodowe).Po drugie, humanizm akcentując indywidualizm jednostki ludzkiej zwracał uwagę na głębszą wiarę i przeżycia religijne. Na tym tle pojawił się rozdźwięk między potrzebami elit i mas wiernych a tym, co reprezentował zinstytucjonalizowany Kościół, a szczególnie duchowieństwo.

Pojawił się zatem problem zakwestionowania roli kapłana, jako pośrednika między ludźmi a Bogiem. Występował w tym kontekście dość wyraźny związek między ukształtowaną w dobie odrodzenia mentalnością ludzi a ich rozbudzonymi potrzebami religijnymi. Reforma protestancka położyła akcent na usprawiedliwienie przez wiarę i uznanie Biblii za jedynie nieomylną. Reformatorzy głosili także inną koncepcję kapłaństwa, rozumianą jako "służbę słowu Bożemu". Idee te stały się atrakcyjne dla wielu ludzi.

"Zasadnicza przyczyna Reformy była więc następująca: w pełnej niepokojów epoce rozwijającego się indywidualizmu wierni potrzebowali teologii mocniejszej i żywszej od tej, którą im głosił, albo i nie głosił, często niedouczony i prymitywny kler czy zbiedniali i mało zdolni wikariusze zastępujący biskupów tytularnych, również niewystarczająco wykształconych".

Bezpośrednim celem pierwszych reformatorów była odnowa życia religijnego, zarówno w samym Kościele, jak i w całym społeczeństwie. Reformację poprzedziły ruchy ideowo do niej zbliżone krytykujące hierarchiczną strukturę Kościoła, gallikanizm, kwestionujący nadmierną władzę papiestwa nad Kościołami narodowymi, osłabiający papiestwo koncyliaryzm, a także akcentująca znaczenie religijności indywidualnej. Reformacja była też negatywną reakcją na humanizm renesansowy i zeświecczenie hierarchii kościelnej.

Reformację zapoczątkowało wystąpienie M. Lutra, który 1517 ogłosił w Wittenberdze 95 tez przeciwko katolickiej nauce o odpustach, a następnie w swoich kolejnych pracach wystąpił przeciw: władzy papieża nad Kościołem, wyodrębnieniu stanu duchownego, nauce o wartości uczynków dla usprawiedliwienia człowieka oraz o sakramentach, ofierze mszy św. i ślubach zakonnych. Poglądy Lutra zostały potępione przez papieża w bulli Exsurge Domine (1521), ale zyskał on dużą popularność w szerokich kręgach społeczeństwa niemieckiego i poparcie u książąt niezadowolonych z polityki wpływu Kościoła. W jego ślady poszli inni reformatorzy, m.in. U. Zwingli w Szwajcarii i J. Kalwin we Francji.Walki religijne wywołali chłopi przeciwni uciskowi ze strony panów.

Studia na obcych uniwersytetach, liczne kontakty zagraniczne Polaków oraz bliskość luterańskich Prus Książęcych spowodowały, że reformacja dotarła także do Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyczyny zmiany wyznania były rozmaite. Należały do nich zarówno zainteresowania nowymi prądami religijnymi, jak i krytyczne głosy pod adresem Kościoła. Szlachta na sejmach i sejmikach zaczęła kwestionować przywileje duchowieństwa w sferze podatkowej, sądowej i politycznej. Uciążliwy obowiązek oddawania dziesięciny z dóbr szlacheckich był tematem szeregu obrad sejmowych, podobnie jak sprawa egzekucji starościńskiej. Gdy szlachta odmawiała płacenia dziesięcin, narażała się na pozwy przed sądy duchowne. Kościół w XVI w. dysponował ok. 10% ziem dlatego uchwała z 1510 zakazywała zapisywania majątków ziemskich Kościołowi. U progu reformacji Kościół w Polsce nie najlepiej zaspokajał potrzeby wiernych. Wyższe duchowieństwo rzadko przebywało w diecezjach, angażując się w życie polityczne, niektórzy biskupi (np. wrocławski, krakowski) dysponowali majątkiem równymi magnatom. To sprawiło że Kościół został coraz częściej oskarżany o nadmierne bogacenie się a lud coraz częściej nawoływał o „tani kościół”. Niższe duchowieństwo lekceważyło obowiązki duszpasterskie do których było słabo przygotowane, prowadziło świecki tryb życia, więcej czasu zajmowało się ściąganiem dziesięciny niż głoszeniem ewangelii. Toteż szlachta i duchowieństwo dawały posłuch ideom reformacyjnych napływających z Niemiec.

Pierwszy, w latach 20. XVI w., pojawił się luteranizm, który zyskał zwolenników wśród niemieckiej ludności miast Prus Książęcych., Wielkopolski (rody szlacheckie takie jak: Górkowie, Ostrorogowie) i Śląska. Ośrodkiem propagandy luteranizmu stał się Królewiec w Prusach Książęcych, stąd wychodziły drukowane w języku polskim katechizmy i luterańskie wyznania wiary oraz tłumaczenia Biblii. Już w latach 40 XVI wieku pastor ewangelicki Jan Seklucjan wydał pierwszy popularny wykład nauki luterańskiej w języku polskim. Potęga gospodarcza takich ośrodków, jak Gdańsk, Toruń czy Elbląg, sprawiła, iż Zygmunt II August był zmuszony do rozszerzenia przyznanej im wcześniej autonomii również i na sprawy wyznaniowe (1556–57)

Od połowy XVI wieku głównym nurtem protestanckim w Polsce stał się Kalwinizm. Szczególnie podatna na jego wpływy okazała się średnia i drobna szlachta małopolska i litewska, choć wśród jego wyznawców znajdowali się również magnaci jak Radziwiłł na Litwie, Leszczyńscy, Tarnowscy i Kościeleccy w Koronie. W 1550 odbył się w Pińczowie pierwszy zjazd ministrów (duchownych) kalwińskich a 4 lata później opracowano zasady wiary. Szlachtę w organizacji kalwinizmu pociągał jego demokratyzm, gdzie oprócz seniorów duchownych o sprawach Kościoła decydowali także seniorzy świeccy. Szlachta miała decydujący głos w obsadzaniu zborów kalwińskich (świątyń) od niej byli uzależnieni ministrowie. Około 1570 w Rzeczpospolitej było 400 zborów kalwińskich, sto lat później pozostało ich około 60. Najczęściej na zbory zamieniano kościoły katolickie. Szlachta przestawała płacić dziesięcinę i przyłączała grunty plebańskie do swoich ziem.

Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło 1562–65 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii wł. antytrynitarzy powstał Kościół braci polskich (przez przeciwników zwani arianami), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Tworzyli oni najbardziej radykalny nurt reformacji w Polsce. Polegał on na: odrzuceniu dogmatu Trójcy Św., zaprzeczeniu boskości Chrystusa, braku zainteresowania w uczestniczeniu w wojnach i piastowaniu wysokich urzędów. Nieliczni spośród arian zwalniali z poddaństwa chłopów. Ze względów na swoje przekonania doznawali upokorzeń ze strony inaczej wierzących.

Wśród protestantów polskich było wielu orędowników utworzenia Kościoła Narodowego, także ówczesny prymas i król Zygmunt August. Zwolennicy Kościoła Narodowego postulowali używanie języka polskiego podczas nabożeństw, zniesienie celibatu księży, komunii pod dwiema postaciami oraz zwołania synodu narodowego. Kościół jednak zwlekał z podjęciem decyzji, przyczyn takiego stanowiska było wiele. W państwie Jagiellonów żyło wiele narodów różnych wyznań, obok katolików byli także wyznawcy prawosławia, judaizmu oraz islamu. Król skłaniał się ku idei Kościoła Narodowego, który pogodziłby zróżnicowane wyznaniowo społeczeństwo. Ostatecznie zniechęcony brakiem akceptacji papiestwa dla tych planów Zygmunt August zrezygnował z idei Kościoła Narodowego. Ponadto nadal trwały nieustające spory między luteranami a kalwinami. Ważnym krokiem w kierunku pogodzenia protestantów była Zgoda sandomierska z 1570 między luteranami, braćmi czeskimi i kalwinami. Wykluczenie arian z sandomierskiej, osłabiło pozycję polskiej reformacji oraz podkopało szanse stworzenia Kościoła narodowego.