Ekopolityka globalna

1. POJĘCIE EKOPOLITYKI

Ekologia jako nauka o "gospodarce" przyrody może i powinna wskazywać człowiekowi drogi zabezpieczenia się przed ujemnymi konsekwencjami eksploatacji dóbr naturalnych i całej gospodarki ludzkiej. Ekopolityka zajmuje się gospodarczymi, ekologicznymi i etycznymi skutkami zmian w środowisku naturalnym z perspektywy stosunków międzynarodowych. Ekopolitycy prezentują te właśnie problemy i powstające na ich skutek konflikty w polityce międzynarodowej.

Wielu politologów i ekonomistów uważa, że następne 50 lat XXI w. będzie najbardziej rewolucyjne w historii stosunków międzynarodowych. Dotychczasowa obfitość surowców energetycznych, gleb, wód i innych bogactw naturalnych zapewniała zarówno wysoki poziom rozwoju, jak i konsumpcji. Kryzys energetyczny, niedobory żywności i chaos ekonomiczny w połowie lat siedemdziesiątych uzmysłowił światu, że nadmierny przyrost naturalny i rozwój technologiczny w skali światowej są poważnym obciążeniem dla środowiska naturalnego. Wiele surowców naturalnych, występujących, jak sądzono, w nadmiarze w stosunku do potrzeb jest na wyczerpaniu. Okazało się, że w postindustrialnym okresie nieograniczone zdawało by się zasoby surowcowe kurczą się, a wiele norm, wartości i sposobów zachowań społecznych będzie musiało ulec zmianie.

Transformacja stosunków między społeczeństwem a środowiskiem naturalnym jest częścią ogólnego społecznego paradygmatu zmian, który obecnie zarysowuje się na całym świecie. Nowy kontekst dla tego procesu, który kształtuje się na przełomie XX i XXI w. można nazwać "ekopolityką" , czyli nowym podejściem do problemów gospodarczych, ekologicznych i etycznych.

Ekopolitykę nazywa się też współczesnym widmem krążącym po świecie i nękającym polityków i gospodarkę. W ekopolityce nie są istotne granice, tradycyjne zasady stosunków międzynarodowych, ważne są jedynie doktryny porządku międzynarodowego oraz normy wartości, które pomagają ją kształtować.

W historii ludzkości nastąpiły dwie rewolucyjne zmiany gospodarcze, które zasadniczo przekształcili ludzkie środowisko naturalne. Rewolucja agrarna, około 8000 r. p.n.e., związana z wprowadzeniem upraw roślin i hodowli zwierząt, wpłynęła na poprawę wyżywienia, zwiększyła zasoby energii i umożliwiła gromadzenie znaczniejszych zapasów żywności niż w gospodarce łowieckiej i zbierackiej. Rozwój rolnictwa był ściśle związany z przechodzeniem od koczowniczego do osiadłego trybu życia.

Drugą rewolucją była rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana na przełomie XV/XVI w., która spowodowała niezwykły postęp technologiczny. W XX w. rewolucja przemysłowa wpłynęła na wzrost wydajności pracy dzięki wykorzystaniu energii pochodzącej z paliw kopalnych. Produkowano ją w znacznych ilościach eksploatując nieodnawialne złoża naturalne, co sprzyjało obecnej eksplozji ludnościowej i wzrostowi konsumpcji. Wiele oznak wskazuje, że zakończone stulecie to początek trzeciej wielkiej rewolucji w historii ludzkości.

Ostatnie międzynarodowe konferencje na temat problemów ludnościo – wych, ochrony środowiska i zasobów wody oraz wyżywienia łączono z aspektami moralnymi. Poruszano problemy uzależnienia pomocy zagranicznej dla państw biednych od ograniczenia przyrostu naturalnego i moralne aspekty pomocy żywnościowej dla głodujących. Kontrola nad zasobami naturalnymi i ich wykorzystaniem jako ekonomiczna i polityczna broń stała się ważnym instrumentem ekopolityki.

2. EKSPLOZJA LUDNOŚCIOWA

Spośród problemów demograficznych podstawowe znaczenie ma u schyłku XX w. szybki wzrost liczby ludności świata, określany jako "eksplozja ludnościowa". Stosunki demograficzne są ważnym czynnikiem wpływającym na zjawiska polityczne. Oceny wzrostu zaludnienia świata do 1650 r. n.e. dokonano na podstawie szacunków i przeliczeń powierzchni uprawnej na gęstość zaludnienia. Dopiero w 1655 r. n.e. wprowadzono powszechne spisy ludności.

Jednym z ciekawszych zagadnień dotyczących wzrostu liczby ludności świata po 1650 r. jest jej szybsze zwiększanie się, trwające do dzisiaj. Szczegó-łowe analizy przyrostu naturalnego ludności wykazały, że między rozwojem uprzemysłowienia a wzrostem liczby ludności istnieje odwrotna zależność. Pod koniec XIX w. nastąpiło zróżnicowanie problemów demograficznych. W krajach wysoko rozwiniętych, dzięki postępowi wiedzy medycznej i podniesie-niu poziomu cywilizacyjnego, nastąpiło znaczne obniżenie śmiertelności (szczególnie wśród niemowląt i dzieci) i podwyższenie długości życia, przy jednoczesnym wprowadzeniu kontroli urodzin. W krajach zacofanych wskaźniki demograficzne są gorsze, lecz i tu wysiłki rządów i organizacji międzynarodo-wych prowadzą do podniesienia się poziomu życia i ograniczenia rozprzestrze-niania się epidemii.
OCENA PRZYROSTU ZALUDNIENIA ŚWIATA W LATACH 1750-1950 (w mln)

PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI WEDŁUG KONTYNENTÓW (%)

LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA WEDŁUG KONTYNENTÓW W 1991 r.

W Azji i Europie żyje przeszło 3/4 ludności świata, przy czym w Azji ponad połowa. 4/5 ludności koncentruje się na obszarze pomiędzy 20 i 60º szerokości geograficznej pn. Na półkuli południowej żyje około 10% ludności świata. Największymi skupiskami ludności są Azja Południowo-Wschodnia i Europa.

STOPIEŃ URBANIZACJI (ludność miejska w 1990 r.)
Liczba krajów

Zainteresowania ekopolityki szybkością przyrostu liczby ludności świata wynikają między innymi z odnoszenia tego przyrostu do zasobów naturalnych oraz skutków oddziaływania ludzi na biosferę na skutek degradacji środowiska naturalnego. Wzrost zaludnienia można jednak przewidywać na podstawie pewnych założeń w stosunku do zmiennych demograficznych i sposobu ich uzależnienia od warunków społecznych i ekonomicznych. Zwiększający się przyrost naturalny, stały lub niższy współczynnik urodzeń można przewidzieć na podstawie rozwoju gospodarczego i wskaźników ekonomicznych. Jest to możliwe w zależności od tego, jaki model ideologiczny i ekonomiczny uzyska powszechną akceptację. Kryteria, na podstawie których sporządza się prognozy ludnościowe, muszą być jasno określone, tak by można było dość precyzyjnie przewidywać zmiany na przyszłość. Eksperci ONZ rozważają dwa rodzaje założeń:
1) niezmienny wskaźnik przyrostu naturalnego, co oznacza prostą ekstrapolację obecnych tendencji;
2) zmienny wskaźnik przyrostu naturalnego zależny od sytuacji społeczno-ekonomicznej państwa.

Mała gęstość zaludnienia występuje jedynie w okolicach o nie sprzyjają-cym klimacie, natomiast dużą gęstością zaludnienia charakteryzują się zarówno obszary miejsko-przemysłowe, jak i obszary wiejsko-rolnicze, szczególnie w Azji.

W latach sześćdziesiątych w ONZ opracowano trzy warianty rozwoju liczbowego ludności (przyrost wysoki, średni i niski), opierające się na progno-zach wynikających z programu poprawy warunków zdrowotnych i opracowa-nych w różnych krajach świata normach żywieniowych. Wariant przewidujący wysoki przyrost zakłada, że wskaźnik przyrostu naturalnego nie zmieni się do 2000 r.; wariant drugi przewiduje stopniowy spadek przyrostu naturalnego, jaki obserwuje się w wielu krajach uprzemysłowionych; wariant trzeci zakłada znaczny spadek przyrostu naturalnego i utrzymanie się tej tendencji do 2000 r. Wariant trzeci jest jednak mało prawdopodobny, a wariant drugi i pierwszy są już rejestrowane przez urzędy statystyczne. Obliczenia ONZ przewidywanego zaludnienia świata do 2000 r., według różnych założeń, przedstawia tabela.

PROGNOZY LUDNOŚCIOWE ŚWIATA W 2000 R. WEDŁUG BADAŃ ONZ (w mln)

Z prognoz wynika, że w stosunku do 1969 r. liczba ludności świata w 2000 r. podwoi się. Przewiduje się również, że główny wzrost liczby ludności nastąpi w krajach słabo rozwiniętych, co spowoduje, że obecny stosunek liczbowy bogatych narodów do biednych, wynoszący 30 : 70, zmieni się w naj-bliższych latach na 20 : 80 (pesymiści zakładają nawet 10 : 90), co może mieć trudne do przewidzenia następstwa społeczno-polityczne zagrażające panujące-mu współcześnie układowi sił.

Głównym problemem eksplozji ludnościowej jest to, że trudności nią powodowane występują w skali światowej, natomiast trzeba je rozwiązywać w poszczególnych krajach. Zagrożone czują się zwłaszcza kraje słabo rozwinięte oraz grupy mniejszościowe, które obawiają się narzucenia rozwiązań globalnych przez kraje bogate i rozwinięte.

Pomimo powszechnego przyjęcia programów planowania rodziny wszędzie, poza krajami rozwiniętymi, próby zmniejszenia wskaźnika przyrostu naturalnego zawodzą. Troska o zachowanie światowej równowagi populacja-zasoby-środowisko jest lub powinna obejmować wszystkie kraje świata, dlatego wiele wysiłku trzeba będzie włożyć w to, aby biedny przestał się bać bogatego, a bogaty zrozumiał obawy biednego.

3. ŚWIATOWY RYNEK ŻYWNOŚCI

Istota współczesnych światowych problemów żywnościowych wiąże się ze współzależnością trzech czynników:
1) rzeczywistymi problemami
2) zdolnościami nabywczymi (popytem)
3) możliwościami produkcyjnymi
Rzeczywiste zapotrzebowanie na żywność zależy od liczby ludności i jej struktury oraz wymagań dietetycznych. Zapotrzebowanie na kalorie i proteiny musi być przełożone na faktyczny popyt na nie na rynku. Farmer podejmuje decyzję o uprawie ziemi i kupnie nawozów oraz innych środków niezbędnych do jej uprawy na podstawie oceny oczekiwań rynku. Jeśli prognozy zakładają wysokie ceny na produkty rolne, można spodziewać się, że farmer zwiększy produkcję. Sam rynek natomiast organizuje się wokół siły nabywczej.

Rzeczywiste zapotrzebowanie na żywność staje się popytem tylko wtedy, gdy głodni ludzie mają pieniądze na zakup żywności. Jeśli głodujący nie dysponują siłą nabywczą, która wpływa na ceny i decyzje produkcyjne, ich potrzeby nie są uwzględniane na rynku. W rezultacie często mamy sytuację, gdy wielu ludzi głoduje, a w tym samym czasie farmerzy ograniczają obszary uprawne, aby nie stwarzać nadprodukcji.

STRUKTURA UŻYTKOWANIA ZIEMI NA ŚWIECIE (% pow. lądowej)

Rozmiarów głodu i niedożywienia we współczesnym świecie dokładnie nie określono. Około 2/3 ludności świata żyjącej w krajach słabo rozwiniętych spożywa tylko 1/4 światowej produkcji protein. Ocenie się także, że blisko 900 mln osób spożywa dziennie o 250 kalorii mniej niż wynosi norma, a 1,3 mld osób jest chronicznie niedożywionych. Utworzenie światowego rynku żywności zaostrzyło istniejące różnice w sposobach odżywiania. Na wolnym rynku produktów rolnych nie ma ochrony dla biednych i nie ma też gwarancji, że każdy kraj, zanim wyeksportuje płody rolne za granicę, nakarmi najpierw swoich obywateli. Jest to tak zwany imperializm żywnościowy. Żywność zatem odgrywa obecnie ważną rolę w programie ekopolityki globalnej oraz w między-narodowych stosunkach.

PRZECIĘTNE NORMY WYŻYWIENIA W WYBRANYCH KRAJACH
Kraj Kalorie dziennie(kcal) Białka w g/dzień w tym ogółem zwierzęce
Australia 3220 106,0 68,9
Kanada 3150 96,8 66,1
St. Zjednoczone 3290 96,8 69,5
Francja 3270 103,7 64,3
Indie 1940 47,9 5,6
Nigeria 2170 59,5 5,1
Boliwia 2060 51,8 13,1

Prawidłowa dieta człowieka jest zazwyczaj określona przez sumę kalorii i protein spożywanych dziennie. Zakłada się, że 1 osoba potrzebuje średnio 2223-2656 kalorii uzyskanych w pożywieniu. Dolna granica odpowiada normie dla mieszkańców Azji, górna – dla mieszkańców Australii. Średnia liczba kalorii spożywanych w Ameryce Północnej wynosi 2642, a w Europie 2565. W krajach uprzemysłowionych mieszkańcy spożywają średnio o 500 kalorii dziennie więcej niż wynosi przeciętna norma. W krajach słabo rozwiniętych średnie spożycie spada o 75 kalorii poniżej wymaganego minimum. Ilość spożywanych protein jest nie mniej istotna niż liczba kalorii, ponieważ są bardzo ważne dla wzrostu ciała i jego rozwoju fizycznego. Pożywienie różni się jakością i wartością zawartych w nim protein, dlatego trudno jest określić minimum dawki dziennej, która zależy od dawki pokarmu. Niemniej jednak przyjmuje się, że minimalna ilość protein w diecie dziennej powinna wynosić 57 g. W Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej dawka protein wynosi 95 g na osobę dziennie, w krajach Dalekiego Wschodu tylko 51 g.

Handel międzynarodowy płodami rolnymi jest jedną z możliwości uzupełnienia braków własnej produkcji. W rolnictwie jednak bywa tak, że te kraje, które dziś są eksporterami, mogą jutro nie mieć do wyeksportowania niczego, jeśli wzrosną ich potrzeby lub złe warunki pogodowe wpłyną na zmniejszenie lub zniszczenie zbiorów. Kraje eksportujące, licząc się z taką sytuacją, ograniczają sprzedaż za granicę płodów lub nawet ją wstrzymują w celu zgromadzenia odpowiednich zapasów.

Głównymi eksporterami płodów rolnych są Stany Zjednoczone, Argentyna, Francja, Australia i Nowa Zelandia oraz Kanada. Wielcy eksporterzy płodów rolnych to Europa Zachodnia i Japonia. Kraje takie jak Indie, Bangladesz, a ostatnio kraje byłego ZSRR, nie znajdują się na liście głównych importerów towarów rolnych. W każdym z tych krajów wielkość importu lub eksportu płodów rolnych określają co roczne wielkości zbiorów.

RELACJE PRZECIĘTNYCH MIESIĘCZNYCH WYNAGRODZEŃ NOMINALNYCH DO CEN DETALICZNYCH WYBRANYCH TOWARÓW ŻYWNOŚCIOWYCH
1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992
Wybrane wynagrodzenie miesięczne w
Kraje kg mąki kg mięsa woło- kostkach tuzinach jaj kg cukru
pszennej wego bez kości 250 g masła kurzych białego
Australia 1650 1611 317 198 1768 2559 830 1071 2217 2471
Austria 1252 1675 194 175 820 1050 549 698 1006 1499
Białoruś 577 166 80,4 44,1 302 158 184 87,6 282 103
Bułgaria 367 371 64,8 - 163 136 141 105 220 102
Francja 934 1239 - 75,4 650 755 487 513 922 1035
Japonia 1524 1905 89,8 98,2 759 921 1097 1474 1215 1637
Litwa - 184 - 47,7 - 104 - 47,2 - 50,7
Niemcy 2125 3065 73,0 81,5 1226 1801 934 1169 1486 1959
Polska 466 357 58,9 48,8 187 277 123 179 267 247
St. Zjedn. 2766 2950 - 210 1165 1568 1501 1826 1681 1865
Szwecja 1601 2135 102 151 1127 1637 583 780 963 2074
Ukraina - 331 - 53,8 - 227 - 232 - 213
Węgry 747 776 60,9 63 307 310 178 297 239 363
W. Brytania 2209 2524 200 251 1263 1670 773 875 1385 1696

GŁÓWNI PRODUCENCI PODSTAWOWYCH ARTYKUŁÓW ŻYWIENIOWYCH W 1992 r. (w mln t)

SPOŻYCIE NIEKTÓRYCH ARTYKUŁÓW KONSUMPCYJNYCH NA 1 MIESZKAŃCA

Wybrane Zboża Ryż Ziem- Warzy Mięso Masło Tłu- Jaja Cukier
kraje Lata niaki wa szcze
w kilogramach
Austria 19801991 7267 -5,1 6061 9078 8894 -4,3 3026 1514 4037
Bułgaria 19801991 160- 4,33,0 27- 125- 6158 2,5- 2120 1111 3516
Czechy 19801991 153161 4,24,0 8092 6176 9096 9,48,2 2225 1819 3845
Francja 19801991 7777 -4,1 8571 123- 112111 -8,8 31- 1515 3834
Hiszpania 19801991 8272 -5,7 113106 134199 6998 -0,5 2330 1716 2827
Holandia 19801991 6752 -5,4 8487 9198 7788 -4,1 37- 1010 4140
Japonia 19801991 11434 -70 1816 113107 3144 -0,6 1514 1717 23-
Kanada 19801991 6566 -4,6 7271 7879 98102 -- 23- 1311 4042
Niemcy 1991 73 2,3 75 81 100 6,6 21 15 35
Norwegia 19801991 8179 -3,1 8191 4759 5653 -2,0 263,9 1112 3941
Polska 19801991 130116 -- 158140 101126 6968 6,95,0 1415 129,7 4135
Słowacja 19801991 -- 5,55,3 6891 5480 7677 -- 1922 1819 3643
St. Zjedn. 19801991 6867 -9,6 3819 95- 115119 -- 26- 1614 4030
Szwajcaria 19801990 7767 -5,0 4944 8687 8882 -6,1 2215 1212 4142
Szwecja 19801991 6564 -4,3 7584 4243 6460 -7,9 1922 1314 3642
Węgry 19801991 11298 4,45,2 6156 8084 7272 2,01,8 2935 1820 3835
W. Brytania 19801991 7277 -4,4 9999 80- 7574 -3,4 2430 1413 4341
Włochy 19801991 134110 -5,9 3839 161175 7887 -2,4 2831 1110 3029
b. ZSRR 19801990 138133 -- 109100 9792 5059 8,810 1923 1315 4445

Zaspokojenie potrzeb żywieniowych zależy jednak głównie od: ilości ziemi nadającej się do uprawy, wody dostępnej dla rolnictwa i technologii uprawy ziemi oraz kapitału, ponieważ koszt uprawy ziemi staje się coraz wyższy. Tereny nadające się pod uprawę, a szerzej do użytkowania rolnego, są czynnikiem limitującym wzrost produkcji żywności. Tereny o najdogodniej – szych warunkach ekologicznych i ekonomicznych są już w mniejszym lub mniejszym stopniu zagospodarowane rolniczo.

LICZBA OSÓB NIEDOŻYWIONYCH W 1974 r.

Na obszarach, zaliczonych do potencjalnych pod względem uprawy, w większości przypadków przy obecnej technologii uprawa jest ekonomicznie nieopłacalna. Ponad połowa światowych zasobów potencjalnych terenów rolnych leży w strefie gorącej, w której znaczna część gleb jest uboga, a ponadto przeniesienie techniki uprawy ziemi ze strefy umiarkowanej do strefy gorącej nastręcza trudności lub nie jest celowe. Jednocześnie wycięcie wilgotnych lasów równikowych i użytkowanie tych terenów do celów rolniczych jest nieracjona – lne z ekologicznego punktu widzenia. Może to spowodować zaburzenia atmosferyczne oraz w bilansie wodnym świata.

Poza czynnikami ekologicznymi wpływającymi na ograniczenie strefy uprawnej ważny, jeśli nie decydujący, jest czynnik ekonomiczny, czyli opłacalność podejmowanych prac. Uprawa terenów marginalnych jest bardzo kosztowna. Znaczne obszary użytkowane rolniczo pochłaniają rokrocznie szybko rozwijające się miasta. Pozostaje więc tylko intensyfikacja upraw na terenach już użytkowanych rolniczo. Liczą się nakłady ponoszone na uprawę w przeliczeniu na 1 ha ziemi.

Obserwowany wyraźny wzrost wydajności osiągany na ziemi uprawnej jest rezultatem zastosowania nowych technologii do produkcji rolnej. Badania biologiczne przyniosły w efekcie bardziej plenne odmiany upraw. Zastosowanie na wielką skalę nawozów sztucznych i nawadnianie pól poprawiło produkty – wność gleb. Pestycydy zmniejszyły znacznie wpływ szkodników. Mechanizacja zastąpiła siłę żywą w wielu pracach. Doprowadziło to w efekcie do zmniejszenia zatrudnienia w rolnictwie, przy wielokrotnym zwiększeniu produkcji. Nowa technologia przyczyniła się do wzrostu produkcji żywności i pewnego uniezale-żnienia jej od warunków przyrodniczych, ale ściśle powiązała ją ze źródłami energii. Zależność w tym zakresie jest tak duża, że światowy kryzys energetyczny staje się również kryzysem w produkcji żywności. Wzrastające ceny opału pociągają za sobą wzrost cen energii wykorzystywanej do produkcji nawozów, pestycydów i nawadniania, przetwarzania surowców z produkcji rolnej w żywność, środków transportu itp. Wynika stąd prosta zależność – ceny żywności będą wzrastały wraz ze wzrostem cen energii. Jest to tak zwana współzależność technologiczna.

OBSZARY O STAŁYM DEFICYCIE ŻYWNOŚCI (1984-1986)
Kontynent Liczba krajów
EuropaAmeryka Pn. Ameryka ŁacińskaAzjaAfrykaOceania --49 255

W Stanach Zjednoczonych obliczono, że współczesny system produkcji wymaga 8-9 kcal energii pochodzącej z surowców kopalnych do wyprodukowa-nia 1 kcal żywności podanej na stół. Produkcja żywności oparta na nowoczes – snych technologiach ma też strony ujemne – duże zużycie środków chemi – cznych nieprzyswajalnych przez środowisko naturalne zwiększa produkcję, ale powoduje pogorszenie zdrowotności konsumentów płodów rolnych. Powrót do produkcji zdrowej żywności staje się nie tylko wziętym modnym hasłem ekologicznym, ale nakazem zdrowego rozsądku. Produkcja zdrowej żywności nie musi oznaczać zmniejszenia zużycia energii, a więc musimy być przygotowani na jej wysokie ceny.

4. ŚWIATOWA POLITYKA ENERGETYCZNA

Pierwszym źródłem energii wykorzystanym w rozwoju ludzkości była energia słoneczna. Pod jej wpływem zachodzi ważny proces życiowy – fotosynteza. Zaletą energii słonecznej jest jej praktycznie nieograniczona odnawialność. Dlatego gromadzenie i wykorzystanie energii słonecznej w wielu dziedzinach, np. jako źródła ciepła do ogrzewanie, jest przedmiotem nieustających prac badawczych i projektowych.

Większość osiągnięć rewolucji przemysłowej powstała jednak dzięki opanowaniu technologii wykorzystania paliw kopalnych jako źródła energii i substytutu siły ludzkiej. Światowe zasoby paliw kopalnych są niestety ograniczone, dlatego stale poszukuje się innych źródeł energii. Rozwój społeczeństw postindustrialnych będzie zależał od wyboru alternatywnych źródeł energii.

Częściowym rozwiązaniem światowego problemu energetycznego może być bardziej efektywne wykorzystanie energii słonecznej. Dodatkowym, lecz dotychczas słabo używanym, źródłem energii jest grawitacja, m.in. wykorzysta-nie przypływu fal morskich oraz energii wiatru. Ważną rolę w wielu rozwiniętych krajach odgrywa energia jądrowa.

Industrializacja jest synonimem skomplikowanych procesów produkcji i dystrybucji, które wymagają stałego dopływu energii. W krajach uprzemysłowi-nych nawet rolnictwo pochłania olbrzymie ilości paliw do wytworzenia nawozów, środków ochrony roślin i wyposażenia technicznego.

Zużycie energii wzrasta bardzo szybko. Nowo odkrywane zasoby zwiększają wprawdzie możliwości produkcyjne, ale wykładniczy wzrost zużycia energii sprawia, że surowców może zabraknąć. Kryzys energetyczny lat siedemdziesiątych pokazał, jakie trudności może napotkać ludzkość, gdy kopalne złoża surowców energetycznych zostaną wyeksploatowane. Energia stała się głównym czynnikiem uwzględnianym w założeniach współczesnej ekopolityki. Kopalne surowce paliwowe są kluczowe w większości działań gospodarczych, są też ważnym towarem w handlu międzynarodowym – na paliwa przypada około połowy importu i eksportu surowców. Wiele organizacji międzynarodowych, a w tym OPEC, próbuje kształtować wielkość dostaw paliw na rynku światowym. Liderzy wielu krajów eksportujących ropę naftową próbowali wykorzystać ten surowiec jako broń lub środek nacisku politycznego w stosunkach międzynarodowych. Z paliw kopalnych z ropy naftowej uzyskiwano około 1/3 światowej produkcji energii, z gazu ziemnego – 1/6, z węgla 1/4.
ŚWIATOWE ZASOBY PODSTAWOWYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH W 1986 r. (% zasobów światowych)
Region Węgiel kamienny Ropa naftowa GazZiemny EnergiaWodnaAmeryka PółnocnaEuropa ZachodniaZSRRChinyPolskaOPECZatoka PerskaŚwiat ogółem 27 92417 4--579 x 109 t 5493-6857700 x 109baryłek 86 431- 32 2598 x 1012 m3 116-----2857 x 103MW

Stale poszukuje się nowych rozwiązań technologicznych w energetyce. Jest to niezbędne do dalszego rozwoju ekonomicznego krajów uprzemysłowio – nych. Mogą one zapobiec kłopotliwemu importowi kopalnych surowców energetycznych. Nowe technologie są głównie związane z energią jądrową. One również mogą wpłynąć korzystnie na bilanse handlowe krajów uprzemysłowionych przez wzrost zapotrzebowania na nowe reaktory jądrowe, wzbogacony uran jako paliwo do elektrowni jądrowych i części zamienne. Pod tym względem wykorzystanie energetyki jądrowej zapewnia ekopolityczne możliwości wyzwolenia się krajów uprzemysłowionych z zależności od słabo rozwiniętych gospodarczo eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego i utrzymania światowej pozycji mocarstwowej.

W większości reaktorów używa się uranu lub plutonu. Pierwiastki te mogą być również wykorzystane w produkcji broni jądrowej. Naturalnie występujący uran jest mieszaniną dwóch izotopów 99,3% uranu 238 i około 0,7% uranu 235, który przed wykorzystaniem w elektrowni wzbogaca się koncentratem uranu 235 od 2 do 4% w przypadku reaktorów typu LWR lub do 90% w przypadku reaktorów typu HTGR. W użyciu jest kilka typów reaktorów: LWR (Light Water Reactor), HTGR (High-Temperature Gascooled Reactor), LMFBR (Liquid Metal Fast Breeder Reactor). Dwa pierwsze pracują na wzbogaconym uranie lub torze; w trzecim używa się plutonu jako paliwa.

Koszt budowy elektrowni jądrowej jest bardzo wysoki. W latach 1976-1985 elektrownie jądrowe pracowały w 46 krajach. Łącznie było 365 reaktorów, w tym 136 w Stanach Zjednoczonych. W 1986 r. światowe zasoby uranu wynosiły 1455,8 tys. t, a wydobycie 41,29 tys. t.

ZASOBY I WYDOBYCIE URANU W 1986 r. (w t)
Państwo Zasoby Wydobycie
ŚwiatAustraliaBrazyliaFrancjaIndieKanadaNamibiaNigerRPAStany ZjednoczoneZSRR
14558003140001630005620032000176000119000160000191000131300200000 4129044532902859-8080377642595815103312700

Do 1975 r. Stany Zjednoczone i ZSRR miały pozycję monopolistów w produkcji wzbogaconego uranu. Produkcja amerykańska pokrywała zapotrze-bowanie na paliwo prawie wszystkich reaktorów jądrowych świata kapitalistycznego. Decydowało to również o wytworzeniu się bariery proliferacji broni atomowej. Część krajów, chcąc uniezależnić się od źródeł amerykańskich, podjęło w latach osiemdziesiątych próbę budowy własnych wzbogacalni paliw do reaktorów, powołując w tym celu konsorcjum "Eurodif". Kraje środkowej i wschodniej Europy były uzależnione od źródeł rosyjskich. W latach dziewięćdziesiątych w Europie, pomimo zmian politycznych, sytuacja w zakresie zaopatrzenia w paliwo reaktorów pozostała taka sama; jest to przykład m.in. uzależnienia technologicznego.

We współczesnym świecie występują ścisłe związki między rozwojem ekonomicznym a wzrostem zużycia energii. Definicje postępu w paradygmacie industrialnym podkreślają znaczenie zużywania dużej ilości podstawowych paliw kopalnych w procesach produkcyjnych. W krajach uprzemysłowionych postęp utożsamia się z odpowiednią liczbą: samochodów osobowych, domów z pełną klimatyzacją, pralek automatycznych i kolorowych telewizorów. Wyższy standard życia ludności w krajach rozwiniętych wymaga kompleksowego systemu produkcji, dystrybucji, transportu i składania odpadów. System ten wymaga znacznych ilości energii. Autostrady muszą być utrzymywane w dobrym stanie, pola uprawiane i nawożone, płody rolne dostarczone na rynek. Musi funkcjonować transport kolejowy i lotniczy, energia potrzebna jest w domach i fabrykach. W społeczeństwie zurbanizowanym nawet krótka przerwa w dopływie elektryczności może spowodować chaos. W tabeli poniżej przedstawiono zależności między poziomem rozwoju ekonomicznego a zużyciem energii w niektórych krajach. Większość krajów Europy Zachodniej i Japonia nie mają dostatecznej ilości własnych surowców energetycznych. Ponad połowa państw przemysłowych produkuje obecnie mniej niż 50% energii zużywanej z własnych surowców.

DOCHÓD NARODOWY A ZUŻYCIE ENERGII W 1986 r.
Kraj PKB na osobę w dol. Zużycie energii na osobę w kg
AustraliaBrazyliaEtiopiaIndieJaponiaKanadaPolskaRFNSzwecjaSt. ZjednoczoneZSRR 111941840120290128401424020801204013150175603250 7160670302003500970045005500650095005700

Kryzys energetyczny w latach 1973-1974 wywołał poważne zakłócenia w stosunkach międzynarodowych. Częste były wzajemne oskarżenia o wykorzy – stywanie koniunktury i podbijanie cen ropy naftowej przez państwa (np. przez Stany Zjednoczone i ZSRR), które albo miały bogate rezerwy, albo dobre stosunki z bogatymi w ropę naftową krajami arabskimi.

Nie brano przy tym pod uwagę, że bezpośrednio po sukcesie krajów OPEC, spowodowanym zwyżką cen ropy naftowej, nastąpiła ogólnoświatowa recesja gospodarcza. Zmniejszenie tempa rozwoju krajów uprzemysłowionych wskutek wysokich cen ropy naftowej pociągnęło mniejszy import surowców mineralnych i rolnych, pogarszając sytuację krajów je eksportujących. Zwiększenie cen ropy naftowej spowodowało także wzrost cen towarów przemysłowych, wyprodukowanych w krajach nie należących do OPEC. Ceny ropy naftowej w latach następnych ustabilizowały się, ale ceny towarów przemysłowych pozostały wysokie, co nie było korzystne ani dla krajów OPEC, ani dla pozostałych krajów słabo rozwiniętych. Wzrost cen ropy naftowej przyczynił się do zubożenia większości krajów Trzeciego Świata. Około 1/5 państw istniejących stało się tzw. Czwartym Światem. W latach dziewięćdziesiątych ceny ropy naftowej na rynku światowym obniżyły się.

KRAJE WEDŁUG WARTOŚCI PRODUKTU KRAJOWEGO
Produkt krajowy brutto (w dol./1 mieszk.)
Obszar pon.200 200-999 1000-1999 2000-4999 5000-9999 Pow.10000
EuropaAmeryka Pn.Ameryka Łaciń.AzjaAfrykaOceania ---68- --915316 --14382 10-1144- 3-7921 14223-3

Występowanie kryzysów energetycznych nie jest zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla epoki przemysłowej. Ekolodzy i ekonomiści zastanawiają się obecnie na jak długo wystarczy na Ziemi węgla, razu ziemnego i ropy naftowej, jakie będą podstawowe źródła energetyki w XXI w. i czy ewentualnie nowy, silniejszy kryzys gospodarczy nie zakłóci rozwoju naszej cywilizacji. Podobne kryzysy przeżywała ludzkość już wielokrotnie w przeszłości, a pierwsze kryzysy ekonomiczne występowały w czasach starożytnych. Wysunięto nawet hipotezę, że były spowodowane kryzysami energetycznymi, czyli brakiem paliw dla ówczesnych technologii.

5. PRZYSZŁOŚĆ POLITYKI ENERGETYCZNEJ

Długofalową politykę energetyczną w przyszłości będą kształtowały takie czynniki jak:
- uświadomienie społeczeństwu, że ustawiczny wzrost eksploatacji złóż paliw kopalnych prowadzi do ich wyczerpania i w konsekwencji do wzrostu cen energii;
- zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej krajów eksploatujących ropę naftową mogą wpłynąć na stosunki z krajami importującymi ropę naftową;
- pojawienie się nowych technologii w energetyce, które mogą się wiązać z gazyfikacją węgla, eksploatacją łupków bitumicznych oraz wykorzystaniem energii jądrowej. Wprowadzenie nowych technologii jest na razie bardzo drogie.

6. GLOBALNE PROBLEMY Z WODĄ

Spośród zasobów wodnych kuli ziemskiej 97% przypada na wodę słoną mórz i oceanów. Pozostałe 3% stanowi woda słodka, lecz jej 3/4 występuje w postaci lodowców i pokrywy lodowej. Większość pozostałej 1/4 tworzą wody gruntowe. Woda słodka na powierzchni Ziemi (jeziora i rzeki) skupia tylko 0,33% całej wody słodkiej, atmosfera – 0,035%.

Woda jest jednym z najbardziej uniwersalnych surowców, niezbędnych w procesie metabolicznym organizmów żywych, w tym człowieka. Dzienne zapotrzebowanie organizmu ludzkiego na wodę wynosi około2,5 l. Znaczną jej ilość pochłaniają czynności bytowe – higiena osobista i przygotowanie posiłków zależnie od stylu i poziomu życia. Ilość ta waha się od 90 l dziennie w krajach o niskim standardzie życiowym do 160 l dziennego zużycia w krajach europejskich i 635 l w Stanach Zjednoczonych. Ogromne ilości wody pochłaniają procesy przemysłowe. Przeciętnie fabryka zużywa około 45 70 l wody dziennie na każdego zatrudnionego robotnika, niezależnie od zużycia w procesach technologicznych. Woda jest także wykorzystywana w hydroenerge-tyce, np. w Peru z hydroelektrowni pochodzi 68% elektryczności, w Norwegii 99,8%. Wody potrzebują również rośliny. Jest ona niezbędna w procesach metabolicznych, konieczne jest także uzupełnianie wyparowanej wody. Określone potrzeby ma również świat zwierzęcy. Do uzyskania 1 kg suchej pszenicy potrzeba 450 l wody; a 1 l mleka – 3.7 l wody.

Zapotrzebowanie na wodę stale rośnie, szczególnie w krajach uprzemy – słowionych. Właśnie tam w wyniku znacznego zużycia wody następują największe zakłócenia cyklu hydrologicznego. Duże potrzeby wodne mają również kraje rozwijające się, lecz często nie mają one odpowiednich urządzeń do pobierania wody lub wręcz brakuje im wystarczających zasobów wodnych.

Największe ilości wody słodkiej na powierzchni Ziemi znajdują się w jeziorach i rzekach afrykańskich – 30%, następnie w Wielkich jaziorach w Ameryce Północnej – 25%, oraz jeziorze Bajkał – 18%. Objętość wody w korytach rzek na świecie ocenia się na 1200 km3, co w porównaniu ze 125 000 km3 wody słodkiej w jeziorach i całkowitą objętością wody na powierzchni lądów, wynoszącą 124 000 000 km3 jest ilością niewielką, lecz istotną ekologi-nie. Rzeki są źródłem wody dla ludności, szlakiem komunikacyjnym oraz służą do nawadniania pól o powierzchni około 200 000 km2. Do nawadniania używa się obecnie także wód głębinowych oraz odsalanej wody morskiej. Gromadzenie wód płynących następuje w sztucznych zbiornikach powstałych przez budowę zapór. Największymi zaporami są Kariba w Zambii (156 · 109 m3 ) i Akosomo w Ghanie (147 · 109 m3 ). Spiętrzenie wód daje gospodarce olbrzymie korzyści, ale ma także negatywne skutki dla życie biologicznego i społecznego. Nieprzewi – dziane skutki zbudowanie Tamy Asuańskiej na Nilu doprowadziły do zamieszek politycznych w Egipcie. Tama pozbawiła egipskich fallachów naturalnego użyźniania pól mułem nanoszonym przez wylewy Nilu. Spadły połowy ryb w rzece. Delta Nilu obecnie cofa się, gdyż nie niesie dostatecznej ilości materiału do jej tworzenia. Brak wylewów Nilu zakłócił związane z nimi obrzędy kulturowe.

Ważnym źródłem wody są wody głębinowe. Stanowią one 0,5% całkowitej ilości wody na Ziemi. Z podziemnych zbiorników można uzyskać około 7 · 106 km3 wody.

W połowie lat pięćdziesiątych amerykańscy eksperci zaproponowali plan wspólnego zagospodarowania wód Jordanu, Jarmuku i Litanii przez Izrael i sąsiadujące z nim państwa arabskie. Projekt odrzuciła jednak Liga Arabska. Wojna z 1956 r. na długo przekreśliła możliwość realizacji jakichkolwiek planów współpracy dotyczących problemów wody. Następna wojna w 1967 r. wybuchła po części także z powodu wody. Budowa kanału u źródeł Jordanu na wzgórzach Golan przez Syryjczyków miała na celu m.in. zmianę biegu rzeki, co pozbawiłoby Izrael oraz Jordanię podstawowego źródła wody.

Wielki problemy z wodą ma także Syria. Źródła największej przepływają-cej przez Syrię rzeki Eufrat znajdują się na terenie Turcji. Turcy budują tamę na Eufracie, która może znacznie ograniczyć ilość wody na terenie Syrii, dlatego Syria podjęła budowę tamy na Jarmuku, będącym jednak ważnym źródłem wody dla Jordanii.

Arabsko-izraelski spór o wodę toczy się nie tylko na północy granicy. Monopol na eksploatację wody w Izraelu ma państwowa firma "Mekorot", działająca pod nadzorem Urzędu Wodnego. Bez zgody tego urzędu nie można wykopać studni nawet na terenie prywatnym. Wszystkie studnie są włączone do Narodowego Systemu Wodnego.

Spór o wodę prowadzą także Palestyńczycy z Żydami. Palestyńczycy uważają, że 80% wody czerpanej ze studzien na obecnym terytorium Izraela pochodzi z opadów atmosferycznych, które spadają na Zachodnim Brzegu, czyli terytorium Palestyny okupowanym przez Izrael. Domagają się więc 80% tej wody lub zysków z jej sprzedaży. Podział zasobów wodnych jest jednym z podstawowych tematów bliskowschodnich rozmów wielostronnych. Eksperci szacują, że całkowity koszt projektu "woda za pokój" będzie wynosił 3-5 mld dol. Fundusze te będą przeznaczone na budowę kilku stacji odsalania wody morskiej i na budowę wielkiego wodociągu z Turcji przez Syrię do Jordanii i Izraela, ale wcześniej musi nastąpić pokój i wzrosnąć wzajemne zaufanie.

Woda to poważny problem polityczny również w Australii, która pod względem zasobów wodnych jest najuboższym kontynentem świata. Aż 60% powierzchni kontynentu zajmują suche obszary bezodpływowe. We wnętrzu kontynentu można poprowadzić linię prostą o długości 2500 km, od Zatoki Karpentaria na północy po Albany na południowym zachodzie, nie przecinając jakiejkolwiek rzeki. Nad Wielką Zatoką Australijską na 1600-kilometrowym wybrzeżu nie ma żadnego naturalnego cieku wodnego. Na pustynnych obszarach Australii wodę czerpie się z basenów artezyjskich. W 11 basenach, zajmujących blisko 1/3 powierzchni kontynentu, wywiercono ponad 8500 studzien. Rzeki australijskie, bardzo krótkie, występują prawie wyłącznie w pasie wybrzeży. W Australii istnieje tylko jeden znaczący system rzeczny Murray-Darling o dorzeczu 910 000 km2. Średni roczny odpływ z tego obszaru wynosi 60 km3, a więc prawie tyle samo, co z czterokrotnie mniejszego dorzecza Renu. Największe zbiorniki zbudowane do celów energetycznych, nawadniających oraz zaopatrzenia w wodę ludności mają łączną pojemność 62 km3 wody, czyli prawie tyle ile odpływ wszystkich rzek w Polsce. Australijskie jeziora są słone. Wśród wielu sztucznych systemów nawadniających największe znajdują się w dorzeczu Murray. Łączna powierzchnia terenów nawadnianych nie przekracza 1,5 mln ha.

W Polsce zasoby wodne są skromne, a postępujący rozwój demograficzny urbanizacyjny i przemysłowy wywołuje stały wzrost zapotrzebowania na wodę. Rosnące zapotrzebowanie może być pokryte nawet przy skromnych zasobach, ale wymaga to oszczędnego gospodarowania wodą. Badania hydrologiczne wykazały, że w Polsce występuje nie tylko absolutny deficyt wody, ile deficyt wody czystej. Do najważniejszych czynników konfliktogennych w Polsce należą:
1) czynniki naturalne – wynikające z ograniczoności zasobów i coraz gorszej jakości źródeł zasilania,
2) czynniki demograficzne – związane ze zwiększającą się liczbą ludności,
3) czynniki techniczne – spowodowane rozwojem infrastruktury technicznej,
4) czynniki ekonomiczne – związane z dążeniem do obniżania kosztów eksploatacji zasobów wodnych (pozyskiwanie, uzdatnianie dystrybucji i oczyszczania wody).
Ponad 90% ludności w Polsce, zwłaszcza mieszkańców małych miast i wsi, czerpie wodę z 16 000 studzien wierconych i ogromnej liczby gospodarskich studzien kopanych. Naturalne eksploatacyjne zasoby wód podziemnych, które mogą być wykorzystane przez ludność bez ograniczeń czasowych i istotnych zmian ekologicznych, szacuje się na 13,7 mld m3/rok, co w przeliczeniu na 1 mieszkańca daje około 1m3/dobę. Zasoby wód powierzchniowych w Polsce wynoszą około 56 mld m3/rok, co w odniesieniu do 1 mieszkańca wynosi około 4,0 m3/dobę. Zasobność wód powierzchniowych w stosunku do 1 mieszkańca stawia Polskę na przedostatnim miejscu wśród krajów Europy.

Nierównomierny rozkład zasobów wód podziemnych na obszarze Polski i intensywna ich eksploatacja doprowadziły do braku rezerw wody w obrębie wielu aglomeracji miejskich. Nadmierna eksploatacja wód rzecznych i ich zły stan jakościowy ograniczają zaopatrzenie w wodę ludności. Dyskomfort zaopatrzenia w wodę na wsi odczuwa 10 000 miejscowości. Z tego deficyt okresowy i stały odczuwa 25% miejscowości, a 60% gospodarstw zaopatruje się w wodę donoszoną spoza zagrody.
Istnieje przekonanie, że zasoby wodne są dobrem ogólnym, a więc, tak jak powietrze, powinny być za darmo. W efekcie istnieje wielkie marnotraw – stwo wody. Jeśli płacimy za wodę, w rzeczywistości jej cena jest odnoszona do kosztów jej pozyskania, magazynowania, doprowadzenia rurociągiem do odbiorcy i odprowadzania ścieków. Im większa jest odległość źródeł wody od użytkownika, tym większe są koszty budowy systemu zaopatrującego, a także eksploatacji.

W obliczu niedoborów wody i wzrastających kosztów jej pozyskania ważnym kierunkiem rozwojowym staje się poszukiwanie skutecznych metod oczyszczania ścieków, pozwalających na ponowne wykorzystanie wody. Pełne uzdatnianie wody pochodzącej ze ścieków jest przeciętnie pięciokrotnie tańsze od dostarczania świeżej wody. Teoretycznie można prowadzić recyrkulację płynów w obiegu zamkniętym. Może to dostarczyć wody używanej w procesach technologicznych lub do celów higieny, w mniejszym stopniu do bezpośrednie-go spożycia, choćby ze względu na jej smak.

Próby gospodarowania wodą niejednokrotnie napotykają sprzeciw społeczny, jeśli w jakimś stopniu są niezgodne z interesem społecznym. Najczęstszą reakcją społeczną jest sprzeciw przeciwko budowie sztucznych zbiorników wodnych, które zabierają znaczne połacie ziemi użytkowej. Zniszczeniu ulegają także siedliska ludzkie, zabytki kultury i unikatowe obszary środowiska naturalnego. Budowa Zbiornika Cymlańskiego w Rosji wymagała likwidacji 159 miasteczek i wsi; budowa Zapory Asuańskiej w Egipcie groziła zatopieniem zabytku kultury światowej – świątyni Abu Simbel, którą tylko dzięki akcji międzynarodowej udało się przenieść poza zasięg zbiornika, budowa zapory spowodowała także zatopienie Glen Canyon w Arizonie itp. W Polsce odbywały się akcje protestacyjne (bezskuteczne) przeciw budowie zapory w Czorsztynie, a na Węgrzech – zapory na Dunaju, Nagymarosz-Gabczikowo. Nie tracąc z pola widzenia obaw i zastrzeżeń społecznych, musimy zdać sobie sprawę, że stoimy przed problemem ograniczonych zasobów wody, a zarazem wzrastającym jej zużyciem, ponieważ poprawia się standard życia. Nadzieją na rozwiązanie nagromadzonych sprzeczności jest oszczędzanie wody i unowocześnianie technologii jej odzyskiwania.

Jak wynika z powyższego opracowania zasoby, takie jak pożywienie, woda oraz energia są rozprowadzane bardzo nierównomiernie pomiędzy mieszkańcami krajów zamożnych i biednych. Często bywa tak, że mimo tysięcy głodujących ludzi powierzchnie upraw bywają zmniejszane.

Zlikwidowanie tych dysproporcji jest jednym z największych wyzwań ludzkości XXI wieku. Wymaga międzynarodowej współpracy w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych.