II wojna światowa.

II wojna światowa 1939-1945. Konflikt między grupą demokratyczną państw Europy zachodniej, do których później przyłączyły się USA i ZSRR, występujące w obronie własnych pozycji w Europie i na świecie, a państwami faszystowskimi (oraz ich sojusznikami), zmierzającymi do zdobycia hegemoni w świecie; konflikt w warunkach wielkiego skoku naukowo-technicznego, który doprowadził do rozwarstwienia sił zbrojnych na nowoczesne armie (głównie niemieckie) wyposażone w najnowsze typy uzbrojenia i tradycyjne armie przede wszystkim państw średnich i małych. W okresie narastania konfliktu wojennego wystąpiły sprzeczności społecznej, które znalazły wyraz w ukształtowaniu się ruchów faszystowskich odwołujących się do wzorów niemieckich lub oraz ruchu komunistycznego podporządkowanego ZSRR.
Wybuch wojny światowej poprzedziły wojny lokalne: hiszpańska wojna domowa 1936- 1939 (zakończyła się zwycięstwem frankistów wspieranych przez Włochy i Niemcy) oraz trwająca od 1937 r. wojna chińsko-japońska, która z czasem stała się częścią konfliktu światowego (pod okupacją japońską znalazła się wschodnie nadbrzeże części chińskiej, pozostałą część kontrolował Kuomintang wspierany przez ZSRR i państwa zachodnie), doszło też do przerwanego przez wybuch wojny w Europie lokalnego konfliktu sowiecką-japońskiego na pograniczu Mandżurii (marionetkowe cesarstwo pod protektorem Japonii) i Mongolii (marionetkowa republika pod protektorem ZSRR).

Początek wojny. Niemcy, po włączeniu wiosną 1938 Austrii do III Rzeszy jesienią 1938 na konferencji w Monachium uzyskali zgodę na anektowanie części Czech i Moraw (III 1939 zajęli całe terytorium Czech i Moraw, jednocześnie powstało państwo słowackie); Niemcy wystąpili wobec Polski z żądaniami dotyczącymi Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza; odrzucenie tych żądań przez rząd polski, jednoczesne potwierdzenie sojuszu francusko-polskiego i wzajemne gwarancje polsko-brytyjskie (porozumienie francusko- brytyjsko-polskie miało miało charakter polityczny a , nie wojskowy ) spowodowały, że 31 III Hitler postanowił rozpocząć bezpośrednie przygotowanie do wojny z Polską; w sierpniu Hitler zawarł porozumienie ze Stalinem (układy sowiecko - niemieckie 1939), w którym obaj dyrektorzy dokonali podziału strefy wpływów w środkowo-wschodniej Europie.

Niemiecki plan wojny przewidywał uderzenie na Polskę z jednoczesną osłoną na zachód; plan polski zakładał obronę na pograniczu, później odwrót na linię ostatecznego oporu; plan francuski – rozwinięcie obrony na granicy południowo-wschodniej i wschodniej, później przegrupowanie między rzeki Ren i Mozelę oraz podjęcie ograniczonej akcji zaczepnej; plan rosyjski osiągnięcie linii Wisły.
1 IX Niemcy zaatakowały Polskę (kampania wrześniowej 1939), 3 IX w stanie wojny z nimi znalazły się Wielka Brytania i Francja – konflikt z lokalnego przekształcił się w światowy.

Na f r o n c i e p o l s k i m Niemcy mieli przewagę liczebną i materiałową , z wyprzedzaniem dokonali mobilizacji i siłami pancerno-motorowymi, wspieranymi przez lotnictwo, w ciągu kilku dni przełamali opór wojsk polskich w bitwie granicznej, 8 IX doszli do środkowej Wisły i do Warszawy polski zwrot zaczepny doprowadził do bitwy nad Bzurą która odciążyła stolicę ; nim bitwa dobiegła końca 17 IX od wschodu uderzyła Armia Czerwona , zmierzając ku Wiśle (po umowie moskiewskiej z 28 IX cofnęła się na linię rzeki Bug); władze RP opuściły kraj. Pod koniec września opór polski wygasł 28 IX skapitulowała Warszawa, 2-5 X pod – Kockiem rozegrała się ostatnia bitwa kampanii.
Na f r o n c i e z a c h o d n i m 10 IX Francuzi podjęli lokalne akcje zaczepne w rejonie Saary, ale przerwali je po kilku dniach; później na froncie zachodnim panowała cisza (- drole de guerre ) Niemcy panowali podjęcie ofensywy na zachodzie jeszcze 1939, ale ostateczne odłożyli je na późniejszy termin. Na morzu działania rozpoczęły się 3 IX i przyniosły powodzenie niemieckiej broni podwodnej. Na wschodzie X 1939 zgodnie z umowami sowiecko- niemieckimi ZSRR utworzył bazy na Litwie, Łotwie i w Estonii i wystąpił z ultimatum wobec Finlandii; po odrzuceniu żądań przez rząd fiński 30 XI wojska sowieckie przekroczyły granicę fińską (sowiecko-fińska wojna 1939 – 1940) utknęły w przesmyku Karelskim (Mannerheima linia) i w Karelii w Laponii okupywały rejon Petsamo.
W Chinach Japończycy 17 IX uderzyli na miasto Changsha, 2 X Chińczycy przeszli do kontrataku.
W 1939 na zajętych terytoriach przez Niemcy i ZSRR poczynając od Czechosłowacji (protektorat Czech i Moraw) i Polski wprowadzono administracje okupacyjną stosując terror: eksterminacje, areszty i deportacje, które dotknęły setki tysięcy ludzi (deportacje, Katyń). Jednocześnie zaczęły powstawać zalążki ruchu oporu i konspiracji, a także rządy na uchodźstwie (rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie).

Działania 1940 w Skandynawii: w lutym wojna sowiecko- fińska weszła w stadium krytyczny; ZSRR skierował na front blisko milion żołnierzy; obrona fińska na przesmyku Karelskim została przełamana ; Francja i Wielka Brytania wspierały władze fińskie , planowały wysłanie do Finlandii korpusu ekspedycyjnego (z udziałem Polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich); nim do tego doszło, 12 III w Moskwie został podpisany sowiecko-fiński traktat pokojowy; Finlandia utraciła przesmyk Karelski i część Karelii, ale zachowała niepodległość.
Niemcy zaplanowali szerszą akcję na północ, 9 IV ich wojska zajęły Danię (która nie stawiała oporu) i wylądowały w głównych portach Norwegii; zaskoczeni Norwegowie stawiali nieskoordynowany opór, a nieliczne posiłki brytyjskie i francuskie nie zmieniały sytuacji i zostały ewakuowane; 30 IV podpisano kapitulację armii norweskiej w południowej części kraju; dłużej trwały walki w północnej części Norwegii wokół Narwiku, 9 IV opanowanego przez Niemców; Norwegów wsparł brytyjsko- francusko-polsko korpus posiłkowy. Francuzi i Norwegowie odbili Narwik 29 V Polacy Ankenes; 10 VI wojska Norweskie skapitulowały, alianci wycofali się.
Na froncie zachodnim 10 V armia niemiecka uderzyła na Holandię i Belgię; 14 V holenderskie siły zbrojne skapitulowały; siły lewego skrzydła wojsk sprzymierzonych weszły w tym czasie do Belgii, ale niemieckie zgrupowanie pancerno-motorowe, nacierające przez Ardeny 14-15 V sforsowano środkową Mozę, 19 V osiągnęło brzeg cieśniny La Manche odcinając główne siły sprzymierzonych we Flandrii; 28 V skapitulowała
armia belgijska, do 6 VI wojska brytyjskiej i część armii francuskiej z Dunkierki ewakuowały się do Wielkiej Brytanii .Francuzi odtworzyli front na linii rzek Somma i Aisne, ale przeważające siły niemieckie 5 VI wznowiły natarcie, przełamały front i przeszły do pościgu; 10 VI Włochy wypowiedziały wojnę Francji, 14 VI Niemcy wkroczyli do Paryża; 25 VI weszło w życie zawieszenie broni, Niemcy zaczęli okupację południowej i zachodniej części Francji i narzucili jej ograniczenie wojsk.
W części nie okupowanej utworzono tzw. Wolną Francję z rządem w Vichy; działania wojenne na lądzie ustały, nasiliły się walki w powietrzu i na morzu. Niemcy przygotowali desant na Wielkiej Brytanii dążąc do panowania w powietrzu (bitwa o Wielką Brytanię).

Na O c e a n i e A t l a n t y c k i m w pierwszej połowie 1940 niemiecka marynarka wojenna i lotnictwo nie osiągnęły większych sukcesów, po zdobyciu baz w Norwegii i Francji skuteczność działań niemieckich przeciwko liniom zaopatrzeniowym aliantów wzrosła . Na M o r z u Ś r ó d z i e m n y m działania morskie przez blisko 3 lata stanowiły główną część operacji wojennych na tym obszarze zwłaszcza na liniach komunikacyjnych Włoch (Włochy – Libia później Włochy -Bałkany) i Wielkiej Brytanii (Gibraltar – Egipt później Egipt – Grecja zaopatrywanie Malty); działania sił nawodnych doprowadziły do starć koło przylądków Teulada i Spartivento (Sardynia); brytyjskie lotnictwo pokładowe zaatakowało bazę włoskiej floty w Tarencie i wyeliminowało z działań większość floty liniowej, ale nie ograniczyło przewozów morskich przeciwnika.
W A f r y c e P ó ł n o c n e j włoska 10 armia IX 1940 dotarła z Libii do Sidi Barrani w Egipcie i została zatrzymana, 9 XII wojska brytyjskie rozpoczęły ofensywę w ciągu kilku dni rozbiły większość sił 10 armii włoskiej i wkroczyli do Cyrenajki, obległy Bardiję.
Na P ó ł w y s p i e B a ł k a ń s k i m 28 X Włosi uderzyli na Grecję, licząc na szybkie zwycięstwo; Grecy powstrzymywali przeciwnika, 14 XI przeszli do ofensywy i wyprawszy nieprzyjaciela z własnego terytorium wkroczyli do Albanii.
W A f r y c e W s c h o d n i e j w Etiopii Włosi zajęli tereny na pograniczu z Sudanem (Kas salą) i Kenię (Moyale) w sierpniu obsadzili też Somali Brytyjskiej (Berbera).
W E u r o p i e W s c h o d n i e j rząd sowiecki wykorzystał zaangażowanie Niemiec na zachodzie i latem inkorporował Litwę, Łotwę i Estonię , przekształcając je w republiki związkowe ZSRR , od Rumuni uzyskał Besarabię i północną Bukowinę , sięgając wpływami na Półwysep Bałkański. Niemcy z Włochami i Japonią utworzyli Pakt Trzech (27 IX), do którego dołączyły Słowacja, Węgry i Rumunia. Obie strony (sowiecka i niemiecka) rozpoczęły przygotowania do zbrojnego rozstrzygnięcia, którego głównym obszarem miały być okupywane ziemie polskie .
W C h i n a c h wojska Kuomintangu odbiły Nanning (12 III), otwierając połączenie lądowe z Indochinami; na froncie centralnym wojska japońskie opanowały Yichag i rozpoczęły bombardowanie Chongging; w grudniu japończycy podjęli kolejną próbę opanowania linii kolejowych Hangzhou - Kanton. Po klęsce Francji 22 IX w 1940 państwa Osi opanowały niemal całą zachodnią i północną Europę; Wielka Brytania utrzymała się na wyspach i w strefie śródziemnomorskiej, gdzie działania wojenne ponownie przeniosły się na teren Europy; w krajach okupowanych przez III Rzeszę i ZSRR zaczął organizować się ruch oporu; nastąpiło zbliżenie się Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Wielkiej Brytanii.

Działania 1941 w strefie M o r z a Ś r ó d z i e m n e g o w Afryce Północnej wojska brytyjskie w początkach roku kontynuowały natarcie, zdobyły Bardiję, Tobruk i Bengazi niszcząc całkowicie włoską 10 armię i zajmując całą Cyrenajkę; Niemcy skierowali w rejon walk lotnictwo i wojska lądowe (Korpus Afrykański).
P ó ł w y s e p B a ł k a ń s k i na froncie albańskim ofensywa grecka utknęła w górach. Niemcy przygotowując się do interwencji w Grecji, w styczniu skierowali wojska do Rumuni i 2 III wkroczyli do Bułgarii; Brytyjczycy ,osłabiając swe siły w Afryce północnej, wysłali do Grecji korpus ekspedycyjny; 6 IV wojska niemieckie, wspierane przez jednostki włoskie a , później węgierskie uderzyły na Jugosławię i Grecję; armia jugosłowiańska rozpadła się bez udziału w znaczniejszych walkach, Grecja broniła się dłużej 20 V – 1 VI, Niemcy za pomocą desantu powietrznego opanowali Kretę .
W A f r y c e P ó ł n o c n e j na Pustyni Libijskiej w marcu i kwietniu wojska niemiecko-włoskie pokonały Brytyjczyków, odbiły Cyrenajkę (oprócz Tobruku obronionego przez Australijczyków, których od sierpnia zastępowała m.in. polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich) ; 19 XI brytyjska 8 armia, uprzedzając przeciwnika , przeszła do natarcia odblokowania Tobruku i ponownie zajęła Cyrenajkę .
W A f r y c e W s c h o d n ie j wojska brytyjskie rozbiły armię włoską i zajęły ten obszar.
Na B l i s k i m W s c h o d z i e Brytyjczycy opanowali Irak, następnie Syrię. W sierpniu (po wybuchu wojny sowiecko- niemieckiej) wojska brytyjskie i sowieckie rozpoczęły okupację Iraku , co pozwoliło na otwarcie bezpośredniego połączenia lądowego między ZSRR a obszarami kontrolowanymi przez Wielką Brytanię.
W E u r o p i e W s c h o d n i e j na wiosnę Niemcy i sojusznicy (Rumunia i Finlandia) rozpoczęli przegrupowanie wojsk w celu uderzenia na ZSRR; uderzenie wojsk Osi 22 VI 1941 zaskoczyło stronę sowiecką kierunkiem natarć oraz mechanizmem prowadzenia działań (we współczesnej historiografii istnieje również pogląd, iż atak ten wyprzedził stronę sowiecką przygotowując napaść na III Rzeszę); latem zostały rozbite wojska pierwszego sowieckiego rzutu strategicznego, a jesienią – drugiego, dopiero trzeci powstrzymał Niemców pod Leningradem, Moskwą i u wrót Kaukazu (Rostów); 5 – 6 XII rozpoczęło się sowieckie przeciwnatarcie pod Moskwą (bitwa pod Moskwą), które zmusiły wojska niemieckie do odwrotu o 300-400 kilometrów i obrony na całym froncie wschodnim.
Finowie odbili przesmyk Karelski po dawną granicę sowiecko- fińską oraz obsadzili Karelię po rzekę Swir i jezioro Onega. W Laponii wojska niemieckie podjęły próbę opanowania Murmańska utknęły jednak nad rzeką Stara Lica; na obszarze od Morza Czarnego do Morza Barentsa ukształtował się front liniowy, który związał większość niemieckich sił lądowych.
Na O c e a n i e A t l a n t y c k i nasiliła się wielka bitwa o komunikację (bitwa o Atlantyk), Brytyjczycy doskonalili system konwojów, uzyskali pomoc Amerykanów (VIII 1941 podpisali deklarację współpracy - Kartę Atlantycką); Niemcy zatopili 432 statki, tracąc 35 okrętów podwodnych . Latem przez Morze Barentsa ruszyły pierwsze konwoje sprzymierzonych zmierzające do sowieckich portów północnych (murmańskie konwoje) .

W w o j n i e p o w i e t r z n e j w pierwszych miesiącach 1941 lotnictwo niemieckie kontynuowało bombardowanie obiektów na Wielkiej Brytanii, później jego aktywność osłabła; lotnictwo brytyjskie stopniowo nasilało naloty na Niemcy i cele w krajach okupowanych.
Na o b s z a r a c h o k u p o w a n y c h trwało formowanie się konspiracji , rozpoczęto działania partyzanckie; po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej ruch komunistyczny w państwach okupowanych i zależnych od III Rzeszy na polecenie Międzynarodówki Komunistycznej podjął działalność konspiracyjną (w największej skali w Jugosławii, gdzie walka partyzancka była również elementem wojny domowej , oraz na okupowanych obszarach ZSRR).
W C h i n a c h Japończycy kontynuowali akcję blokowania wybrzeży, opanowali wiele miast nadmorskich, głównie w północnej części Chin, Japończycy przygotowywali uderzenie na północną część kontynentu; we wrześniu Chińczycy zwyciężyli w bitwie pod Changsha; uderzenie Japonii na Stany Zjednoczone i Wielką Brytanie spowodowało, iż tzw. incydent chiński stał się częścią działań II wojny światowej; 20 X władze Japonii zatwierdziły ostateczny plan wojny ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Holandią (przewidywał eliminowanie amerykańskiej floty, opanowanie stref mórz Azji północno-wschodniej - Filipiny, Indie wschodnie, Nowa Gwinea, Wyspy Salomona, a później Birmy, z pozostawieniem części armii lądowej w Chinach oraz silnej osłony w Mandżurii).
Utworzenie n o w y c h f r o n t ó w d a l e k o w s c h o d n i c h zapoczątkowały japoński atak na bazę floty amerykańskiej w Pearl Harbor – 8 XII, następnie Japończycy opanowali Hongkong , na Malajach wysadzili desant, który rozpoczął natarcie na Singapur, z Indochin wkroczyli do Syjamu (przyłączył się do Japonii), następnie uderzyli na północną Birmę; desant japoński wylądował na wyspie Luzon (Filipiny).
Przystąpienie do wojny ZSRR i Stanów Zjednoczonych z jednej strony i Japonii z drugiej przekształciło działania wojenne w w o j n ę p o w s z e c h n ą , konflikt globalny między dwoma blokami mocarstw, z udziałem większości państw świata , angażujący niemal całość zasobów światowych (ich wykorzystanie 1944 osiągnęło poziom maksymalny).

Działania 1942 Konflikt wojenny był już w pełni wojną wielofrontową i wielopłaszczyznową; w Europie miała ona charakter głównie lądowy z nasilającą się wojną powietrzną; na Oceanie Spokojnym – przede wszystkim
powietrzno-morskiej; W Chinach i Birmie – lądowej.
W E u r o p i e W s c h o d n i e j na początku roku Armia Czerwona kontynuowała kontrofensywę i na niektórych odcinkach frontu, zmusiła Niemców do odwrotu (Ukraina); latem armia niemiecka, po uprzednim opanowaniu Sewastopola, przeszła do ofensywy na północnym odcinku frontu , i nacierając na Kaukaz rozbiła sowieckie lewe skrzydło, ale w sierpniu-wrześniu utknęła w Stalingradzie i na zachodniej części pasma kaukaskiego;
19 XI rozpoczęła się sowiecka kontrofensywa pod Stalingradem, 23 XI wojska sowieckie okrążyły niemieckie zgrupowanie (Stalingradzka bitwa); na środkowym odcinku frontu uderzenia sowieckiego związały znaczne siły niemieckie
W A f r y c e P ó ł n o c n e j na Pustyni Libijskiej wojska niemiecko-włoskie na początku roku (21 I – 7 II) odrzuciły brytyjską 8 armię na linię Al Mechila, 27 V przeszły do ofensywy, pobiły Brytyjczyków w Cyrenajce podczas pościgu zdobyły Tobruk (21 VII) i doszły do Al Alamajen, 23 X – 4 XI brytyjska 8 armia rozbiła wojska niemiecko- włoskie i przeszła do pościgu, do końca roku opanowując po raz trzeci Cyrenajkę. W listopadzie w portach Maroka i Algierii wylądowały wojska amerykańskie oraz brytyjskie , po zawarciu porozumienia z miejscową administracją francuską ruszyły ku Tunisowi, gdzie wylądował desant niemiecko-włoski; pod koniec roku w zachodniej Tunezji ukształtował się protektor francuski.
W E u r o p i e 9-10 X wojska niemieckie obsadziły nie okupowaną część Francji, a oddziały włoskie Korsykę.
W powietrzu rozpoczęła się ofensywa bombowa na Niemcy, początkowa prowadzona przez lotnictwo brytyjskie (w tym Polskie Siły Powietrzne), od sierpnia również amerykańskie.
Na O c e a n i e A t l a n t y c k i m po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny, Niemcy poszerzyli strefę działań floty podwodnej do wybrzeży Ameryki, co w połączeniu ze wzrostem liczby okrętów podwodnych spowodowało zwiększenie liczby zatopionych statków sprzymierzonych (lepiej ostatnie transporty z wojskiem z reguły docierały w całości) .
Na D a l e k i m W s c h o d z i e Japończycy opanowali Malaje (15 II skapitulował Singapur), następnie Birmę , mimo wsparcia Brytyjczyków przez Chińczyków; na Filipinach Japończycy 2 I zajęli Manilę , następnie zmusili do kapitulacji armię filipińsko- amerykańską broniącą się na półwyspie Bataan (9 IV); w styczniu desant japoński wylądował na Borneo , po wygraniu bitwy na Morzu Jawajskim ( 24 II ) – na Jawie. Na wiosnę 1942 pod japońską okupacją była cała strefa mórz Azji Południowo- Wschodniej; Australia i Indie były zagrożone, a Chiny odcięte od połączeń z państwami zachodnimi; ofensywa japońska w kierunku południowo-wschodnim została jednak zatrzymana , 7 – 8 V stoczono nierozstrzygniętą bitwę morską na Morzu Koralowym, 3-5 VI klęska floty japońskiej w bitwie koło Atolu; Midway spowodowała przełom w wojnie na Oceanie Spokojnym; po wylądowaniu 10 VII desantu amerykańskiego na wyspie Guadalcanal (Wyspy Salomona) stoczono kilka bitew powietrzno-morskich; na Nowej Gwinei Australijczycy, powstrzymali marsz japończyków na port Moresby i wraz z Amerykanami rozpoczęli natarcie na Buna.
Na początku 1942 największe sukcesy militarne odniosła Japonia , w lecie Niemcy, jesienią zaczęła zarysowywać się przewaga przeciwników Osi. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania ściśle współdziałały , poszukiwano porozumienia z Związkiem Radzieckim (ZSRR).

Działania w 1943 roku.
Nastąpiło wzmocnienie nacisku państw sprzymierzonych na państwa Osi w Europie; na lądzie (od wschodu i południa), w powietrzu (od zachodu); wzmagał się ruch oporu, zwłaszcza w państwach okupowanych; na Oceanie Spokojnym nasiliły się powietrzno-morskie działania amerykańskich sił zbrojnych ;narastał wysiłek zaplecza walczących mocarstw (wzrost produkcji wojennej szczególnie w państwach sprzymierzonych).
Na f r o n c i e w s c h o d n i m pierwsze miesiące 1943 przyniosły kontynuację ofensywy sowieckiej na południowym odcinku frontu oraz likwidację zgrupowania niemieckiego otoczonego w Stalingradzie (2 II); pod koniec lutego wojska sowieckie zbliżyły się do dolnego biegu Dniepru ; przeciwnatarcie Niemców pod Charkowem ustabilizowano front; Armia Czerwona utrzymała tereny w rejonie Kurska, wojska niemieckie zaś (po wycofaniu się z północnego Kaukazu) – przyczółek na półwyspie Tamańskim; od Moskwą Niemcy wycofali się spod Rżewa i Domińska, Rosjanie przebili lądowe połączenie do okrężnego Leningradu; obie strony rozpoczęły przygotowania do kampanii letniej, 5 VII Niemcy przeszli do natarcia uderzając koncentrycznie na Kursk ( Kurska bitwa ) stoczono wielką bitwę , której decydującym punktem była największa bitwa pancerna wojny pod Prochorowka, później Armia Czerwona wyszła pod dolny Dniepr , po jego sforsowaniu ( 6 XI ) zajęła Kijów i odcięła Krym od obszarów okupowanych jeszcze przez Niemców . Na centralnym odcinku frontu wojska sowieckie opanowały Smoleńsk.
W A f r y c e P ó ł n o c n e j wojska brytyjskie 8 armii w styczniu opanowały Trypolinę i zepchnęły wojska niemiecko-włoskie na przyczółek tunezyjski (zlikwidowany w połowie maja), droga przez Morze Śródziemne została otwarta żeglugi sprzymierzonych.
W e W ł o s z e c h 10 VII desant wojsk alianckich wylądował na Sycylii, do 17 VIII resztki wojsk niemiecko-włoskich broniących wyspy ewakuowały się na kontynent ; 25 VII obalono rząd B. Mussoliniego , nowy rząd włoski 3 IX podpisał zawieszenie broni ze sprzymierzonymi , desant brytyjski wylądował Kalabrii ; 9 IX , jednocześnie z ogłoszeniem zawieszenia broni , rozpoczął się desant sprzymierzonych w zatoce Salerno. Niemcy odpowiedzieli rozbrojeniem większości oddziałów armii włoskiej we Włoszech i na półwyspie Bałkańskim , opanowali Rzym ( 10 IX ) , po przegranej bitwie pod Salerno , powstrzymali sprzymierzonych na linii zimowej pod Monte Casino.
Na O c e a n i e A t l a n t y c k i m w pierwszej połowie roku nastąpił przełom w bitwie o opanowanie tego obszaru ; w marcu Niemcy zatopili 92 statki (540 tyś .BRT) , w czerwcu tylko 8 (30 tyś. BRT); jednocześnie w marcu stracili 15 okrętów podwodnych , w maju – 41 ; sprzymierzeni udoskonalili środki obrony konwojów , produkcja nowych statków znacznie przewyższała straty . W p o w i e t r z u wzrosła siła amerykańskiego lotnictwa strategicznego (stacjonującego w Wielkiej Brytanii) ; wspólnie z siłami brytyjskimi rozwinęło ono kombinowaną ofensywę powietrzną na Niemcy – Brytyjczycy atakowali nocą , Amerykanie w ciągu dnia.
R u c h o p o r u i k o n s p i r a c j a wzmocniły się organizacyjnie, tworząc w podziemiu zawiązki wojska , nasiliły sabotaż i dywersję, a na okupowanych terenach ZSRR i Jugosławii ruch partyzancki; IV 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim.
Na O c e a n i e S p o k j n y m Amerykanie opanowali Wyspy Salomona, zajęli Wyspy Gilberta i wspólnie z Australijczykami opanowali wschodnią część Nowej Gwinei; obsadzili wyspy: Attu i Kiska w archipelagu Aleutów
Na D a l e k i m W s c h o d z i e w Birmie, na pograniczu z Indiami i Chinami, trwały lokalne starcia; w Chinach nasilił się konflikt między Kuomintangiem KP Chin: Japończycy podejmowali lokalna ataki, m.in. bez powodzenia na Changsha.
Państwa sprzymierzone w 1943 nawiązały ścisłe współdziałanie, w Teheranie odbyła się konferencja tzw. wielkiej trójki (Wielkiej Churchill, F.D. Roosevelt, Stalin; teherańska konferencja), która ustaliła plan działań militarnych 1944
(w tym otwarcie tzw. drugiego frontu), przyjęła ogólny zarys ładu powojennego, podział wpływów wielkich mocarstw (Polska podporządkowana ZSRR). Po stronie przeciwnej Oś rozpadła się; dowództwo niemieckie po klęskach na froncie wschodnim przyjęło koncepcję obrony przeciwko Armii Czerwonej i koncentracji sił do podbicia desantu sprzymierzonych na Zachodzie.

Działania w 1944 roku
W Europie nastąpiło koncentryczne uderzenie wojsk sprzymierzonych na obszary opanowane przez Niemców, połączone z masowym wystąpieniem ruchu oporu i konspiracji. Na Dalekim Wschodzie, na Oceanie Spokojnym działania zaczepne prowadzili sprzymierzeni w Chinach – Japonia; 1944 to szczytowy okres produkcji zbrojeniowej , szybkiego postępu naukowo-technicznego , początek kształtowania ładu powojennego opartego na nierówności.
Na F r o n c i e W s c h o d n i m na początku roku wojska sowieckie rozbiły skrajne skrzydła armii niemieckiej, na północ odrzuciły przeciwnika spod Leningradu, na południe dotarły do Karpat i wyzwoliły Krym ; w czerwcu-lipcu Armia Czerwona rozgromiła centrum wojsk niemieckich na Białorusi i na południe od rzeki Prypeć na przełomie lipca i sierpnia wyszła nad środkową Wisłę ; w stolicy polski wybuchło powstanie ( powstanie Warszawskie 1944). W sierpniu wojska sowieckie rozbiły w Mołdawii siły niemiecko- rumuńskie i po przejęciu Rumunii (23 VIII) na stronę sprzymierzonych rozpoczęły przez Siedmiogród natarcie na Wielką Nizinę Węgierską (później po sforsowaniu środkowego Dunaju okrążyły Budapeszt) ; także w sierpniu rozpoczęło się powstanie słowackie .
Na P ó ł w y s p i e B a ł k a ń s k i m we Wrześniu wojska sowieckie nie napotykając na opór wkroczyły do Bułgarii; po przewrocie wojska i przejściu Bułgarii na stronę sprzymierzonych wraz z armią bułgarską uderzyły na Macedonię i Serbię ; 20 X wojska sowieckie i Jugosłowiańskie opanowały Belgrad ; wojska niemieckie wycofały się z Grecji, Albanii i Czarnogóry. W Grecji wylądowały oddziały brytyjskie , rozpoczęła się walka z partyzantką komunistyczną . Pod koniec roku front przebiegał między rzeką Drawa i M. Adriatyckim; na jego zapleczu toczyły się walki domowe .
W E u r o p i e P ó ł n o c n e j 10 VI wojska sowieckie przeszły do natarcia na Przesmyku Karelskim , przełamały fińską 26 VI zajęły Wyborg; 19 IX podpisano sowieckie-fińskie zawieszenie broni Finlandia wystąpiła przeciwko III Rzeszy ; w Laponii rozpoczęły się walki fińsko-niemieckie, na wybrzeżach Morza Barentsa uderzyły wojska sowieckie; pod koniec wycofali się do północnej Norwegii .

We Włoszech sprzymierzeni od stycznia bez powodzenia podejmowali ataki pod Monte Casino, połączone z desantem pod Anzio; 11 V wojska sprzymierzonych (w tym drugi Korpus Polski ) przełamały obronę niemiecką , 4 VI weszły do Rzymu i w pościgu dotarły do Apeninu Toskańsko-Emilińskiego.
W E u r o p i e Z a c h o d n i e j w pierwszej połowie roku obie strony przygotowały działania na wielką skalę ; sprzymierzeni – desant na północny zachód od wybrzeży Francji , Niemiec – jego rozbicie na wybrzeżu ; 6 VI wojska sprzymierzonych rozpoczęły operację desantową w Normandii i utworzyły przyczółek , następnie pobiły niemiecką armię ; na przełomie lipca i sierpnia przełamały obronę niemiecką pod Avranches, okrążyły Niemców pod Falaise, następnie prowadziły pościg ; 19 VIII wybuchło powstanie w Paryżu , rozbite wojska niemieckie wycofały się ku granicy niemieckiej ; 15 VIII wojska amerykańsko-francuskie wylądowały w Prowansji. Na początku września wojska sprzymierzonych wkroczyły do Belgii oraz dotarły do granic Lotaryngii i Alzacji ; we wrześniu próba szybkiego wkroczenia do Niemiec przez Holandię (połączona operacja wojsk powietrznych i lądowych w Arnhem) zakończyła się niepowodzeniem ; później prowadzono akcję na mniejszą skalę , 21 X Amerykanie zajęli Akwizgran , 29 X Polacy - Bredę , 23 XI Francuzi – Strasburg . Pod koniec roku Niemcy podjęli ostatnią próbę pokonania wojsk sprzymierzonych uderzając 16 XII w Ardenach , sprzymierzonym , początkowo zaskoczonym , udało się zatrzymać Niemców.
W p o w i e t r z u lotnictwo strategiczne sprzymierzonych kontynuowało ofensywą na Niemcy; w lecie zostało użyte główne do bezpośredniego wsparcia wojsk lądowych we Francji . Niemcy wprowadzili do akcji pociski V-1 i V-2 używane do ataków na Londyn . Na O c e a n i e A t l a n t y c k i m sprzymierzeni powiększyli przewagę , co pozwoliło na swobodne przewozy wojsk i sprzętu ; rozpoczęto ruch morski przez podejście dalekowschodnie , konwoje arkami nie przyniosły poważnych strat .
Na D a l e k i m W s c h o d z i e działania wojenne nasiliły się; na Oceanie Spokojnym Amerykanie wysadzili desant na wyspie Saipan i zwyciężyli w bitwie powietrzno-morskiej na Morzu Filipińskim ; opanowali Mariany; na południu oddziały amerykańskie obsadziły kolejne punkty na Nowej Gwinei ; 20 X wysadzono desant na wyspie Leyte (Filipiny), wielka bitwa powietrzno-morska uniemożliwiała flocie japońskiej działania na większą skalę .
Amerykańskie wojska lądowe opanowały Leyte, później zajęły Mindoro ; rozpoczęły się uderzenia powietrzne na Japonie ,a amerykańska flota podwodna paraliżowała morską komunikację przeciwnika , przede wszystkim między wyspami Japońskimi a strefą mórz Azji Południowo-Wschodniej. W Brimie w wyniku natarcia odzyskano północną część kraju i ponownie otwarto lądowe połączenie z Chinami . W Chinach od kwietnia do grudnia wojska japońskie prowadziły ofensywę w celu uzyskania bezpośredniego połączenia wzdłuż linii kolejowej Pekin- Kanton i dalej od Indochin.
W 1944 siły niemieckie zostały zepchnięte do obszaru ograniczonego na wschodnią Wisłę , na zachodnim Renem , na południu Padem ; nad obszarem tym panowanie w powietrzu uzyskało lotnictwo sprzymierzonych ; na wyzwolonych obszarach Europy zaczęło odtwarzać państwa w warunkach ostrych konfliktów społecznych na zachodzie , otwartej wojny domowej w Grecji , jej elementów w Jugosławii oraz uzależnienia od ZSRR krajów zajętych przez Armię Czerwoną.

Działania 1945 na f r o n c i e w s c h o d n i m po przejściu do natarcia 12 – 15 I między Morzem Bałtyckim i Karpatami główne zgrupowanie wojsk sowieckich przełamało obronę niemiecką nad Wisłą i Narwią (17 I pierwsza armia WP wyzwoliła Warszawę) i pod koniec stycznia osiągnęło środkową Odrę oraz brzeg Morza Bałtyckiego (Zalewu Wiślanego), w lutym i marcu rozbiło Niemców na Pomorzu oraz Śląsku ; 9 IV padł Królewiec.
Na południe od Karpat wojska sowieckie 13 II zdobyły Budapeszt i Wiedeń ; decydujące uderzenie przeprowadziły między Morzem Bałtyckim i Sudetami ; 16 IV główne siły Armii Czerwonej i WP rozpoczęło ofensywę , 2 V zdobyły Berlin , wyszły nad Łabę i spotkały się z wojskami amerykańskimi i brytyjskimi , 9 V wkroczyły do Pragi , wyzwolonej przez powstańców , którzy rozpoczęli walkę 5 maja.
Na f r o n c i e z a c h o d n i m wojska sprzymierzonych 8 II rozpoczęły stopniowo rozszerzanie natarcia między Mozą i Renem, w marcu sforsowały rzekę ( na północ od Zagłębia Ruhry ); na północnym skrzydle Brytyjczycy sforsowali dolną Łabę i dotarli Lubeki , polska pierwsza Dywizja Pancerna do Wilhelmshaven , siły prawego skrzydła wojsk sprzymierzonych skręciły na południe , sforsowały górny Dunaj i dotarły do jeziora Bodeńskiego i Tyrolu . W lutym 1945 na konferencji jałtańskiej m.in. uzgodniono podział Niemiec na strefy okupacyjne i ich demilitaryzację , potwierdzono podział stref wpływów mocarstw. We W ł o s z e c h 9 IV rozpoczęła się ofensywa sprzymierzonych , 21 IV Polacy weszli do Bolonii ; rozbici Niemcy próbowali przeprawić się na południowy brzeg Padu ; jednocześnie w południowych Włoszech zaczęły walkę grupy ruchu oporu . Na P ó ł w y s p i e B a ł k a ń s k i m 16 IV wojska jugosłowiańskie przeszły do natarcia , 9 V weszły do Zagrzebia.
W p o w i e t r z u wielka ofensywa bombowa lotnictwa sprzymierzonych z powodu zmniejszania się liczby celów stopniowo zamierała , ostatnimi spektakularnymi celami były : Drezno oraz siedziba Hitlera w Berchtesgaden.
Na m o r z u panowali sprzymierzeńcy .
W C h i n a c h na początku 1945 Japończycy umocnili połączenie Pekin – Indochiny, w marcu okupowali Indochiny Francuskie (część oddziałów francuskich przebiła się do Chin). W Birmie w styczniu rozpoczęła się ofensywa wojsk brytyjskich, 3 V padł Rangun, resztki wojsk japońskich wycofały się z góry.
Na O c e a n i e S p o k o j n y m Amerykanie 9 I wysadzili desant w zatoce Lingayen na wyspie Luzon i 23 I I zdobyli Manilę, pobici Japończycy schronili się w góry; mniejsze desanty amerykańskie wylądowały na innych wyspach Archipelagu Filipińskiego, później zdobyły wyspy: Iwo – jima i przede wszystkim Okinawę, co ułatwiło nasilenie bombardowania Japonii; uderzenia lotnictwa pokładowego zespołów okrętów amerykańskich podpływających bezpośrednio do brzegów Wysp Japońskich i działania floty podwodnej doprowadziły do niemal pełnej blokady Japonii.


Koniec wojny w Europie W warunkach beznadziejnej polityczno-militarnej sytuacji Niemiec grupy polityków niemieckich podjęły próby rozmów , ale ostateczne decyzje podjęło dowództwo wojskowe , 29 IV podpisano wstępne warunki bezwarunkowej kapitulacji armii niemieckiej na froncie włoskim ( 2 V weszło w życie ) , 30 IV Hitler desygnował na swoje miejsce admirała K. Dnitza i popełnił samobójstwo ; 4 V poddały się wojska niemieckie , znajdujące się w północno-zachodnich Niemczech i Danii ; 5 V złożyły broń wojsk niemieckie w południowych Niemczech, Tyrolu i zachodniej Austrii ; 7 V godzina 2.41 w Reims przedstawiciele admirała ( pełniącego służbę prezydenta ) podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji niemieckich sił zbrojnych i przerwania działań wojennych 8 V o godzinne 23.01 czasu środkowoeuropejskiego . Na żądanie strony sowieckiej akt kapitulacji powtórzono w Berlinie
( 9 V 0.16 czasu wschodnioeuropejskiego ) ; tylko niektóre zgrupowania niemieckie oraz formacje serbskie , chorwackie i słoweńskie przebijały się na zachód w celu poddaniu wojskom brytyjskim lub amerykańskim . W VII – VIII 1945 na konferencji poczdamskiej przywódcy wielkiej trójki ustalili m.in. zasady polityki wobec Niemiec

Koniec wojny
W Azji 6 VIII Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hiroszimę, 8 VIII na Nagasaki ; japońskie władze podjęły decyzję o kapitulacji . 8 VIII rząd sowiecki wypowiedział wojnę Japonii , 9 VIII jego wojska uderzyły z trzech stron na Mandżurię , do połowy miesiąca doszły do Mukdenu; po kapitulacji Japończyków obsadziły resztę Mandżurii , północną Koreę , Kuryle oraz południową Sachalin . 2 IX w Zatoce Tokijańskiej na okręcie liniowym Missouri przedstawiciele Japonii podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji.

Wyniki wojny
Wojna 1939 – 1945 była konfliktem globalnym prowadzonym na terytoriach Europy , Azji , Afryki i Oceanii , na wszystkich oceanach i morzach oraz w przestrzeni powietrznej ; uczestniczyło w niej 61 państw i 1,7 miliardów ludzi (pod bronią 110 milionów ludzi) . Bezpośrednie straty ludzkie wynosiły ponad 50 milionów osób , w tym około 20 milionów żołnierzy ; działaniom wojennym towarzyszyły : masowy terror , mordy , deportacje , przesiedlenia grup ludności , często całych narodów , zapoczątkowane 1937 w Chinach i w 1939 w Polsce . Wojna przynosiła degradację państw Europy w stosunku do Stanów Zjednoczonych , przyspieszyła rozkład systemu kolonialnego ; spowodowała rozgromienie faszyzmu i nazizmu po całej Europie i militaryzmu w Azji . Ład powojenny ukształtowany przez konferencje : teherańską , jałtańską , i poczdamską , usankcjonowany w formule ONZ , zapewnił hegemonię mocarstw , przede wszystkim Stanów Zjednoczonych i ZSRR , których rywalizacja doprowadziła do utworzenia 2 bloków militarno- politycznych : komunistycznego , rządzonego przez ZSRR , oraz demokratycznego , skupiającego się wokół Stanów Zjednoczonych.