Sąsiedzi Polski
Niemcy
Pełna nazwa państwa Republika Federalna Niemiec (D)Bundesrepublik Deutschland
Stolica Berlin
Powierzchnia 357 tys. km2
Ludność 82,1 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 230 osób/km2
Ustrój Republika federalna
Podział administracyjny 16 krajów związkowych (landów)
Język urzędowy Niemiecki
Jednostka monetarna 1 marka =100 fenigów
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca: 27 510 dol. USA (1997)
Święto państwowe 3 października (dzień zjednoczenia Niemiec – 1990)
Ambasada Republiki Federalnej Niemiec Warszawa, ulica Dąbrowiecka 30
Wiadomości ogólne
Republika Federalna Niemiec leży w środkowej Europie, między Morzem Północnym i Morzem Bałtyckim na północy a Alpami na południu (oś pn.- pd. wynosi 876 km). Rozciąga się między 4717- 5503 szerokości geograficznej północnej i 558 - 1502 długości geograficznej wschodniej. Graniczy z dziewięcioma krajami: Austrią (długość granicy 784 km), Belgia (167 km), Czechami (646 km), Danią (68 km), Francją (451 km), Holandią (577 km), Luksemburgiem (138 km), Polską (467 km) i Szwajcarią (334 km). Niemcy są republiką o systemie parlamentarno – gabinetowym. Głowa państwa jest prezydent (funkcja reprezentacyjna), wybierany na 5 lat przez Zgromadzenie Federalne, na które składają się posłowie Bundestagu i przedstawiciele parlamentów krajów związkowych. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu: izby niższej Bundestagu (656 posłów) i izby wyższej Bundesratu (69 przedstawicieli rządów krajowych). Władzę wykonawcza sprawuje rząd z kanclerzem na czele (wybieranym na 5 lat przez Bundestag). Konstytucja z 1949 r. Była wielokrotnie nowelizowana. Kraje związkowe mają własne konstytucje, parlamenty i rządy. Niemcy dzielą się administracyjnie na 16 krajów związkowych (z byłej RFN – 10, byłej NRD – 5, szesnastym jest połączony Berlin). Niższe jednostki administracyjne to powiaty (444) i gminy (14 805).
Zarys historyczny
Zachodnią część terytorium Niemiec zamieszkiwali w I tysiącleciu p.n.e. Celtowie, stopniowo wypierani przez plemiona germańskie. Plemiona te zjednoczyli od VI-VIII w. Frankowie, którzy utworzyli potężne państwo. Po podziale tego państwa w 843 r., jego wschodnia część stała się zaczątkiem odrębnego królestwa. Pierwsza połowa XI w. To szczyt potęgi średniowiecznych Niemiec. Od drugiej połowy XI stopniowo słabnie władza królewska, następuje kryzys społeczny i polityczny. W XVI w. Reformacja doprowadziła do rozbicia Niemiec na katolickie południe i protestancką północ. Wszystkich księstw było wówczas około 300. w XVIII w. W duchu oświeconego absolutyzmu nastąpił rozwój filozofii i literatury. Na przełomie XIX i XX w. Niemcy były najpotężniejszym mocarstwem kontynentu. Po I wojnie światowej obalono monarchie i utworzono Republikę Weimarską. Trudności gospodarcze, brak stabilizacji politycznej były główną przyczyną ruchu nazistowskiego pod wodzą Adolfa Hitlera. Od 1933 r. Rozpoczął on rządy dyktatorskie i terror polityczny. Agresja niemiecka na Polskę zapoczątkowała 1.IX.1939 r. II wojnę światową. Niemcy okupowane przez Francję, USA, Wielką Brytanię i ZSRR przegrały wojnę. W wyniku, czego zostały podzielone w 1949 r. Na Republikę Federalną Niemiec i Niemiecką Republikę Demokratyczną. Także stolica Niemiec - Berlin został podzielony tzw. murem berlińskim na Berlin Zachodni (część RFN) i Berlin Wschodni (enklawa NRD). Mur ten został zburzony 9.XI.1989 r. A od 3.X.1990 r. Zarówno obie części miasta, jak i NRD i RFN są jednym państwem.
arunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Terytorium Niemiec leży na terenie trzech rozległych regionów fizyczno-geograficznych, układających się równoleżnikowo i różniących się typami krajobrazów. Północną część kraju zajmuje Nizina Niemiecka, będąca częścią Niziny Zachodnioeuropejskiej. Jej oba wybrzeża całkowicie się różnią. Wybrzeże Morza Bałtyckiego jest wyrównane, przeważnie z piaszczystymi plażami, zatokami, mierzejami, półwyspami przybrzeżnymi wyspami (Rugia, Uznam, Fehmarn). Na Rugii występują wzniesienia kredowe i klifowe brzegi. Nizinne wybrzeże Morza Północnego w wielu miejscach jest zabagnione, niekiedy piaszczyste z ciągiem wałów wydmowych. Na północnym wschodzie niziny występują tereny młodoglacjalne (Pojezierze Szlezwicko – Holsztyńskie, Meklemburskie i Brandenburskie) z ciągiem moren czołowych, równinami sandrowymi, jeziorami i pradolinami. Północno zachodnia część niziny jest bardziej wyrównana. Występują tu zabagnione pradoliny zajęte przez torfowiska lub piaszczyste wrzosowiska. Na południe od pasa nizin młodoglacjalnych ciągną się równiny lessowe.
Największy obszar, około połowy terytorium kraju, zajmuje wyżynno – górskie Średniogórze Niemieckie. Są tu stare góry i płaskowyże orogenezy hercyńskiej, rozdzielone kotlinami i zapadliskami tektonicznymi. Wśród masywów górskich można wymienić: Harz, Góry Reńskie, Góry Łupkowe, bazaltowe góry Vogelsberg i Rhn, Las Turyński, Smreczany, Rudawy, Las Czeski i Schwarzwald.
Od południa Średniogórze Niemieckie zamyka Jura Szwabska i Frankońska, przedłużenie szwajcarskich gór Jura. Centralne miejsce zajmują kotliny: Basen Szwabsko – Frankoński i Basen Turyński. Wzdłuż granicy z Francja ciągnie się Górnoreńska.
Trzeci pas zajmują obszary fałdowań alpejskich i zapadlisk przedgórskich. Najdalej na południu wznoszą się Alpy – na terenie Niemiec leżą Alpy Algowskie i Alpy Bawarskie 9 z najwyższym szczytem kraju – Zugspitze, 2963 m n.p.m.) i Alpy Salzburskie. Charakteryzują się one stromymi stokami i głębokimi dolinami. Na północ od Alp rozciąga się pogórze alpejskie – pagórkowata Wyżyna Bawarska.
v Klimat
Na terenie Niemiec występuje klimat umiarkowany, na ogół ciepły z przeważającym wpływem morskich mas powietrza. Ku wschodowi nabiera on nieco cech typu przejściowego między morskim a kontynentalnym. Średnie temperatury stycznia kształtują się od 1C na zachodzie do -3C na Wyżynie Bawarskiej, lipca – od 16C na wybrzeżu do 21C na Nizinie Górnoreńskiej. Opady występują przez cały rok (zimą opady śniegu). Najmniej notuje się ich na nizinach (600 – 800 mm rocznie), a na osłoniętej Nizinie Górnoreńskiej nawet poniżej 500 mm. zachodnie stoki górskie otrzymują od 1000 – 1400 mm opadów rocznie, najwięcej w Alpach, ponad 2000 mm. Na Wyżynie Bawarskiej wieją suche i ciepłe wiatry – feny.
v Rzeki i jeziora
Niemcy należą do zlewiska trzech mórz: Północnego, Bałtyckiego i Czarnego. Do Morza Północnego uchodzą najważniejsze rzeki Niemiec: Ren (długość w granicach Niemiec- 867 km) z Menem i Łaba (długość na terytorium Niemiec- 752 km), ponadto Wezera i Ems. Do Morza Bałtyckiego – krótkie rzeki i graniczna Odra z Nysą Łużycką. Dunaj (w granicach Niemiec- 647 km) wraz z dopływami Iller, Lech, Izara i Inn odwadnia południowe Niemcy, odprowadzając wody do Morza Czarnego. Zlewiska wszystkich trzech mórz są połączone kanałami i rzekami, m.in. system kanałów na Nizinie Niemieckiej. Największe skupiska jezior występują na pojezierzach i na przedgórzu Alp. Największe jezioro Niemiec – Mritz (110 km2) występuje na Pojezierzu Meklemburskim. Na granicy z Austrią i Szwajcarią leży malowniczo położone Jezioro Bodeńskie (541 km2).
v Fauna i flora
Lasy zajmują 30% powierzchni kraju, w dużej mierze stanowią sztuczne drzewostany (na nizinach monokultury sosny, a w górach świerku). Zachowały się natomiast lasy dębowo – brzozowe i wrzosowiska na Nizinie Niemieckiej. Na pojezierzach, wyżynach i w niższych partiach gór występują lasy bukowe i mieszane. Świat zwierząt jest typowy dla środkowej Europy. Żyją tu różne gatunki ssaków, m.in. jelenie, sarny, dziki, w Alpach – kozice i świstaki, i ptaków oraz inne.
Ludność i osadnictwo
Pod względem liczby ludności Niemcy zajmują drugie (po Rosji) miejsce w Europie, stanowiąc jeden z najsilniej zaludnionych obszarów kontynentu. Do szybkiego wzrostu liczby ludności po drugiej wojnie światowej przyczyniły się:
· przesiedlenia ludności niemieckiej (ok. 15 mln), głównie z terenów Polski, Czechosłowacji i ZSRR
· masowa migracja (4 mln) po podziale kraju w 1949 r., z Niemiec Wschodnich do Zachodnich
· zapotrzebowanie na siłę roboczą, nasilone zwłaszcza od początku lat 60. (imigranci, głównie z południa Europy: Jugosłowianie, Włosi i Turcy – nazywani „gastarbeiterami”)
Kolejna o wiele mniejsza, fala imigracji uciekinierów nastąpiła po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. z biedniejszych krajów Europy Wschodniej, Azji i Afryki. Byli i są to przeważnie uchodźcy z krajów dotkniętych kataklizmem wojny, powodzi, trzęsień ziemi itp. Napływ nielegalnych imigrantów doprowadził do wzrostu przestępczości i patologii społecznej w Niemczech. Z kolei to stało się przyczyną niechęci narodu niemieckiego do przybyszów, co w praktyce oznacza odrodzenie się ruchu neonazistowskiego.
Społeczeństwo niemieckie należy do jednorodnego, co przedstawia poniższy wykres:
Utrzymujący się w obu państwach niemieckich (RFN i NRD) od lat 60. ujemny przyrost naturalny, wzrósł na krótko po zjednoczeniu kraju (0,3‰ – 1991) i ponownie spadł (-0,8‰ – 1997). W rezultacie Niemcy należą do starzejącego się społeczeństwa; tylko 16,4% ogółu populacji stanowią dzieci do 15 lat, zaś ludzie w wieku 65 lat i więcej aż 15,6% ogółu. Na terytorium Niemiec zaznacza się wyraźny podział religijny, zapoczątkowany podczas reformacji: protestantyzm (luteranizm) dominuje głównie na północy kraju, a katolicyzm na południu. Wśród imigrantów prócz katolików przeważają muzułmanie.
Ludność w Niemczech jest nierównomiernie rozmieszczona. W miastach koncentruje się 85,3% ludności. Wiele miast niemieckich ma długą historię sięgającą czasów rzymskich bądź celtyckich (np. Kolonia, Trewir, Augsburg, Kempten). W całym kraju rozrzucone są miasta lokowane przez średniowiecznych książąt. Osiedla wiejskie (poza niektórymi obszarami byłej NRD) mają nowoczesną zabudowę i każde jest wyposażone w infrastrukturę techniczną.
Gospodarka
Niemcy nalezą do krajów wysoko rozwiniętych, są jedną z potęg gospodarczych świata. Pod względem PKB zajmują pierwsze miejsce w Europie i trzecie miejsce w świecie, po USA i Japonii.
v Rolnictwo
Wytwarza 1% PKB zatrudniając 3% aktywnych zawodowo. Użytki rolne zajmują 50% obszaru kraju, z tego ponad ²/3 to grunty orne. Intensywne i wysoko towarowe rolnictwo zaspokaja potrzeby żywieniowe kraju. Około 70% wartości produkcji rolnej dostarcza hodowla, głównie trzody chlewnej i bydła oraz drobiu. Główne uprawy stanowią: zboża, buraki cukrowe, ziemniaki, rośliny oleiste, pastewne i warzywa. Niemcy zajmują czołowe miejsce wśród producentów artykułów rolnych: są największym producentem chmielu (30% produkcji światowej). W dolinach Renu i Mozeli uprawia się winną latorośl.
Lasy zajmują 305 powierzchni kraju i są cennym bogactwem. W 1995 r. pozyskano 39 hm2drewna. Zapotrzebowanie na ten surowiec jest większe w związku z tym sprowadza się drewno z krajów skandynawskich oraz środkowej Afryki. Nowoczesna flota rybacka coraz częściej łowi na Oceania Atlantyckim i Spokojnym wskutek zubożenia łowisk Morza Bałtyckiego i Północnego.
v Przemysł
Pod względem produkcji przemysłowej Niemcy zajmują pierwsze miejsce w Europie. Przemysł zatrudnia 38% zawodowo czynnych i wytwarza 35% PKB. Niemcy bogate są w zasoby węgla kamiennego (zagłębia: Ruhry, Saary, Saskie) i brunatnego (zagłębia: Saskie, Łużyckie i Nadreńskie), jednak ich eksploatacja zmalała ze względu na nierentowność kopalń (węgiel kamienny) lub szkody ekologiczne (węgiel brunatny). Mniej zasobne są złoża ropy naftowej, gazu ziemnego, rud cynku i ołowiu, żelaza, miedzi, soli kamiennej i potasowej. Braki surowcowe pokrywa się importem.
Energie elektryczną wytwarza się w elektrowniach cieplnych (68% ogółu energii), jądrowych (28,5%) i wodnych (3,5%).
Przemysł przetwórczy jest bardzo różnorodny, jednak najważniejszą rolę odgrywa przemysł metalowy i maszynowy (48% wartości produkcji przemysłowej) oraz chemiczny (20%). Bardzo dobrze rozwinięty jest przemysł elektrotechniczny, elektroniczny i środków transportu, zwłaszcza produkcji samochodów osobowych (3 miejsce w świecie). W Niemczech mają swoje siedziby wielkie międzynarodowe koncerny, np. Siemens i AEG (wyroby elektryczne), Zeiss (wyroby optyczne), Volkswagen, General Motors, Mercedes, BMW, Ford (samochody). Spośród gałęzi przemysłowych należy wymienić hutnictwo, przemysł materiałów budowlanych, szklarski, ceramiczny, celulozowo – papierniczy, poligraficzny, spożywczy, zwłaszcza piwowarski (2. miejsce w świecie po USA) i przemysł lekki (włókienniczy, odzieżowy, itp.)
Niemcy zajmują drugie miejsce, po USA w obrocie międzynarodowym. Mają dodatni bilans handlowy. W tym kraju eksportuje się głównie: pojazdy drogowe, urządzenia mechaniczne, wyroby chemiczne, sprzęt elektroniczny, wyroby spożywcze i inne. Najważniejszymi partnerami są kraje Unii Europejskiej, USA i Japonia.
v Sieć komunikacyjna
Niemcy maja najdłuższą sieć autostrad w Europie (11 tys. km), doskonale rozbudowaną sieć dróg i kolei oraz wysoce rozwiniętą sieć łączności. Duże znaczenie w przewozach towarów ma tutaj żegluga śródlądowa i transport morski. Główną arterią wodną jest Ren, nad którym leży największy śródlądowy port europejski – Duisburg. Z kolei największym portem morskim Niemiec jest Hamburg. Przewóz pasażerów obsługuje również transport lotniczy. Międzynarodowe porty lotnicze znajdują się we: Frankfurcie nad Menem, Monachium, Berlinie, Hamburgu, Dsseldorfie, Kolonia-Bonn. Dobrze rozwinięta jest sieć rurociągów.
Ochrona przyrody i turystyka
Obszary chronionej przyrody zajmują 26,4% powierzchni kraju. Ze względu na duże skażenie środowiska naturalnego władze przywiązują dużą wagą do ochrony przyrody. Społeczeństwo niemieckie charakteryzuje się dużym stopniem świadomości ekologicznej. W niemieckich domach powszechne stało się segregowanie odpadów. W kraju wiele surowców jest wykorzystywanych powtórnie. Dodatkowo ostre przepisy dotyczące ochrony przyrody w tym kraju, znacznie pomniejszają skażenie środowiska.
Niemcy mają ujemny bilans w turystyce, gdyż wpływy z przyjazdów do ich kraju są wielokrotnie mniejsze niż pieniądze, jakie Niemcy wydają na odpoczywanie za granicą. Mimo to do Niemiec przyjeżdża dużo turystów. Głównym ich celem są: sporty zimowe, wypoczynek na przybrzeżnych wyspach, zwiedzanie miast lub udział w targach, kongresach, festiwalach, wystawach oraz innych imprezach międzynarodowych.
Berlin – stolica zjednoczonych Niemiec
Miasto to leży na Pojezierzu Brandenburskim, w Pradolinie Warszawsko – Berlińskiej, nad Hawelą i jej dopływem Szprewą. Stanowi dziś odrębny kraj związkowy o powierzchni 883 km2, zamieszkany przez 4 mln osób. Współczesny Berlin jest wielkim ośrodkiem gospodarczym i kulturalno – naukowym kraju. Rozwinął się tu przemysł elektrotechniczny, elektroniczny, maszynowy, metalowy, produkcji środków transportu, precyzyjny, spożywczy, chemiczny, poligraficzny i odzieżowy. Ponadto znajdują się w nim również: międzynarodowe przedsiębiorstwa handlowe, banki, instytucje finansowe, trzy lotniska, śródlądowy port, uniwersytety i inne szkoły wyższe, muzea, teatry, filharmonie, galerie itd. Najsłynniejsze muzea to: Muzeum Egipskie i Muzeum Pergamońskie.
Nowy zjednoczony Berlin jest dzisiaj wielkim placem budowy, lecz nie brakuje w nim wielu zabytków. Są to: Gmach Reichstagu, Katedra Berlińska, Brama Brandenburska, Kolumna Zwycięstwa, Kościół Pamięci i wiele innych, tych mniej znanych.
Około 30% powierzchni miasta stanowią tereny zielone. Należą do nich: kompleksy leśne, naturalne obszary trawiaste i parki. Na terenie Berlina znajduje się wiele różnej wielkości i kształtu jezior, co wynika z położenia miasta.
Słynna postać
Opisy do ilustracji
Il. 1 i 2
Kartki pocztowe, oczywiście niemieckie. Jedna z nich to kartka z okazji Nowego Roku, z kolei druga to typowa kartka z pozdrowieniami, np. z wakacji
Il. 3 i 4
Panorama Berlina z wysokości wieży telewizyjnej
Il. 5
Brama Brandenburska od strony Berlina Wschodniego
Il. 6
Gmach Reichstagu podczas przebudowy
Il. 7
Katedra Berlińska
Il. 8
Brama do ogrodu i świątyni buddyjskiej
Il. 9
Linderhof; jeden z pałaców Ludwika II Bawarskiego, położony w pobliżu Oberammergau
MATERIAŁY DODATKOWE:
1) „Europejska podróż – Odkrywanie Europy” – str.14 – 17
2) Lubeka
Czechy
Pełna nazwa państwa Republika Czeska (CZ)esk Republika
Stolica Praga
Powierzchnia 78,9 tys. km2
Ludność 10,3 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 131 osób/km2
Ustrój Republika
Podział administracyjny 7 regionów i 1 miasto wydzielone
Język urzędowy Czeski
Jednostka monetarna 1 korona czeska = 100 halerzy
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca3250 dol. USA (1997)
Święto narodowe 28 października (ogłoszenie suwerenności państwa Czechosłowacji w 1918 r.)
Ambasada Republiki Czeskiej Warszawa, ulica Koszykowa 18
Wiadomości ogólne
Położone w centrum Europy Czechy rozciągają się pomiędzy 12º05 a 18º50 długości geograficznej wschodniej oraz między 48º35 a 51º05 szerokości geograficznej północnej. Sąsiadują z czterema sąsiadami: Polską (długość granicy – 790 km), Słowacją (261 km), Austrią i Niemcami (645 km). Czechy są republiką parlamentarną od 1993 r. funkcję głowy państwa pełni prezydent, wybierany prze parlament na 5- letnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawuje 2- izbowy parlament: Izba Poselska, licząca 200 członków i Senat, liczący 80 członków. W Czechach panuje system wielopartyjny. Główne partie to: Demokratyczna Partia Obywatelska, Partia Chrześcijańsko – Demokratyczna, Blok Lewicy, Czeska Partia Socjaldemokratyczna. Pod względem administracyjnym Czechy dzielą się na 7 regionów i 1 miasto wydzielone – Praga.
Zarys historyczny
W starożytności terytorium Czech zamieszkiwały plemiona Celtów, podbite w I w. p.n.e. przez germańskie ludy Markomanów. Później zostały zasiedlone przez Słowian, którzy w VII w. pod wodzą kupca Samona stworzyli zalążki państwowości. W IX w. wchodziło ono w skład Państwa Wielkomorawskiego. Od X w. księstwo pod panowaniem dynastii Przemyślidów, uznających zwierzchnictwo cesarstwa. Początkowo przyjazne stosunki Polski z Czechami później uległy pogorszeniu; doszło do zatargów pomiędzy tymi krajami. W 1198 r. księstwo stało się królestwem. Rozrost państwa na stąpił za panowania Przemysława Ottokara II i Wacława II. W 1306 r. wygasła dynastia Przemyślidów czeskich i władzę w kraju obejmuje dynastia Luksembuergów. W XIV w. państwo przezywało swój rozkwit. Jednak już w kolejnym stuleciu nastąpiło osłabienie spowodowane wojnami husyckimi. Na tronie Czech zasiedli wówczas Habsburgowie, później Jagiellonowie – Władysław II i jego syn Ludwik, który poległ w bitwie pod Mohaczem. Władza ponownie przeszła w ręce Habsburgów. Ograniczali oni przywileje szlacheckie, wolności religijne i odrębność państwową, co stało się wynikiem wybuchu powstania antyhabsburskiego, które zapoczątkowało wojnę 30 –letnią. Po klęsce pod Białą Górą w 1620 r., Czechy stały się prowincja austriacką i zostały poddane germanizacji. Odrodzenie narodu czeskiego nastąpiło w XIX w. po I wojnie światowej i i rozpadzie Austro – Węgier w 1918 r. Czechy ze Słowacją utworzyły Republikę Czechosłowacką. W 1938 r. Czechosłowacja została zmuszona do przyjęcia warunków układu monachijskiego. Niemcy zajęły Sudety, a później cały kraj, tworząc tzw. Protektorat Czech i Moraw. Po wyzwoleniu Czech przez Armię Czerwoną władzę przejmują komuniści. W 1960 r. zmieniono nazwę państwa na Czechosłowacka Republika Socjalistyczna. W 1990 r. przyjęto kolejną nazwę: Czeska i Słowacka Republika Federacyjna. 1 stycznia 1993 r. powstały dwa odrębne państwa – Czechy i Słowacja. Pierwszym prezydentem Czech został Vclav Havel, który sprawuje te funkcję do dziś.
Warunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Czechy są krajem wyżynnym, obejmującym Masyw Czeski i niewielki fragment Karpat Zachodnich. Masyw Czeski stanowi rozległą kotlinę, zbudowana ze skał metamorficznych i osadowych, otoczoną pasmami gór zrębowych, stanowiących naturalne granice państwa. Od południowego wschodu otacza go pocięta głębokimi dolinami Wyżyna Czesko – Morawska. Na południowym zachodzie Masywu rozciągają się pasma Szumawy i Lasu Czeskiego. Od północnego zachodu ku Kotlinie opadają Rudawy Czeskie, a od północnego wschodu Sudety. Dolina rzeki Morawy oddziela Sudety od Karpat. Wzdłuż Morawy występują obniżenia, przechodzące ku południu w Nizinę Naddunajską.
v Klimat
W Czechach panuje klimat umiarkowany, ciepły. Średnie temperatury stycznia wahają się od -1ºC do -4ºC, a lipca od 17ºC do 20ºC. Roczne opady wynoszą od 500 mm w głębi Masywu do 1200 mm w górach.
v Rzeki i jeziora
Główne rzeki kraju należą do zlewisk trzech mórz: Łaba z Wełtawą, Izerą i Ochrzą uchodzi do Morza Północnego, a dopływ Dunaju – Morawa należy do zlewiska Morza Czarnego. Z czeskich gór wypływa również Odra, dzięki niej ten kraj ma połączenie również z Morzem Bałtyckim. Rzeki są krótkie, lecz zasobne w wodę, jezior jest niewiele.
v Fauna i flora
Czechy cechuje duża lesistość. Dominują lasy iglaste i mieszane z dębem, bukiem oraz grabem. Faunę reprezentują jelenie, sarny, dziki i lisy. W górach można spotkać żmije i jaszczurki.
Ludność i osadnictwo
Społeczeństwo czeskie jest urozmaicone, co przedstawia poniższy wykres:
Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne. Największa gęstość zaludnienia cechuje północne Czechy i Morawy, a najmniejsza południe i zachodni region Czech. Migracje wewnętrzne odbywają się w różnych kierunkach: z regionów górskich do ośrodków przemysłowych oraz ze wsi do miast.
Ujemny przyrost naturalny (-2,1‰) jest rezultatem bardzo znacznego spadku liczby urodzeń (z 14,9‰ w 1980 r. do 8,8‰ w 1997 r.) oraz niewielkiego spadku liczby zgonów (do 10,9‰). Średnia długość trwania życia wynosi 76 lat dla kobiet i 99 lat dla mężczyzn. W miastach mieszka 74,7% społeczeństwa. Wśród wyznań dominują katolicy – 39%. Pozostali to protestanci (5%), prawosławni (3%)i bezwyznaniowcy, bądź zwolennicy innych religii (40%).
Gospodarka
Wszechstronnie rozwinięty przemysł i stojąca na wysokim poziomie infrastruktura spowodowały, iż Czechy w wyniku zmian ustrojowych stosunkowo łatwo przestawiły się z gospodarki centralnie sterowanej na wolnorynkową. Rozpoczęto prywatyzację przedsiębiorstw oraz podjęto restrukturyzację gałęziowo – przestrzenną przemysłu. Czechy szybko znalazły nowych partnerów handlowych na rynku międzynarodowym.
v Rolnictwo
Od 1990 r. rozpoczął się proces dekolektywizacji rolnictwa. Powstały spółdzielnie rolnicze i spółki nowego typu, wzrosła liczba gospodarstw indywidualnych. W Czechach uprawia się zboża (głównie pszenicę i jęczmień), buraki cukrowe ziemniaki, chmiel i len, a wokół dużych miast i w dolinach rzecznych Moraw owoce (głównie jabłka, winorośl) i warzywa (cebula, marchew, pomidory). Na Morawach i we wschodnich Czechach hoduje się bydło, rozwinięta jest także hodowla trzody chlewnej, owiec oraz drobiu. Stawy hodowlane dostarczają około 25 tys. ton ryb, głównie karpi, a lasy około 12 mln3 drewna rocznie.
v Przemysł
Czechy posiadają znaczne zasoby bogactw mineralnych. Wydobywa się węgiel kamienny (Zagłębie Ostrowsko – Karwieńskie, około 90% produkcji krajowej), węgiel brunatny (Zagłębie Mostecko – Sokołowskie), rudy uranu (okolice Pragi, Sudety, Rudawy), cynku i ołowiu, cyny, wolframu (Rudawy), także grafit (rejon Vĕtrĭni) i kaolin.
Przemysł przetwórczy jest dobrze rozwinięty. Dominują branże: elektromaszynowa, metalowa, hutnicza, włókiennicza i obuwnicza oraz spożywcza (przemysł mięsny, browarniczy – słynne browary znajdują się w Pilźnie, Pradze i Czeskich Budziejowicach). Wysoki poziom reprezentuje przede wszystkim przemysł środków transportu. Przemysł motoryzacyjny (m.in. słynne kody produkowane w kooperacji z Volkswagenem) skupia się w miejscowościach Mlad Boleslav, Koprzyvnica, Praga, Jablonec, Vysokie Myto.
v Sieć komunikacyjna
Czechy posiadają dobrze rozbudowaną sieć komunikacyjną. Długość linii kolejowych wynosi 9,4 tys. km (w tym 28% zelektryfikowanych). Międzynarodowe magistrale kolejowe wiodą ze wschodu na zachód, z Ukrainy przez Słowację, Brno, Pragę do Niemiec oraz z północy na południe, z Niemiec przez Pragę, Brno, Wiedeń, Budapeszt na południe Europy. Wśród dróg kołowych (55,5 tys. km) największe znaczenie ma autostrada Praga – Bratysława. Czechy przez Wełtawę, Łabę i Odrę mają dogodne połączenie z Bałtykiem i Morzem Północnym. Międzynarodowe porty lotnicze zlokalizowane są w Pradze, Ostrawie i Karlowych Warach.
Bilans handlowy kraju jest ujemny. Czechy eksportują maszyny, urządzenia, środki transportu, piwo oraz surowce naturalne. Importują maszyny, paliwa, artykuły chemiczne. Partnerami handlowymi Czech są: Niemcy, Austria, Słowacja, Włochy, Wielka Brytania.
Ochrona przyrody i turystyka
W gospodarce Czech dużą rolę odgrywa turystyka. Jej rozwojowi sprzyjają: walory przyrodnicze kraju, zabytkowe miasta, ciekawe, wkomponowane w krajobraz zamki, bogaty folklor oraz dobrze rozwinięta baza turystyczna.
Ochroną przyrody w Czechach objęto 13,1 tys. km2, czyli 16,65 powierzchni kraju. Znajdują się tutaj 3 parki narodowe (w tym Karkonoski), 24 okręgowe i ponad 1600 rezerwatów i pomników przyrody (m.in. miasta: Klatovy, Suice, Strakonice, esk Krumlov, Domalice, Horsóvsk Tn, Plan, Cheb, Loket, Horni Slavkov, Litomierzyce, Czeskie Budziejowice, Tebo, Ołomuniec, Kromieryż oraz rezerwat skalny Prachovsk skly).
Praga – stolica Czech
i jedno z najpiękniejszych miast Europy
w środkowej części Czech, w węźle hydrologicznym leży stolica tego kraju. Miasto usytuowane jest nad Wełtawą, na 7 wzgórzach.
Od 1918 r. było stolicą Czechosłowacji, a o od 1993 r., po rozpadzie Czechosłowacji jest stolicą Czech. Współczesna Praga liczy 1,2 mln mieszkańców (1999) i stanowi największy ośrodek polityczny, kulturalny, gospodarczy i naukowy Czech. Rozwinął się tutaj przemysł maszynowy, elektrotechniczny i elektroniczny, produkcja środków transportu (samochody, tramwaje, tabor kolejowy), chemiczny (głównie gumowy i perfumeryjno – kosmetyczny), włókienniczy i odzieżowy, spożywczy (m.in. piwowarski) oraz farmaceutyczny. Praga jest znanym ośrodkiem produkcji filmów (dzielnica Barrandov) i jednym z największych węzłów komunikacyjnych w środkowej Europie. W Ruzyn pod Pragą znajduje się międzynarodowy port lotniczy. Miasto jest siedziba 11 wyższych szkół (m.in. Uniwersytet Karola, najstarszy w środkowej Europie), Czeskiej Akademii Nauk i licznych instytutów naukowo – badawczych.
Praga należy do najpiękniejszych miast Europy. Malowniczy wygląd nadaje jej położenie w dolinie Wełtawy i na otaczających wzgórzach. Wysokości względne w obrębie miasta sięgają 200 metrów. Brzegi Wełtawy połączone są kilkunastoma mostami, w tym słynnym średniowiecznym mostem Karola. Centrum miasta obejmuje 4 historyczne dzielnice – Hradczany, Stare Miasto, Nowe Miasto i Małą Stranę. Tutaj koncentrują się funkcje reprezentacyjne (ambasady), administracyjne (urzędy i biura), naukowe (uczelnie, instytuty), handlowe (domy towarowe), turystyczne (hotele) i kulturalno – rozrywkowe (kina, teatry, kabarety). Przemysł zlokalizowany jest w północno - wschodniej (Karlin, Hloubetin, Vysoany Libeń) oraz w południowo – zachodniej (Smichov, Jinonice) części miasta. Nowe dzielnice mieszkaniowe usytuowane są na północnym zachodzie i południowym wschodzie.
Ciekawostki
Jak głosi legenda, na zamku w Wyszehradzie zginął, z ręki swego brata-poganina, św. Wacław, uznany później za patrona Czech
Praska rezydencję Karola IV nazywano Caput Regis (Głowa Królestwa). Dla jej uświetnienia sprowadzono słynnych architektów i artystów z Włoch i Niemiec. Pod kierunkiem mistrza Petera Parlera powstał potężny, kamienny most Karola, który miał wyjątkową, jak na owe czasy szerokość – 10 metrów. Dzięki Karolowi IV Praga przeżywała swój „złoty okres”, będąc - obok Akwizgranu i Norymbergii – trzecim wśród największych miast Europy, które ominął XIV- wieczny kryzys gospodarczy
Defenestracja praska w 1419 r. – wyrzucenie z ratusz Nowego Miasta Praskiego 7 rajców katolickich – stanowiła bezpośrednią przyczynę wojen husyckich. Defenestracja w 1618 r. – wyrzucenie z okna zamku na Hradczanach 2 namiestników cesarza na znak protestu przeciw pogwałceniu przez władcę swobód religijnych – wywołała wojnę trzydziestoletnią.
Zamek na Hradczanach jest największym średniowiecznym zamkiem na świecie. Budowla ma kształt podłużnego, nieregularnego wielokąta o wymiarach 570 m na 128 m i zajmuje powierzchnię 7,28 ha
„Złota Praska Uliczka”
Przypomina średniowieczną przeszłość miasta Praga. Biegnie ona wzdłuż zamku na Hradczanach. Jak głosi legenda, cesarz Rudolf II umieścił w maleńkich domkach swoich alchemików, aby odkryli kamień filozoficzny, który zamienia zwykłe metale w złoto i przedłuża życie ludzkie w nieskończoność. Ulica stanowi obecnie wielką atrakcję turystyczną. Stojące tu domki mają baśniowy wygląd. Pomalowane w pastelowe odcienie fasady zdobią maleńkie okna i drzwi, a ze stromych dachów wyrastają liczne kominy. Dzisiaj uliczka stanowi specyficzne muzeum z księgarniami, antykwariatami, maleńkimi galeriami i sprzedażą pamiątek. Na Złotej Uliczce, pod numerem 22, mieszkał w latach 1916-1917 słynny pisarz Franz Kafka, zatrudniony w Zakładzie Ubezpieczeń Pracowniczych, mieszczącym się na skraju Starego Miasta. Zajęty do późnych godzin popołudniowych pracą biurową, twórczością literacką mógł się zajmować dopiero nocą’
Praga była kiedyś siedzibą licznej społeczności żydowskiej. Dziś świadczą o tym tylko nieliczne pozostałości: 2- nawowa synagoga Staronowa z XIII w. (najstarsza żydowska bożnica w Europie), stary żydowski cmentarz i pomnik rabina Lĕw, stojący przed ratuszem nowomiejskim, na placu Karola. Według legendy rabin był twórcą legendarnej postaci Golema, który miał ostrzegać praskich Żydów przed grożącymi im niebezpieczeństwami. Praskie getto żydowskie, z mrocznymi zaułkami, tajemniczymi przejściami i ciemnymi domami, na przełomie XIX i XX w. zostało zrównane z ziemią
Największym jeziorem w Czechach jest Czarne Jezioro. Zasłynęło ono odnalezieniem w 1964 r. w jego wodach zatopionej, pod koniec drugiej wojny światowej, części archiwum SS
Opisy do ilustracji
Il. 1
Artykuł o stolicy Czech – Pradze
Il. 2 i 3
Kartki pocztowe z panoramami Pragi
Słowacja
Pełna nazwa państwa Republika Słowacka (SK)Slovensk Republika
Stolica Bratysława
Powierzchnia 49 tys. km2
Ludność 5,4 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 110 osób/km2
Ustrój Republika
Podział administracyjny 7 województw i 1 miasto wydzielone
Język urzędowy Słowacki
Jednostka monetarna 1 korona słowacka=100 halerzy
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca:2950 dol. USA (1997)
Święto państwowe 1 stycznia – Dzień Niepodległości(dzień utworzenia państwa w 1993r.)
Ambasada Republiki Słowacji Warszawa, ulica Litewska 6
Wiadomości ogólne
Republika Słowacka jest krajem śródlądowym położonym w środkowej części Europy. Leży między 4720 a 4920szerokości geograficznej północnej i 1653 a 2232 długości geograficznej wschodniej. Na północy graniczy z Polską (długość granicy wynosi 539 km), na wschodzie z Ukraina (90 km), na południu z Węgrami (515 km), na zachodzie z Austrią (91 km) i na północnym zachodzie z Czechami (261 km).
Słowacja stanowi republikę z konstytucją uchwaloną w 1992 r. Głową państwa jest prezydent, wybierany na 5 lat przez parlament (dopuszczalny jednokrotny powtórny wybór). Władza ustawodawcza należy do 1- izbowego parlamentu (Rada Narodowa) o 4- letniej kadencji. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, na czele którego stoi- powołany przez prezydenta premier. Pod względem administracyjnym Słowacja dzieli się na 7 województw i jedno miasto wydzielone (Bratysława). Najniższym szczeblem administracji państwowej jest gmina.
Zarys historyczny
Obecne terytorium Słowacji zamieszkiwały w starożytności plemiona celtyckie i germańskie. Pod koniec II w. południowe tereny państwa wchodziły w skład cesarstwa rzymskiego. Od IV w. tereny te zasiedlali Słowianie, którzy w IX w, utworzyli małe państwo Pribiny z ośrodkiem w Nitrze, które z kolei zostało włączone wraz z pozostałymi terenami dzisiejszej Słowacji do Państwa Wielkomorawskiego. W 863 r. nastąpiła chrystianizacja tych terenów. W X w. Słowacja stała się obszarem rywalizacji sąsiednich państw: Czech, Polski, Węgier. W XI w. na krótko była częścią Państwa Polskiego, później na stulecia stała się częścią Węgier. W XVI w. znalazła się pod panowaniem Habsburgów. Pod koniec XVIII w. rozpoczyna się słowackie odrodzenie narodowe. Od II połowy XIX w. postępuje proces madziaryzacji Słowaków, który spowodował olbrzymi odpływ ludności, zwłaszcza do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W środowisku emigrantów, zarówno czeskich jak i słowackich, powstała idea utworzenia wspólnego państwa. Przedstawiciele obu krajów w maju 1918 r. w Pittsburghu podpisali traktat o połączeniu i pod koniec 1918 r. powstała Czechosłowacja. 14 marca 1939 r. powstała formalnie niepodległa Republika Słowacka, faktycznie zależna od Niemiec. Pierwszym prezydentem był Józef Tiso, całkowicie podporządkowany Niemcom. Słowacy brali udział w II wojnie światowej po stronie Rzeszy, jednak część z nich działała w ruchu oporu na uchodźstwie. 29 sierpnia 1944 r. wybuchło antyfaszystowskie powstanie wspomagane przez wojska sowieckie. Nastąpiło odnowienie Czechosłowacji i tak Słowacy przetrwali cały okres dyktatury komunistycznej. Działania narodowe Słowaków odnowiły się podczas „praskiej wiosny” 1986 r. Po upadku rządów komunistycznych w 1989 r. zaczęli oni dążyć do utworzenia samodzielnego państwa. 17 lipca 1992 r. Słowacja ogłosiła dekret suwerenności. W październiku parlament czechosłowacki przyjął ustawę o utworzeniu dwóch odrębnych państw – Czech i Słowacji.
Warunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Większość terenów ma charakter górzysty. Z południowego zachodu na południowy wschód rozciągają się łukiem Karpaty. Większą część terytorium kraju zajmują Karpaty Zachodnie. Najwyższym pasmem Karpat i Słowacji są Tatry, wśród których wznosi się najwyższy szczyt kraju – Gerlach 2655 m n.p.m. Z innych pasm można wymienić: Niżne Tatry, Małą Fatrę, Wielką Fatrę, Góry Choczańskie, Góry szczawnickie, Małe Karpaty, Białe Jaworniki, Rudawy Słowackie. Karpaty Wschodnie obejmują: Bieszczady, Pogórze Ondawskie i wulkaniczny masyw Wyhorlat. Pasma górskie oddzielone są kotlinami (np. Turczańska, Liptowska, Spiska, Hornadzka, Zwoleńska) oraz dolinami rzek, często z antecedentnymi przełomami. Obszary nizinne zajmuja południowo- zachodni (Mała Nizina Naddunajska) i południowo-wschodni (Nizina Nadcisańska) obszar Słowacji. Najniższy punkt lezący na terenie tego kraju wznosi się na wysokość 94 m n.p.m.
v Klimat
Na terenie Słowacji panuje klimat umiarkowany ciepły, z przewagą kontynentalnego (ku wschodowi). Średnie temperatury lipca wynoszą 18-20ºC (tylko w wysokich górach spadają do 10ºC), zaś w styczniu odpowiednio od
-5ºC do -3ºC (w górach –11ºC). Średnioroczne opady kształtują się w granicach 500-700 mm , najwyższe występują w Tatrach (ok. 2000mm).
v Rzeki i jeziora
Poza niewielkim obszarem dorzeczy Dunajca i Popradu (zlewisko Morza
Bałtyckiego), terytorium Słowacji należy do zlewiska Morza Czarnego, do którego wody odprowadza Dunaj wraz z dopływami: Wagiem, Hrnem i Ipolą oraz dopływy Cisy. Na rzekach powstały liczne zbiorniki retencyjne. Słowacja posiada niewiele naturalnych zbiorników; są to głównie jeziora polodowcowe w Tatrach (Wielki Staw Hińczowy, Jezioro Szczyrbskie). Na terenie Słowacji występują źródła mineralne i cieplice.
v Fauna i flora
Lasy zajmują 39% powierzchni kraju i są to głównie drzewostany iglaste i mieszane. Do najczęściej występujących drzew należą: świerk, modrzew, limba, jodła, buk, dąb i jarzębina. Najwięcej lasów znajduje się w środkowej Słowacji. W górach występuje piętrowość roślinna. Lasy sięgają do 1500m n.p.m., powyżej zalegają łąki alpejskie – hale, na których wypasa się owce. W słowackich lasach żyją m.in. niedźwiedzie, wilki, dziki, jelenie, sarny, rysie, lisy, zające, bażanty i jastrzębie.
Ludność i osadnictwo
Społeczeństwo Słowacji starzeje się, co jest związane z obniżającym się w ostatnich latach poziomem urodzeń i przyrostu naturalnego (1990 – 4,8‰ ,
1997 – 1,3‰). Od lat 60. stale zmniejsza się udział ludności w wieku 19 lat i mniej (1992 – 32,9% , 1997 – 30,4%), a rośnie odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej (1992 – 10,5% , 1997 – 11,1%).
Społeczeństwo słowackie należy do jednorodnego, co przedstawia poniższy wykres:
Dominującą religia jest katolicyzm, który wyznaje 60% społeczeństwa. Ludność jest nierównomiernie rozmieszczona. Najgęściej zaludnione są obszary Małej Niziny Naddunajskiej, zwłaszcza okolice Bratysławy i kotlin śródgórskich, najsłabiej tereny środkowej Słowacji i wyższe masywy górskie. Ludność miejska stanowi 57% ogółu mieszkańców, a 46,4% ludność aktywna zawodowo. Przeciętna trwania życia wynosi 71 lat (mężczyźni – 67 lat, kobiety – 75 lat).
Na sieć osadniczą składa się 136 miast i około 7 tys. osiedli. Przeważają małe ośrodki miejskie (10-2- tys. mieszk.). tylko dwa miasta: Bratysława i Koszyce mają ponad 100 tys. mieszkańców, ale nie przekraczają 500 tys. osiedla zamieszkiwane przez 5 tys. osób lub mniej, ale posiadające szkołę średnią, ośrodek zdrowia, kanalizację i wodociąg uznaje się za miasto.
Gospodarka
Słowacja należy do krajów średnio rozwiniętych gospodarczo. Przejście do gospodarki rynkowej o oddzielenie się kraju od Czech przysporzyło Słowacji wiele problemów gospodarczych. Niewątpliwy wpływ w pogłębianiu się trudności miała jednostronna struktura przemysłu i powiązania kooperacyjne z byłym blokiem wschodnim. Dopiero od 1994 r. zaznacza się wzrost w dynamice produktu krajowego brutto o 5-7% w stosunku do roku poprzedniego.
v Rolnictwo
Grunty orne zajmują 33% terytorium Słowacji. Uprawia się na nich: pszenicę, kukurydzę, jęczmień, rzepak, buraki cukrowe, ziemniaki, chmiel, tytoń i inne. Głównymi obszarami ich uprawy są Mała Nizina Naddunajska, Nizina Nadcisańska i doliny Morawy oraz Wagu. Zbocza górskie zajęte są przez winnice i sady. Dobrze rozwinięte jest także warzywnictwo. Na Słowacji hoduje się bydło, trzodę chlewną, owce i drób.
Znaczny udział lasów (39%) w powierzchni Słowacji sprzyjał pozyskiwaniu drewna (1980 – 5,9 mln m3 , 1990 – 5,6 mln, 1994 – 3,8 mln). Obecnie ogranicza się wyrąb lasów, a obszary leśne wykorzystuje w inny sposób, np. w łowiectwie czy turystyce.
v Przemysł
Słowacja posiada różnorodne surowce mineralne, jednak ich złoża są niewielkie. Węgiel brunatny wydobywa się w okolicach miasta Prievidza, rudy manganu na Spiszu. W Rudawach Słowackich znajdują się złoża rudy żelaza, miedzi, cynku i ołowiu oraz rtęć, antymon i magnezyt. Niewielkie znaczenie ma wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego. Pozyskiwanie surowców skalnych pokrywa zapotrzebowanie kraju. Energie elektryczna uzyskuje się w 50% w elektrowniach atomowych (Mochovce, Jaslovsk Bohunice), w 15% z hydroelektrowni i 35% z elektrowni cieplnych.
Znaczny udział w przemyśle przetwórczym ma hutnictwo: żelaza i stali w Koszycach, miedzi w Bańskiej Bystrzycy, aluminium w Żar nad Hronem i niklu w Serad. Przemysł rafineryjny i petrochemiczny skoncentrowany jest w Bratysławie i Novky. Liczne zakłady chemiczne produkują m.in.: włókna syntetyczne, lekarstwa, nawozy sztuczne i wyroby gumowe. W Zwoleniu, Nowej Wsi Spiskiej, Rużombergu, Bańskiej Bystrzycy i Henowcach zlokalizowany jest przemysł papierniczy i drzewny. Przemysł elektromaszynowy cechuje się dużą różnorodnością produkcji (m.in. samochodów, lodówek i zamrażarek, telewizorów, wagonów kolejowych, maszyn obuwniczych i rolniczych, konstrukcji stalowych). Bardzo dobrze jest rozwinięty przemysł obuwniczy i odzieżowy. Z przemysłu spożywczego największe znaczenie ma piwowarstwo i cukrownictwo (Bratysława, Koszyce, Żylina, Bańska Bystrzyca, Martin, Nitra i Preszów).
v Sieć komunikacyjna
Słowacja ma dobrze rozwiniętą sić komunikacyjną. Składają się na nią linie kolejowe o długości ok. 3,7 tys. km (39% zelektryfikowanych), drogi samochodowe (17,9 tys. km, w tym autostrady), wodne szlaki śródlądowe (głównie na Dunaju z portem w Komrno). Lotniska zlokalizowane są w Bratysławie i Koszycach. Słowacja nie ma dostępu do morza, jednak poprzez Dunaj łączy się z Morzem Czarnym.
Ochrona przyrody i turystyka
Dobrze rozwinięta jest baza turystyczna. W 1995 r. odwiedziło kraj ten 827 tys. turystów zagranicznych (z Niemiec, Czech i Polski), a wpływy z turystyki wynosiły 620 mln dol. USA. Słowacja dysponuje dosyć dobrą bazą noclegową (ok. 32 tys. miejsc hotelowych); głównymi regionami turystycznymi są: Tatry (Stary Smokowiec, Tatrzańska Łomnica, Szczyrbskie Jezioro), Niżne Tatry (Dolina Demenowska, Chopok), Słowacki Kras, Słowacki Raj; uzdrowiska ze źródłami mineralnymi: Pieszczany, Trenczyńskie Cieplice, Lubowla. W celu ochrony naturalnych krajobrazów utworzono w Słowacji obszary chronione o powierzchni około 1 mln ha, z czego blisko 20 tys. ha stanowią parki narodowe (Tatrzański, Pieniński, Niżne Tatry, MałaFatra, Słowacki Raj) a pozostałe to liczne rezerwaty i obszary chronionego krajobrazu.
Bratysława – stolica Słowacji
To ośrodek polityczny, gospodarczy, naukowy, administracyjny kraju. Leży nad Dunajem, u południowego podnóża Małych Karpat. Rozwija się tutaj przemysł chemiczny, petrochemiczny (zakłady Slovnaft), nawozów sztucznych, włókien syntetycznych, gumowy, perfumeryjno-kosmetyczny oraz elektromaszynowy (m.in. produkcja samochodów, generatorów, obrabiarek, magnetowidów); ponadto przemysł włókienniczy (głównie bawełniany), odzieżowy, poligraficzny, drzewny, szklarski, spożywczy (gł. winiarski i owocowo-warzywny). Bratysława stanowi ważny węzeł komunikacyjny (kolejowy, drogowy, lotniczy), port rzeczny (jeden z największych nad Dunajem); ośr. turystyczny; siedziba Słowackiej Akademii Nauk, 5 szkół wyższych (m.in. Uniwersytetu im. J.. Komenskiego), wielu instytutów naukowo-badawczych. Znajdują się tutaj również liczne teatry, filharmonie, muzea, galerie sztuki, międzynarodowe wystawy (m.in. Biennale Ilustracji Książkowej) i festiwale muzyczne (m.in. Bratislavska lra). W północnej części Bratysławy znajduje się rozległy park leśny.
Miejsca godne zwiedzenia:
Gotyckie kościoły, m.in.: katedra Św. Marcina (XIII–XV w.), Franciszkanów (XIII–XIV w.), Klarysek (XIV w.)
Barokowe kolegium Jezuitów (XVII w.)
Kościoły z XVIII w. — Św. Trójcy i Św. Elżbiety
Zamek (XII–XVIII w.)
Gotycki ratusz (XV w.)
Liczne pałace i kamienice barokowe z XVII, XVIII w.
Zespół budynków uniwersyteckich (z XV w., przebudowywanych w XVI, XVII, XX w.)
Fragmenty obwarowań miejskich (XIV–XVI w.)
Opisy do ilustracji
Il. 1
Kartka pocztowa, oczywiście słowacka
Il. 2
Artykuł dotyczący Słowacji
Ukraina
Pełna nazwa państwa Ukraina (UA)Ukrajina
Stolica Kijów
Powierzchnia 603,7 tys. km2
Ludność 50,7 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 84 osoby/km2
Ustrój Republika
Podział administracyjny 24 obwody, 2 miasta wydzielone,1 autonomiczne republika
Język urzędowy Ukraiński
Jednostka monetarna 1 hrywna=100 kopiejek
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca:1630 dol. USA (1995)
Święto państwowe 24 sierpnia (ogłoszenie niepodległości w 1991 r.)
Ambasada Republiki Słowacji Warszawa, Aleja J. Ch. Szucha 7
Wiadomości ogólne
Ukraina, drugi pod względem wielkości (po Rosji) kraj europejski rozciąga się pomiędzy 22º a 40º długości geograficznej wschodniej oraz między 44º33 a 50º20 szerokości geograficznej północnej. Sąsiaduje od północy z Białorusią (długość granicy 890 km), od wschodu z Rosją (1270 km), a od zachodu z Rumunią (530 km), Mołdawią (940 km), Węgrami (105 km), Słowacją (90 km) i Polską (529 km). Od południa Ukrainę oblewają wody Morza Czarnego i Morza Azowskiego. Wybrzeże długości około 1750 km jest na zachodzie niskie, urozmaicone zatokami i limanami, a na wschodzie płaskie z mierzejami. Tylko południowe wybrzeże Krymu (autonomii Ukrainy) jest wysokie i skaliste.
Ukraina jest republiką od 1991 r. Zgodnie z konstytucją z 1996 r. funkcję głowy państwa sprawuje prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym co 5 lat. Władza ustawodawcza należy do 1-izbowego parlamentu (Rada Najwyższa), liczącego 450 członków, wybieranych na 5-letnią kadencję. Ukraina jest obecnie państwem wielopartyjnym. Główne partie to: Komunistyczne Partia
Ukrainy, socjalistyczne Partia Ukrainy, Chłopska Partia Ukrainy, Narodowo – Liberalna Partia Ukrainy.
Pod względem administracyjnym kraj dzieli się na 24 obwody, 2 miasta wydzielone Kijów i Sewastopol oraz 1 Autonomiczna Republikę Krymu.
Zarys historyczny
W I tysiącleciu p.n.e. stepowe obszary obecnej Ukrainy zajmowali Kimerowie, w V w. wyparci przez Scytów. Na początku naszej ery na wybrzeżu Morza Czarnego rozwijały się kolonie greckie, a między Dnieprem a Dniestrem powstał związek plemion słowiańskich. Ziemie m.in. Polan, Drewlan, Dubelów, Tywerców, Wołynian weszły w skład Rusi Kijowskiej (druga połowa IX w.). W 988r. Ruś przyjęła chrześcijaństwo. W XI w. po rozbiciu dzielnicowym Rusi Kijowskiej, wyżej wymienione ziemie weszły w skład Rusi Halicko – Wołyńskiej. Po najeździe mongolskim w 1241 r. zostały one spustoszone i stały się zależne od Złotej Ordy. W XVI w. stanowiły przedmiot rywalizacji pomiędzy Polską a Litwą, do roku 1366, kiedy to zostały podzielone między oba państwa. Po unii lubelskiej w 1569r. weszły w skład Korony. Jednak stale narastające konflikty społeczne i religijne stały się przyczyną wybuchu w XVII w. powstań kozackich. Powstanie B. Chmielnickiego zapewniło Ukrainie pewna niezależność, lecz na krótko. Wojny o Ukrainę między Polską a Rosją, później również Turcją, zakończyły się podziałem jej ziem pomiędzy Polską i Rosją. Do 1762 r. władze rosyjskie zniosły wojsko kozackie i stopniowo instytucje hetmańskie, a szeregowych Kozaków w 1783 r. przypisały do ziemi. W trakcie rozbiorów Polski, Ukraina została podzielona między Rosją a monarchią Habsburgów. Tereny, które weszły w skład Rosji (Kijowszczyzna, Bracławszczyzna, Podole i Wołyń), były poddawane zmasowanej rusyfikacji, z kolei obszary pod panowaniem Habsburgów (Galicja Wschodnia, Bukowina, Ruś Podkarpacka) objęte zostały liberalniejszą polityką kulturalną i narodowościową. W 1783 r. do Rosji przyłączono również Krym. Pod koniec XVIII i w XIX w. rozbudowano miasta, rozwijał się przemysł, oświata, kształtowała się nowoczesna świadomość ukraińska, powstawały związki i kółka robotnicze. Po rewolucji w 1905 r. pojawiły się partie polityczne, a w Galicji organizacje paramilitarne. W czasie I wojny światowej Ukraina stała się terenem walk wojsk rosyjskich z niemieckimi i austrowęgierskimi. Po rewolucji październikowej w Rosji (1917)na Ukrainie ustanowiono władzę radziecką. W 1918 r. wojsko ukraińskie obwołało hetmanem generalnym Skoropadskiego, sprzyjającego Niemcom (okupacja Ukrainy). W 1919 r. Armia Czerwona proklamowała w Charkowie powstanie ukraińskiej SSR. Dążące do niepodległości siły ukraińskie doprowadziły do podpisania w 1920 r. przez atamana Petlurę sojuszu z Polską, traktującego o wspólnej walce przeciw bolszewikom (wojna polsko-bolszewicka 1919-1921). Ostatecznie Zachodnia Ukraina (Galicja Wschodnia i część Wołynia) znalazła się w granicach Polski, Ruś Zakarpacka w Czechosłowacji, a północna Bukowina i Besarbia w Rumunii, natomiast Krym należał do Rosyjskiej FSRR. Wschodnia część Ukrainy weszła w 1922 r. w skład ZSRR jako republika związkowa ze stolicą w Charkowie. Wprowadzono kolektywizację rolnictwa, łamiąc opór chłopów terrorem i głodem, rozbudowano przemysł, szczególnie zbrojeniowy, rusyfikowano ludność, likwidowano księży, niszczono zabytki. Ogromne ofiary poniosła Ukraina w okresie czystek i głodu (skutek przymusowej kolektywizacji). Po wybuchu II wojny światowej zachodnią część Ukrainy wcielono do Ukraińskiej SRR (1939). W 1940 r. przyłączono również północną Bukowinę i Besarbię, a po wojnie w 1945 r. Ruś Zakarpacką. W 1954 r. w trzechsetną rocznicę zakończenia powstania B. Chmielnickiego i połączenia Ukrainy z Rosją, Ukraina otrzymała (na polecenie Chruszczowa) Krym. W 1991 r. proklamowano niepodległe państwo ukraińskie. Pierwszym prezydentem republiki został L. Krawczuk, zastąpiony w 1994 r. przez Leonida Kuczmę, który rozpoczął wdrażanie radykalnych reform ekonomicznych. W połowie 1996 r. uchwalono konstytucję, wprowadzono oficjalną walutę (miejsce karbowańca zajęła hrywna) i zatwierdzono autonomię Krymu.
Cofając się jeszcze trochę do przeszłości warto również wspomnieć o niechlubnym wydarzeniu z kwietnia 1986 r., kiedy to doszło do najgroźniejszego w świecie uszkodzenia reaktora atomowego. Zdarzenie miało miejsce w miejscowości oddalonej od Kijowa o 90 km – Czarnobylu. Wtedy to w powietrze wyleciał dach jednego z czterech reaktorów, powodując wydostanie się radioaktywnych substancji do atmosfery. Skażenie objęło znaczną część Ukrainy, część terenów Polski i Skandynawii, docierając nawet do Wielkiej Brytanii. Kilka tysięcy osób zmarło w wyniku napromieniowania, zwiększyła się liczba zachorowań na raka i leukemię u dzieci, choroby tarczycy oraz anemię. Ze strefy najbardziej skażonej ewakuowano 130 tys. ludzi, zniszczono wszystkie wioski w promieniu 30 km, a olbrzymie obszary rolne okazały się nieprzydatne do użytkowania. Tak więc podsumowując to wydarzenie chciałabym zaznaczyć, ile szkód może, ale nie musi, wyrządzić technologia jądrowa.
Warunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Ukraina jest krajem nizinnym. Jego przeważająca część leży na obszarze Niziny Wschodnioeuropejskiej, której fundamentem jest zbudowana ze skał krystalicznych i metamorficznych platforma wschodnioeuropejska. Nizinne obniżenia stykają się tu na przemian z wyżynnymi wyniesieniami. Najbardziej rozległa jest, pokryta przeważnie lessem i porozcinana dolinami rzek, Wyżyna Wołyńsko – Podolska z najwyższymi pasmami: Gołogórami (472 m n.p.m.) i Górami Krzemienieckimi. Ku wschodowi przechodzi ona w Wyżynę Naddnieprzańską (323 m n.p.m.), której przedłużeniem jest Wyżyna Azowska. Na północnym zachodzie kraju występują piaszczyste i bagienne równiny Niziny Poleskiej. Na lewym brzegu Dniepru rozciąga się Nizina Naddnieprzańska, pokryta glinami morenowymi, piaskami glacjofluwialnymi oraz osadami pylastymi, głównie lessem i aluwiami rzecznymi. W południowej części Ukrainy, między ujściem Dunaju a Morzem Azowskim, oraz w północnej części Półwyspu Krymskiego leży Nizina Czarnomorska, urozmaicona szerokimi dolinami rzek oraz ich limanowymi ujściami. Wschodnie krańce Ukrainy obejmuje Wyżyna Doniecka, a południowo – zachodnie młode góry fałdowe: Karpaty Wschodnie i Góry Krymskie. Karpaty Wschodnie zbudowane są ze fliszowych, krystalicznych i wulkanicznych. Ich najwyższe wzniesienie to jednocześnie najwyższy szczyt kraju Howerla (2061 m n.p.m.) w paśmie Czarnohory. Karpaty Wschodnie dzielą się na Wysoczyznę Przedkarpacką, Karpaty Zewnętrzne, Bieszczady, Karpaty Połonińsko – Czarnohorskie i Karpaty Wulkaniczne. Góry Krymskie zajmują południowe wybrzeże Krymu i wznoszą się do wysokości 1545 m n.p.m. (Roman Kosz).
Środowisko naturalne Ukrainy uległo znacznemu zniszczeniu. Przyczyniła się do tego w znacznym stopniu awaria elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 r. Erozja dotknęła grunty orne, zagłębia górnicze w większości pozbawione są pokrywy glebowej. Ogromna jest emisja pyłów do atmosfery (szczególnie w regionach uprzemysłowionych), a zrzuty ścieków przemysłowych, komunalnych, wód pokopalnianych, skażonych promieniotwórczo, prowadzą do postępującej degradacji rzek kraju i Morza Czarnego.
v Klimat
Ukraina leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, kontynentalnego. Tylko na południowych krańcach Krymu panuje klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnie temperatury stycznia wahają się od 4ºC na Krymie, -4ºC na zachodzie do –8ºC na północnym wschodzie, natomiast średnie temperatury lipca osiągają na zachodzie 18-19ºC, a na północnym wschodzie dochodzą do 24-25ºC. Roczna suma opadów jest zróżnicowana. Największe opady występują w Karpatach (ok.1600 mm) i Górach Krymskich (ok.1200 mm), najmniejsze na południowym wschodzie kraju (ok. 300 mm).
v Rzeki i jeziora
Dobrze rozwinięta sieć rzeczna należy głównie do zlewiska Morza Czarnego i Azowskiego, a tylko ok. 4% powierzchni kraju do zlewiska Morza Bałtyckiego. Główne rzeki to: Dniepr (981 km) z dopływami: Prypecią, Desną, Sułą, Worsklą, ponadto Doniec, Boh, Dniestr, Dunaj (granica z Rumunią), Prut i Cisa.
Jezior jest niewiele i występują głównie na Polesiu oraz terenach zalewowych najważniejszych rzek. Największe z nich to: Jałpug (150 km2), Sasyk i Świteź. Znacznie większe są zbiorniki zaporowe na Dnieprze: Krzemieńczuki (2,3 tys. km2), Kachowski (2,2 tys. km2), Kijowski (0,9 tys. km2), Kaniewski (0,7 tys. km2), Dnieprodzierżyński (0,6 tys. km2) i Dnieprowski (0,4 tys. km2). Bagna i torfowiska występują głównie na Polesiu.
v Fauna i flora
Świat roślinny podzielony jest na 3 strefy: strefę lasu, lasostepu i stepu. Lasy głównie sosnowe, dębowe i grabowe, dominują na Polesiu. Strefa lasostepu obejmuje środkową Ukrainę. Naturalna roślinność tej strefy to step łąkowy oraz lasy liściaste, grabowe, dębowe i lipowe. Południową część Ukrainy obejmuje step, najczęściej suchy i ostnicowy.
Świat zwierzęcy reprezentują: wilki, dziki, kuny, lisy, jelenie, rysie, zające, gronostaje. W rzekach spotkać można wydry, bobry oraz bogactwo ryb: karpie, leszcze, karasie. Na stepach dominują gryzonie: chomiki, susły, bobaki (z rodziny wiewiórkowatych).
Ludność i osadnictwo
Społeczeństwo Ukrainy należy do zróżnicowanych etnicznie, co przedstawia poniższy wykres:
Również pod względem wyznaniowym ludność Ukrainy nie jest jednolita. Mimo iż większość wierzącej ludności tego kraju stanowią prawosławni, to jednak ok. 15% społeczeństwa wyznaje katolicyzm, bądź są to unici. Niewielka jest liczba muzułmanów, protestantów i wyznawców judaizmu.
Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne. Największa gęstość zaludnienia uprzemysłowione i zurbanizowane obwody: doniecki (200 os./km2), lwowski, dniepropetrowski, czerniowiecki, iwanofrański (ponad 100 os./km2) , natomiast najmniejsza: czernihowski i chersoński (poniżej 50os./km2), gdzie rozwój gospodarki hamują ograniczone zasoby wodne.
Ujemny przyrost naturalny ostatnich lat (-6,2‰), to efekt znacznego spadku liczby urodzeń (z prawie 15‰ w 1980 r. do 8,7‰ w 1996 r.) i wysokiego wzrostu liczby zgonów (z 11,4‰ do 14,9‰), związanego z pogorszeniem się warunków bytowych ludności. Dziś struktura wiekowa społeczeństwa ukraińskiego wygląda następująco:
Ludność do 14 lat – 21,5%
Ludność od 15 do 64 lata – 64,9%
Ludność powyżej 65 lat – 13,6%
Średnia długość trwania życia wynosi dla kobiet 75 lat, a dla mężczyzn 65.
W miastach mieszka 68% społeczeństwa. Najwyższym poziomem urbanizacji charakteryzują się obwody doniecki (95%) i ługański, a najmniejszym zakarpacki i czerniowiecki. Miasta obwodowe pełnią funkcje administracyjne, przemysłowe, handlowe, i transportowe. Wśród osiedli wiejskich dominują jednostki małe, liczące do 500 mieszkańców.
Gospodarka
Gospodarka Ukrainy przeżywa głęboki kryzys, który dodatkowo pogłębia brak jednolitej, konsekwentnie realizowanej koncepcji rozwoju. W celu przezwyciężenia trudności rozpoczęto prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, część ziem oddano w dzierżawę, a część sowchozów i kołchozów przekształcono w spółki nowego typu. Wprowadzono nową walutę – hrywnę, dzięki czemu spadkowi uległa inflacja. Wzrasta produkcja rolna, zaspokajając większość potrzeb żywnościowych mieszkańców. Nadal jednak na wysokim poziomie utrzymuje się bezrobocie.
v Rolnictwo
Ukraina przez lata uważana za spichlerz Europy, mimo znacznej erozji ziem uprawnych (ponad 20%) i skażenia wód oraz katastrofy w Czarnobylu, także obecnie zalicza się do ważnych producentów żywności, zwłaszcza w Europie Wschodniej. Około 57% powierzchni kraju stanowią grunty orne, 17% - lasy, łąki i pastwiska – 12%, a 14% stanowią pozostałe ziemie. Strukryra uzytków rolnych wykazuje znaczne zróżnicowanie przestrzenne. W strefie lasostepu i stepu uprawia się : pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik, tytoń, rośliny lecznicze i olejkodajne (róża, lawenda, mięta), a na obszarach nawadnianych ryż. W pozostałej części kraju, głównie na Polesiu, dominuje uprawa jęczmienia, żyta, lnu, konopi, chmielu oraz ziemniaków. Dobrze rozwinięte jest sadownictwo i warzywnictwo, przede wszystkim w dolinie Dniepru i wokół aglomeracji miejskich. Hoduje się bydło, trzodę chlewną, owce (Zakarpaty, Krym), drób, a ponadto jedwabniki, pszczoły oraz zwierzęta futerkowe. Roczne pozyskiwanie drewna wynosi ok. 10 mln m3 (prowadzi się
Znaczne zadrzewiania, około 45% lasów stanowią młodniki). Połowy dostarczają rocznie blisko 300 tys. ton ryb, głównie sardeli i makreli.
v Przemysł
Ukraina jest krajem zasobnym w surowce mineralne. Wydobywa się węgiel kamienny (Zagłębie Donieckie, Lwowsko - Wołyńskie), węgiel brunatny (Zagłębie Naddnieprzańskie), ropę naftową i gaz ziemny (Zagłębie Dnieprowsko – Donieckie, Podkarpacie i obwód połtawski oraz z dna Morza Czarnego), rudy żelaza (Zagłębie Krzyworoskie, Kerczeńskie, biełozierskie), rudy managanu (Zagłębie Nikopolskie), sole potasowe (Podkarpacie) oraz sól kamienną, cynk, ołów, rtęć i glin. Kraj ten produkuje 205 mld KWh energii elektrycznej, której większość (ok. 70%) dostarczaję elektrownie cieplne. Elektrownie jądrowe produkują 24% energii, reszta przypada na hydroelektrownie (na Dnieprze i Bohu). Zakłady przemysłowe zlokalizowane są w różnych regionach kraju, lecz największa ich koncentracja występuje w Zagłębiu Donieckim. Główne gałęzie przemysłu przetwórczego to: przemysł metalurgiczny, elektromaszynowy, petrochemiczny (Odessa, Chersoń), chemiczny (Kijów, Charków), włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy oraz spożywczy, głownie cukrowniczy, olejarski, mleczarski, mięsny i spirytusowy. Najważniejszymi ośrodkami przemysłowymi są: Kijów, Charków, Lwów, Dniepropetrowsk, Donieck. Ukraina eksportuje maszyny, środki transportu, surowce oraz żywność, a importuje maszyny i urządzenia, ropę naftową i gaz, produkty chemiczne, drewno oraz odzież i tkaniny. Głównymi partnerami handlowymi Ukrainy są: kraje byłego ZSRR, Chiny, Czechy, Niemcy, Polska i Włochy.
v Sieć komunikacyjna
Jest dobrze rozwinięta. W przewozach pasażerskich największą rolę odgrywa transport samochodowy. Długość dróg kołowych wynosi 172 tys. km. Główne trasy wiodą z Kijowa do Lwowa, Charkowa, Odessy oraz za granicę do Warszawy i Moskwy. Długość linii kolejowych wynosi 22,8 tys. km, a gęstość sieci kolejowej jest największa w zachodniej i wschodniej części kraju. Najważniejsze magistrale łączą stolicę z Odessą, Lwowem, Charkowem. Porty morskie znajdują się w Odessie, Chersoniu, Jałcie, Kerczu, a międzynarodowe porty lotnicze zlokalizowane są w Kijowie i Lwowie. Żegluga śródlądowa na Dnieprze, także Dniestrze, Dunaju i Bohu, wykorzystywana jest do przewozu surowców i płodów rolnych. W transporcie paliw dominującą rolę odgrywają rurociągi.
Ochrona przyrody i turystyka
Na Ukrainie można wyróżnić dwa regiony turystyczne: zachodni, skupiający się głównie na wybrzeżu Morza Czarnego i w Karpatach, oraz wschodni. Atrakcją turystyczną wybrzeża są piękne kąpieliska m.in. w Jałcie, Eupatorii, Ałuszcie, Odessie (również uzdrowisko), Bakczysaraju (miasto – muzeum) oraz tzw. Wielka Jałta, łącząca odrębna niegdyś uzdrowiska. W Karpatach duże znaczenie turystyczne mają uzdrowiska (Burkut, Kosyń, Niemirów, Truskawiec) oraz ośrodki sportów zimowych i wodnych (Burkut, Sławsko). Na szcególną uwagę zasługuje Lwów, Poczajów, Krzmieniec, Tarnopol, Kamieniec Podolski, Iwano – Frankowsk. W regionie wschodnim chętnie odwiedzany jest Kijów, Charków i Czernichów .
Ochroną przyrody objęto zaledwie 4,6 tys. km2, czyli 0,8% powierzchni kraju. Istnieją 3 parki narodowe: Karpacki, Synewirski i Szacki oraz 12 rezerwatów, wśród których największe to: rezerwat Czarnomorski, Asknia Nowa, Poleski, Ługański, Jałtański.
Kijów – „matka miast” wschodnio słowiańskich
Stolica i największe miasto Ukrainy rozpościera się na wysokim brzegu Dniepru. Zwany „matką miast” jest jednym z najstarszych miast na wschodzie Europy. Już w 822 r. został stolicą Rusi Kijowskiej, będąc jedynym z największych wówczas ośrodków grodowo – miejskich wschodniej Słowiańszczyzny i najbogatszych miast Europy. Swój rozwój i znaczenie zawdzięcza dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu ważnych szlaków lądowych i wodnych. W raz z rozdrobnieniem Rusi Kijowskiej podupadł. Ponowny rozkwit miasta rozpoczyna się w XVI w., kiedy Kijów pośredniczył w handlu między Polską a państwem moskiewskim oraz Krymem i Mołdawią. W XIX w. stał się ważnym centrum handlu (jarmarki) i przemysłu. Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości Kijów został w 1991 r. stolicą nowego państwa. Współczesny Kijów jest milionową metropolią (2,6 mln mieszkańców – 1997) oraz największym ośrodkiem przemysłowym i kulturalno – naukowym kraju. Rozwinął się tutaj przemysł maszynowy (obrabiarki, koparki, maszyny i urządzenia przemysłowe), precyzyjny (aparaty fotograficzne), elektrotechniczny, środków transportu (samochody, statki, ciągniki), chemiczny i spożywczy. Kijów stanowi wilki węzeł kolejowy i drogowy. Mieści 18 szkół wyższych (w tym uniwersytet), Ukraińską Akademię Nauk, liczne muzea.
Miasto jest malowniczo położone na wysokim brzegu Dniepru. Najstarsze dzielnice usytuowane są na kilku wzgórzach, przedzielonych głębokimi jarami. Najważniejsze z nich, zwane Miastem Górnym, mieszczące słynny sobór św. Zofii, zostało w średniowieczu opasane murami opodal, na sąsiednim wzgórzu znajduje się potężny monastyr – Ławra Peczerska. W dole rozciąga się dawna dzielnica targowa, Padole, dochodząca do Dniepru. Pomiędzy Miastem Górnym a Padołem biegnie główna arteria miejska – Kreszczatik. Odbudowując po II wojnie światowej zniszczone miasto wytyczono szerokie bulwary ze szpalerami drzew i liczne parki.
Wokół Kijowa powstała strefa ośrodków satelickich powiązanych siecią linii kolejowych i dróg z głównym miastem. W ośrodkach tych mieszka około 80 tys. osób, 30 tys. mieszkańców tej strefy dojeżdża codziennie do pracy do Kijowa. Powyżej Kijowa, na Dnieprze znajduje się zbiornik kijowski i elektrownia wodna.
Miejsca godne zobaczenia
Poczajów
To miejscowość stanowiąca obiekt pielgrzymek wyznawców prawosławia, związana z Ławrą Poczajwsko – Uspieńską. Jego sława związana jest z legendą o ukazaniu się Matki Boskiej na skale w Poczajowie jednemu z zakonników uciekających z Kijowa przed najazdem Tatarów. Wypływającemu ze skały źródełku przypisano moc uzdrawiania. Również za cudowny uznano obraz Maryi z XVI w., wykonany na cyprysowej desce. Od XVI w. Poczajów stanowi miejsce kultu.
Kamieniec Podolski
Leży nad Dniestrem na pograniczu dawnej Rzeczypospolitej, słynie z XV-XVII wiecznej twierdzy oraz równie zabytkowych kościołów. Jego nazwa i funkcje zostały uwiecznione przez H. Sienkiewicza w „Panu Wołodyjowskim” – ostatniej części trylogii pisanej ku pokrzepieniu serc.
Iwano – Frankowsk
Polski Stanisławów. Został założony przez Jędrzeja Potockiego. Słynie z XVII- wicznego pałacu Potockich, cerkwii i kolegiaty (również z XVII w.)
Charków
Założony w 1655 r. pełnił początkowo funkcje warowni obronnej przed najazdami Tatarów. Atrakcją turystyczną miasta są sobory z XVII i XVIII w. – Pokrowski, Patriarchalny, Uspieński a także pałac carycy Katarzyny II.
Jałta
Trafiła do historii w lutym 1945 r. w tym uzdrowisku położonym na zboczach gór odbyła się pod koniec II wojny światowej słynna konferencja z udziałem F. Roosevelta, W. Churchila i J. Stalina. Podczas spotkania omówili oni ostatnie etapy wojny oraz zaplanowali podział Europy na strefy wpływów po zakończeniu działań wojennych.
Bakczysaraj
Położony nad rzeką Czuruksu (Zgniła Woda), dzieli się na dwie części: starą z pałacem Chanów (XVI w.), meczetem i haremem oraz nową ze współczesną zabudową. Na dziedzińcu pałacowym znajduje się słynna fontanna opiewana przez Aleksandra Puszkina w poemacie: „Fontanna Bakczysaraju”.
Lwów
Położony jest na Wyżynie Podolskiej nad rzeką Pełtwią, najważniejszy ośrodek gospodarczy, kulturowy i światowy Ukrainy Zachodniej, jest szczególnym miejscem dla wielu Polaków. Miasto od początków istnienia w XIII w. (założone przez księcia Daniela Halickiego i nazwane Lwowem na cześć jego syna Lwa) było zasiedlone przez Polaków, Ormian, Żydów i Rusinów. Przyłączony w XIV w. do Polski w jej granicach znajdował się do rozbiorów Polski, a później w okresie międzywojennym. Na słynnym cmentarzu Łyczakowskim spoczywa wiele wybitnych osób, m.in. poetka Maria Konopnicka, pisarka Gabriela Zapolska, malarz z okresu romantyzmu Artur Grotter. Wśród cennych zabytków miasta można podziwiać:
-rynek z zabudową z XV-XVII w.
-katedrę ormiańską
-gotycko – barokową katedrę katolicką
-cerkiew wołoską z XVI-XVII w.
-kościół Bernardynów (XVII w.)
-kościół Jezuitów (XVII w.)
-kościół Dominikanów (XVIII w.)
Białoruś
Pełna nazwa państwa Republika Białorusi (BY)Respublika Bielaruś/Bielaruś
Stolica Mińsk
Powierzchnia 207,6 tys. km2
Ludność 10,2 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 49 osób/km2
Ustrój Republika
Podział administracyjny 6 obwodów (oblasti) i 1 obwód stołeczny
Język urzędowy Białoruski
Jednostka monetarna 1 rubel białoruski=100 kopiejek
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca2070 dol. USA (1998)
Święto państwowe 27 lipca (dzień ogłoszenia suwerenności w1990r.)
Ambasada Republiki Federalnej Niemiec Warszawa, ulica Ateńska 67
Wiadomości ogólne
Białoruś – jeden z najbiedniejszych krajów Europy rozciąga się pomiędzy 23º10 a 32º45 długości geograficznej wschodniej oraz między 51º15 a 56º20 szerokości geograficznej północnej. Sąsiaduje od północy z Litwą (długość granicy 502 km) i Łotwą (140 km), od wschodu z Rosją (990 km), od południa z Ukrainą (890 km), a od zachodu z Polską (416 km).
Białoruś jest od 1994 r. republiką prezydencką. Funkcje głowy państwa sprawuje prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 5- letnią kadencję. Władza ustawodawcza należy do 1- izbowego parlamentu (Rada Najwyższa), liczącego 260 deputowanych, wybieranych co 5 lat (za dyktatury Łukaszenki parlament został rozwiązany). Białoruś jest państwem, w którym panuje system wielopartyjny. Główne partie to Partia Komunistyczna oraz Narodowy Front Odrodzenia.
Terytorium Białorusi dzieli się na 6 obwodów i obwód stołeczny – Mińsk.
Zarys historyczny
Pierwsi Słowianie dotarli na obszar Białorusi pomiędzy VI a VII wiekiem. Ich terytorium weszło w IX w. w skład Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie i podboju przez Mongołów (XIII w.) było stopniowo włączane do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W okresie dominacji Litwy zaczął się kształtować język białoruski, kultura, obyczaje oraz świadomość narodowa. Po unii lubelskiej z 1569 r. ziemie białoruskie weszły w skład Rzeczypospolitej. Część społeczeństwa białoruskiego (rzymskokatolicka szlachta i magnateria) uległa polonizacji, lecz prawosławni chłopi zachowali poczucie przynależności do narodu białoruskiego. Konflikty wyznaniowe i społeczne pomiędzy tymi dwoma narodami zaostrzyły się po podpisaniu w 1596 r. unii brzeskiej. W wyniku rozbiorów Polski Białoruś weszła w skład Rosji, podlegając w XIX w. silnej rusyfikacji. Druga połowa XIX w. to okres rozwoju drobnego przemysłu i uwłaszczenia chłopów, którzy masowo wyjeżdżali do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Podczas I wojny światowej Białoruś była okupowana przez wojska niemieckie, a po ich wycofaniu bolszewicy proklamowali 1 stycznia 1919 r. Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką. Po wojnie polsko – radzieckiej (1919-1921), zakończonej traktatem ryskim, Polsce przyznano zachodnią Białoruś, a jej wschodnia część stała się jedną z czterech republik założycielskich ZSRR w 1922 r. W następstwie niemieckiego ataku na Polskę w 1939 r. władze radzieckie zaanektowały polskie ziemie wschodnie, których część, zwaną Białorusią Zachodnią wcielono do Białoruskiej SRR. Lata 1941-1945, to okres okupacji hitlerowskiej i walk partyzanckich (często akcje były prowadzone wspólnie z polskimi oddziałami). Po wojnie, zimie Zachodniej Białorusi ponownie wcielono do Białorusi radzieckiej.
27 lipca 1990 r. Rada Najwyższa Białorusi ogłosiła suwerenność republiki, a w sierpniu 1991 r. niepodległość. Na początku lat 90. Białoruś, razem z Rosją i Ukrainą, powołała Wspólnotę Państw Niepodległych. W 1994 r. ogłoszono nową konstytucję, a pierwsze wybory prezydenckie wygrał A. Łukaszenka.
Warunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Białoruś jest krajem nizinnym zajmującym zachodnią część Niziny Wschodnioeuropejskiej, o krajobrazie urozmaiconym rzeźbą polodowcową. Na północy kraju rozciąga się częściowo zabagniona, z licznymi jeziorami Nizina Połocka. Centrum kraju stanowią pasma wzgórz morenowych, zwane Wyżyną Białoruską (345 m n.p.m.), przechodzące ku południowi w Nizinę Poleską, obejmującą silnie zabagnione dorzecze Prypeci. Nizina ta tworzy największy w Europie zwarty tren bagienny.
v Klimat
Białoruś leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, pomiędzy klimatem morskim panującym w krajach bałtyckich oraz kontynentalnym Rosji i Ukrainy. Zimy są tu śnieżne, z częstymi odwilżami, lata ciepłe, ale deszczowe. Średnia temperatura stycznia waha się od –4ºC na południowym zachodzie do –8ºC na północnym wschodzie, natomiast lipca od 17ºC do 19ºC. Opady są umiarkowane i wynoszą od 530-700 mm w wyższych partiach pasa morenowego. Na Nizinie Poleskiej występują częste mgły i zamglenia.
v Rzeki i jeziora
Bogata sieć rzeczna Białorusi należy do zlewiska Morza Bałtyckiego (Dżwina, Niemen, Muchawiec) oraz do zlewiska Morza Czarnego (Dniepr z Prypecią, Berezyną i Sożem). Na obszarze kraju występują liczne jeziora (ok. 10 tys.), na północy polodowcowe, na południu płytkie i częściowo zabagnione. Największymi jeziorami są: Narocz (80 km2), Oświejskie (52 km2) i Dryświaty (44 km2).
v Fauna i flora
Naturalną szata roślinną Białorusi są lasy mieszane. Na północy przeważają lasy iglaste świerkowe i sosnowe, ku południowi wzrasta udział drzew liściastych: grabu, brzozy, osiki i olchy. Znaczną część powierzchni kraju zajmują torfowiska.
Faunę Białorusi reprezentują: żubry, łosie, dziki, wilki, lisy, jelenie a także jenoty i piżmaki.
Ludność i osadnictwo
Społeczeństwo białoruskie nie należy raczej do jednolitych, co przedstawia poniższy wykres:
Ludność obok języka białoruskiego posługuje się również rosyjskim, ukraińskim i polskim. Wierzący Białorusini to głównie ortodoksyjni przedstawiciele Kościoła rosyjskiego. Reszta należy do Chrześcijańskiego Obrzędu Wschodniego, który po wiekach prześladowania przeżywa obecnie odrodzenie.
Gęstość zaludnienia jest nierównomierna; największa w regionach zurbanizowanych (ok. 70 osób/km2), najmniejsza w południowej części rozległych bagien Prypeci (poniżej 25 osób/km2). Ujemny przyrost naturalny (-4,8‰) jest efektem znacznego spadku urodzeń (8,8‰) i wysokiego wzrostu liczby zgonów (13,4‰). Średnia długość trwania życia wynosi 76 lat dla kobiet i 66 lat dla mężczyzn.
W miastach żyje 68% społeczeństwa. Liczba ośrodków miejskich wzrosła ponad 2- krotnie w okresie powojennym (do ok. 210). Niektóre miasta (m.in. Pińsk, Turów, Połock, Grodno i Mińsk) szczycą się wielowiekową bogatą tradycją. Powstawały one często przy szlakach handlowych wiodących z Polski do Rosji i nad rzekami. Miasta liczące ponad 200 tys. mieszkańców pełnią funkcje administracyjne miast obwodowych, są ośrodkami przemysłowymi, handlowymi, kulturalnymi i węzłami komunikacyjnymi. Wśród nich przoduje dynamicznie rozwijająca się stolica – Mińsk. Osadnictwo wiejskie ma charakter skupiony przede wszystkim w środkowej części kraju, rozproszone osady występują na Polesiu i Nizinie Połockiej.
Gospodarka
v Rolnictwo
Około 33% ziemi stanowią grunty orne, 30% zajmują lasy, łąki i pastwiska stanowią 15% a 22% - pozostałe ziemie. W czasach istnienia ZSRR prawie wszystkie użytki rolne były podzielone na dwie grupy olbrzymich gospodarstw rolnych: państwowych – sowchozów i spółdzielczych – kołchozów. Gospodarka rolna była wówczas mało wydajna. Jednak i teraz rolnictwo białoruskie wymaga wiele modernizacji i zmian.
Na Białorusi uprawia się: żyto, owies, jęczmień, pszenicę, ziemniaki, len, konopie, tytoń, rośliny pastewne i inne. Hoduje się bydło, trzodę chlewną i drób.
Rolnictwo kraju poniosło dotkliwe straty po wybuchu reaktora w Czarnobylu, miejscowości położonej na Ukrainie blisko granicy z Białorusią. Południowy kierunek wiatru spowodował, że aż 70% radioaktywnych substancji spadło na obszar Białorusi. Skażeniu uległo wówczas około 20% powierzchni kraju (okolice miasta Homel). Chociaż ta katastrofa miała miejsce już około 15 lat temu, to skażone tereny nie mogą być do tej pory wykorzystywane rolniczo.
v Przemysł
Białoruś jest uboga w surowce mineralne. Występują tu jedynie sole potasowe (Soligorsk), fosforyty, niewielkie złoża ropy naftowej (Rzeczyca). Dla zaspokojenia lokalnego rynku wydobywa się wapienie i piaski szklarskie. Bogate są natomiast złoża torfu (głównie nad Prypecią), wykorzystywane jako surowiec energetyczny, niestety bardzo szkodliwy dla środowiska. Główną gałęzią przemysłu jest przetwórstwo surowców mineralnych. W Soligorsku produkuje się nawozy potasowe, w Nowopołocku i Mozyrze znajdują się rafinerie ropy naftowej (własnej i dostarczanej rurociągiem „Przyjaźń”), a w Grodnie zakłady wytwarzające nawozy azotowe. Dużą rolą odgrywa też przemysł maszynowy (Mińsk, Mohylew, Mołodeczno), przemysł drzewny (Homel, Bobrujsk), spożywczy (głównie mięsny, mleczny, spirytusowy i browarniczy).
Saldo handlu zagranicznego Białorusi jest ujemne. Eksportuje ona maszyny i urządzenia, produkty przemysłu chemicznego, spożywczego i lekkiego, importuje środki transportu, surowce energetyczne i metaliczne, odzież oraz żywność. Głównymi partnerami handlowymi Białorusi są kraje byłego ZSRR, głównie Rosja i Ukraina.
v Sieć komunikacyjna
Białoruś ma stosunkowo dobrze rozwiniętą sieć kolejową długości 5,5 tys. km. Najważniejsze magistrale kolejowe przecinają republikę z zachodu na wschód (Berlin - Warszawa - Moskwa), z północy na południe (St. Petersburg – Kijów). Długość dróg kołowych wynosi 50,2 tys. km. Główne trasy międzynarodowe wiodą z Moskwy przez Mińsk, Brześć, Warszawę do Berlina oraz z Kijowa przez Homel, Witebsk do St. Petersburga. Pozostałe drogi nie znajdują się w najlepszym stanie.
Żegluga śródlądowa odbywa się na Dnieprze, Prypeci, Berezynie, Dźwinie, Niemnie i kanale Dniepr-Bug. Międzynarodowy port lotniczy znajduje się w Mińsku.
Ochrona przyrody i turystyka
Znaczenie turystyki na Białorusi, ze względu na trudną sytuację polityczną i gospodarczą kraju, jest niewielkie, choć bogata przeszłość historyczna i wspaniałe zabytki miast (Mińsk, Grodno, Nieśwież, Brześć, Nowogródek, Słonim) mogą stać się w przyszłości ważną atrakcją turystyczną kraju.
Obszary chronione na Białorusi zajmują 2,4 tys. km2 , czyli 0,1% powierzchni kraju. Na granicy z Polską rozciąga się Białowieski Park Narodowy, obejmujący ochroną łęgi, grądy, olsy, lasy mieszane i urozmaicony świat zwierząt. Wśród rezerwatów przyrody największymi są Bereziński i Prypecki.
Mińsk – stolica Białorusi
Miasto to położone jest w centrum kraju. Jest najważniejszym ośrodkiem przemysłowym i kulturalno – naukowym kraju. Rozwinął się tutaj przemysł środków transportu (głównie samochody ciężarowe i ciągniki), maszynowy (silniki Diesla), metalowy, elektrotechniczny, elektroniczny oraz spożywczy i włókienniczy (w pobliżu miasta uprawiany jest len), odzieżowy, materiałów budowlanych. Do Mińska prowadzi gazociąg z Daszawy. Stolica Białorusi jest również ważnym węzłem drogowym i kolejowym, znajduje tutaj się także międzynarodowy port lotniczy. Poza tym od 1984 r. miasto posiada również metro.
Mimo bogatej historii zabytków zachowało się niewiele, a do najciekawszych, należą:
Kościół Bernardynów z XVII w.
Kościół św. Rocha z XIX w.
Cerkiew Pietropawłowska z pocz. XVII w.
Cerkiew z XIX w.
Pałac Wańkowiczów z XIX w.
Zamek
Ruiny świątyni z XII
Miejscowość godna zobaczenia
Słonim
W położonym w pobliżu ujścia Issy do Szczary (dopływ Niemna) mieście, mimo bogatej historii, zabytków zachowało się niewiele. Układ przestrzenny i zabudowa miejska, wielokrotnie przebudowywana, nie przedstawia większej wartości artystyczno – architektonicznej. Okazały pałac Michała Kazimierza Ogińskiego z XVIII w. z rozległym parkiem, teatrem i ujeżdżalnią w XIX w. uległ ruinie i został rozebrany. Ogiński w swojej rezydencji utrzymywał 2 zespoły operowe, muzyków, szkołę i drukarnię. Tu odbywały się zjazdy magnaterii, a w 1784 r. gościł nawet król Stanisław August Poniatowski. Ogiński w 1791 r. przekazał swoje dobra krewnemu, wybitnemu kompozytorowi – Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu, ale po III rozbiorze Polski zostały one skonfiskowane. Obecnie do njcenniejszych zabytków miasta należą:
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja, ufundowany przez Kazimierza Jagiellończyka, a wzbogacony przez Lwa Sapiechę
Kościół pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej (dawniej Bernardynów) z okresu baroku
Kościół kanoników luterańskich z XVII w., przebudowany i zamieniony na cerkiew
Wczesnobarokowa synagoga (Żydzi w Słonimiu przed II wojną światową stanowili 65% populacji)
Litwa
Pełna nazwa państwa Republika Litwy (LT)Lietuvos Respublika/Lietuva
Stolica Wilno
Powierzchnia 65,2 tys. km2
Ludność 3,7 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 57 osób/km2
Ustrój republika
Podział administracyjny 44 rejony (rejonas) i 11 miast wydzielonych
Język urzędowy Litewski
Jednostka monetarna 1 litas (lit)=100 centas
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca 1900 dol. USA (1998)
Święto państwowe 16 lutego (restytucja państwa litewskiego w 1918 r.)
Ambasada Republiki Federalnej Niemiec Warszawa, ulica J. Ch. Szucha 5
Wiadomości ogólne
Litwa, obecnie niewielka republika nadbałtycka, leży pomiędzy 21º a 26º45 długości geograficznej wschodniej oraz między 53º55 a 56º30 szerokości geograficznej północnej. Sąsiaduje od północy z Łotwą (długość granicy 450 km), od wschodu z Białorusią (502 km), od południa z Polską (103 km), a od południowego zachodu z Rosją (300 km). Od zachodu kraj oblewają wody Morza Bałtyckiego. Wybrzeże długości około 100 km jest niskie i piaszczyste.
Litwa jest republiką od 1991 r., w której funkcje głowy państwa sprawuje prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 5 letnią kadencję. Władza ustawodawcza należy do 1- izbowego parlamentu – Seimas, liczącego 141 członków wybieranych co 4 lata. Na Litwie istnieje wielopartyjny system polityczny. Główne partie to Demokratyczna Partia Pracy (LDPP), prawicowo-narodowa koalicja Sajudis oraz Związek Polaków.
Terytorium Litwy dzieli się na 44 rejony i 11 miast wydzielonych: Alytus (Olita), Britonas (Birsztany), Druskinikai (Druskienniki), Kaunas (Kowno), Klaipeda (Kłajpeda), Marijampol (Mariampol), Neringa (Nida), Palanga (Połąga), Paneveys (Poniewież), Siauliai (Szawle), Vilnius (Wilno).
Zarys historyczny
W I tysiącleciu p.n.e. ziemie obecnej Litwy były zasiedlone przez plemiona Bałtów. W połowie VIII w. plemiona litewskie, zjednoczone przez Mendoga wyruszyły na podbój Europy Wschodniej, zdobywając część dzisiejszej Białorusi (po Słonim). Za twórcę potęgi państwa litewskiego uważa się Giedymina, zdobywcę zachodnich i południowo - zachodnich ziem ruskich oraz jego synów Olgierda i Kiejstuta. Nowa epoka historii Litwy rozpoczęła się w 1385 r., kiedy syn Olgierda – Jagiełło, w obawie przed Krzyżakami zawarł w Krewie unię z Polską, zobowiązując się po objęciu tronu polskiego związać Polskę z Litwą. Po przyjęciu chrztu i ślubie z dziedziczką polskiej korony – Jadwigą, Litwę połączono z Polską unią personalną i rozpoczęto jej chrystianizację. W 1569 r. na sejmie w Lublinie (unia lubelska) Wielkie Księstwo Litewskie zostało połączone z Polską unią realną, zachowując odrębne organy centralne, skarb i wojsko. Wspólny był monarcha, sejm i polityka zagraniczna. W 1791 r. Konstytucja z 3- go maja wcieliła Wielkie Księstwo Litewskie do Korony, tworząc jedno państwo. Pod koniec XVIII w. ziemie litewskie, w wyniku rozbiorów Polski zostały podzielone między Prusy (region na lewym brzegu Niemna) i Rosją. Zwycięstwo cesarza Napoleona nad Prusami w 1807 r. pozwoliło na przyłączenie do Księstwa Warszawskiego lewobrzeżnych ziem litewskich, które w 1815 r. weszły w skład Królestwa Polskiego. W XIX w. powstania: listopadowe i styczniowe objęły także Litwę, zmuszając cara do złagodzenia warunków, na jakich miało nastąpić uwłaszczenie chłopów. Pod koniec XIX w. kształtowała się inteligencja litewska, dążąca do rozwoju ruchu narodowowyzwoleńczego. Podczas I wojny światowej (od 1915 r.) Litwa była pod okupacją niemiecką. Rozpad imperium carskiego stworzył Litwinom możliwość utworzenia własnego państwa. W 1917 r. powstała litewska rada narodowa – Taryba, która 16 lutego 1918 r. proklamowała powstanie niepodległej Litwy. W 1920 r. wojska polskie pod dowództwem generała L. Żeligowskiego (na polecenie J. Piłsudskiego) zajęły Wilno i okolice, tzw. Litwę Środkową, którą wcielono do Polski w 1922 r. Rząd litewski nie uznał tej aneksji, nadal ogłaszając Wilno swoją stolicą (tymczasowa stolica znajdowała się w Kownie). Reperkusje tego zdarzenia trwają po dziś dzień, różnie objawiając się w stosunkach polsko – litewskich. Po wybuchu II wojny światowej rząd litewski podpisał z ZSRR układ o wzajemnej pomocy, na mocy którego Litwa odzyskała Wilno. 3 sierpnia 1940 r. Litwa została zaanektowana przez ZSRR, stając się republiką związkową. Natychmiast przystąpiono do kolektywizacji i nacjonalizacji przemysłu, opornych zsyłając do łagrów. W latach 1941-1945 Litwa znajdowała się pod okupacją niemiecką. Po wojnie kontynuowano sowietyzację republiki. Litwini zachowali jednak poczucie odrębności narodowej, tworząc w 1988 r. Ruch na Rzecz Przebudowy – Sajudis, na czele którego stanął przewodniczący – V. Landsbergis. W 1991 r. powstało niepodległe państwo litewskie. Prezydentem Litwy w 1993 r. został A. Brazauskas, a w 1998 r. V. Adamcus.
Warunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Litwa jest krajem nizinnym, urozmaiconym rzeźbą polodowcową. Zajmuje północno – zachonie krańce Niziny Wschodnioeuropejskiej. Wzdłuż wybrzeża występuje aluwialna Nizina Pomorska, która ku wschodowi przechodzi w pagórkowatą Wysoczyznę Żmudzką (228 m n.p.m.). W centralnej części Litwy rozciąga się Nizina Środkowolitewska. Na południowym wschodzie leży Pojezierze Wileńskie (Litewskie). Jest to region pagórkowaty, z licznymi jeziorami, porozdzielany dolinami Niemna i jego dopływu Wilii na trzy wyżyny: Sudawską, Dzukijską i Auksztocką. Od wschodu do Pojezierza Litewskiego przylega Wyżyna Miednicka z najwyższym wzniesieniem kraju – Jouzapines (Józefowa Góra – 292 m n.p.m.).
v Klimat
Klimat Litwy jest umiarkowany, przejściowy pomiędzy morskim a kontynentalnym, z charakterystycznymi silnymi wiatrami i szybkimi zmianami pogody. Średnia temperatura stycznia wynosi od 0ºC na wybrzeżu do –8ºC na krańcach wschodnich, a w lipcu oscyluje wokół 17-18ºC. Średnia roczna suma opadów waha się w granicach 550-800 mm.
v Rzeki i jeziora
Litwa jest bogato wyposażona w wody powierzchniowe (rzeki, jeziora). Rzeki należą do zlewiska Morza Bałtyckiego, a najdłuższe to: Niemen z dopływami Święta i Wilia oraz Widawa. Na terytorium Litwy występuje około 4,5 tys. jezior, głównie pochodzenia polodowcowego, skupionych we wschodniej i południowo-wschodniej części kraju. Największe z nich to: Dryświaty, Dzisna, Duś a najgłębsze – Tauroginie.
v Fauna i flora
Litwa należy do strefy lasów mieszanych z przewagą sosny, świerka, brzozy, olchy i dębu szypułkowego. Bagna i torfowiska, przeważnie wysokie, zajmują około 5% powierzchni kraju.
Faunę reprezentują m.in. żubry, łosie, jelenie, dziki, wilki, lisy, bogactwo ptaków (żurawie, bociany, kukułki). W rzekach żyją szczupaki, sumy i jesiotry.
Ludność i osadnictwo
Rosjanie w republikach nadbałtyckich zajmowali stanowiska w administracji, wojsku, oświacie itp. Po rozpadzie ZSRR, w przeciwieństwie do Łotwy czy Estonii, Rosjan na terenie Litwy pozostało niewielu. Litwini w swoim państwie stanowią większość, dzięki czemu Litwa ma łagodniejsze prawa imigracyjne. Do 1990 r. był to kraj imigracyjny. Obecnie saldo migracji jest ujemne, wskutek emigracji Litwinów na zachód oraz wyjazdu Rosjan. Skład etniczny ludności przedstawia wykres poniżej:
Ujemny przyrost naturalny (-0,7‰) jest rezultatem spadku współczynnika urodzeń (10,4‰) i utrzymującego się na zbliżonym poziomie współczynnika zgonów (11,1‰). Średnia długość życia wynosi 76 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Gęstość zaludnienia jest nierównomierna, największa w południowo-zachodniej części kraju, najmniejsza na Wileńszczyźnie (15-20 osób/km2). W miastach mieszka 68% społeczeństwa.
Gospodarka
Pod względem rozwoju gospodarki Litwa pozostaje w tyle za innymi republikami bałtyckimi. Na progu niepodległości produkcja przemysłowa spadła o połowę, głównie z powodu braku dostaw energii, paliw, metali i produktów chemicznych. Rozpoczęto reformowanie państwa. Sprywatyzowano część własności państwowej, wprowadzono ceny rynkowe i nową walutę. Byłym właścicielom zwrócono około 700 tys. ha ziemi.
v Rolnictwo
Współczesna Litwa jest krajem przemysłowo – rolniczym. Uprawia się głównie zboża (jęczmień, pszenica, żyto) oraz ziemniaki, buraki cukrowe i len, hoduje bydło, trzodę chlewną i drób, ale pogłowie zwierząt z roku na rok maleje. Rybołówstwo skupione głównie na Zalewie Kurońskim i zarybianych jeziorach nie odgrywa większej roli.
v Przemysł
Bogactw mineralnych na Litwie jest niewiele. Wydobywa się wapień, dolomity, kredę, gips, bursztyn (w znacznym stopniu jest już wyeksploatowany) oraz torf. Lokalne źródła energii, torf i woda, pokrywają zaledwie 2% zapotrzebowania na energię. Na bazie rodzimych surowców rozwija się przemysł: spożywczy (Kowno, Poniewież, Wilno), materiałów budowlanych oraz drzewno – papierniczy. Pozostałe branże- przemysł maszynowy (Kłajpeda, Wilno), paliwowo – energetyczny i chemiczny (Kiejdany, Kowno) – opierają się na surowcach importowanych.
v Sieć komunikacyjna
Sieć transportowa na Litwie jest stale rozbudowywana. Długość dróg kołowych wynosi 56,7 tys. km (w tym utwardzone stanowią 80%). Główne szlaki to: autostrady: Wilno – Kłajpeda, Wilno – Poniewież – Ryga, oraz tzw. „Via Baltica” wiodąca z Warszawy przez Kowno, Rygę do Tallina. Linie kolejowe długości około 3 tys. km łączą Wilno z Moskwą, Warszawę z Kaliningradem. Żegluga śródlądowa odbywa się na Niemnie i Wilii oraz Jeziorach Trockich. Najważniejszy port morski znajduje się w Kłajpedzie, a międzynarodowe porty lotnicze w Wilnie i Kownie. Wzrasta znaczenie transportu rurociągowego (gazociąg Daszawa – Wilno – Ryga, rurociąg naftowy z Nowopłocka na Białorusi do rafinerii w Mozejkach).
Litwa eksportuje maszyny, odzież, żywność, a importuje paliwa, produkty chemiczne, maszyny i urządzenia. Najważniejszymi partnerami handlowymi Litwy są: Rosja, Łotwa, Ukraina, Białoruś, Polska i Niemcy.
Ochrona przyrody i turystyka
Atrakcjami turystycznymi Litwy są zabytkowe miasta: Wilno, Kowno, Troki. Chętnie odwiedzane, szczególnie przez Polaków jest uzdrowisko w Druskiennikach. Niemcy preferują okolice Kłajpedy.
Na Litwie ochroną objęte są m.in. łabędzie na jeziorze Zuvintas oraz parki narodowe: Auksztocki, Dżukijski, Kuroński, Żmudzki i Trocki.
Wilno – stolica Litwy
Miasto to rozwijało się w średniowieczu wokół zamku Giedymina jako ośrodek rzemieślniczo – kupiecki. Największy rozwój przeżywało w czasach zygmuntowskich. Wzniesiono wtedy mennicę, arsenał, liczne kościoły i pałace. Już w XVI w. Wilno stało się ważnym centrum naukowym Litwy. Początkowo działało tutaj kolegium jezuickie, przekształcone przez Stefana Batorego w Akademię, a następnie w połowie XVIII w. w Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na początku XIX w. Szkoła Główna stała się nowoczesnym uniwersytetem z polskim językiem wykładowym. Działali tutaj m.in. J. Lelewel i bracia Śniadeccy. Wilno stało się też kolebką polskiego romantyzmu, tutaj studiowali Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, tu również działali filareci i filomaci. Obecnie Wilno jest największym skupiskiem Polaków na Litwie. Wśród licznych zabytków miasta, do najcenniejszych należą:
Ruiny Górnego Zamku Giedymina
Gotyckie kościoły: Franciszkanów, Bernardynów, św. Anny
Ostra Brama z cudownym obrazem Matki Miłosierdzia, namalowanym prawdopodobnie przez krakowskiego artystę Łukasza
Kościoły barokowe: św. Kazimierza, Dominikanów, św. Teresy, św. Piotra i Pawła na Antokolu i wiele innych
Bardziej szczegółowe informacje dotyczące Wilna w materiałach dodatkowych: 1 i 2.
Rosja
Pełna nazwa państwa Federacja Rosyjska (RUS)Rossijskaja Fiedieracyja
Stolica Moskwa
Powierzchnia 17,1 mln km2
Ludność 147,1 mln (1997)
Gęstość zaludnienia 9 osób/km2
Ustrój Republika
Podział administracyjny 49 obwodów i 2 miasta wydzieloneMoskwa i St. Petersburg
Język urzędowy Rosyjski
Jednostka monetarna Rubel=100 kopiejek
Produkt narodowy brutto Na 1 mieszkańca2240 dol. USA (1997)
Święto państwowe 12 czerwca – Dzień Wolnej Rosji(rocznica uchwalenia deklaracji o suwerenności państwa)
Ambasada Republiki Federalnej Niemiec Warszawa, ulica Belwederska 49
Wiadomości ogólne
Federacja Rosyjska, największe pod względem powierzchni państwo świata, zajmuje wschodnie obszary Europy (25% powierzchni kraju) i północną część Azji (Syberię, Rosyjski Daleki Wschód i Kaukaz Północny). Rozciąga się z południa na północ od 41º48 do 81º50 szerokości geograficznej północnej i z zachodu na wschód od 19º38 długości geograficznej wschodniej do 169º40 długości geograficznej zachodniej. Rosja na lądzie graniczy z 14 krajami: Białorusią (długość granicy 990 km), Estonią (440 km), Finlandią (1313 km), Litwą (300 km), Łotwą (250 km), Norwegią (167 km), Polską przez Obwód Kaliningradzki (210 km), Ukrainą (1270 km) w Europie oraz Azerbejdżanem (370 km), Chinami (4350 km), Gruzją (250 km), Koreą Północną (17 km), Mongolią (3400 km) w Azji oraz z Kazachstanem (7200 km), którego terytorium rozciąga się na terenie Europy i Azji. Poprzez rozdzielające je wody graniczy na wschodzie ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Japonią.
Administracyjnie Rosja dzieli się na 49 obwodów i dwa miasta (Moskwa i St. Petersburg) wydzielone na prawach obwodu oraz tzw. kraje, których jest sześć. Na szczeblu obwodu szczególną formą jednostek administracyjnych są republiki autonomiczne (21) i okręgi autonomiczne.
Rosja jest państwem federacyjnym, składającym się z 21 republik; jedynie Czeczenia nie podpisała układu federacyjnego z 31 marca 1992 r. (ogłosiła niepodległość 12 marca 1992 r.). głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4- letnią kadencję. Zgodnie z nową konstytucją, zaaprobowaną w referendum 12 grudnia 1993 r., prezydent ma wyjątkowy zakres władzy, zarówno ustawodawczej jak i wykonawczej. Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament (Zgromadzenie Federalne) z izbą wyższą (Rada Federacji) oraz z izbą niższą (Duma Państwowa). Organem władzy wykonawczej jest rząd, na czele którego stoi premier, powołany w uzgodnieniu z Dumą Państwową przez prezydenta.
Republiki w składzie federacji mają własne konstytucje i ustawodawstwo.
Zarys historyczny
W pierwszych wiekach naszej ery (I-IV) tereny wschodniej Europy stanowiły ważny szlak wędrówek koczowniczych plemion Wenetów, Hunów i Awarów. Po upadku potęgi Awarów (VII-VIII w.) zaczęły powstawać na tym obszarze pierwsze samodzielne organizmy państwowe. Wtedy to na tereny Rusi przybyły plemiona Normanów ze Szwecji. Owi przybysze, zwani na Rusi Waregami, zaczęli osiedlać się, opanowując szlaki wodne, zakładając nowe grody lub umacniając już istniejące (np. Kijów). W IX w. połączenie księstw nowogrodzkiego i kijowskiego dało początek Rusi Kijowskiej, która około 988 r. przyjęła chrzest z Bizancjum. W połowie XII w. Ruś rozpadła się na wiele księstw feudalnych. Następnie najazdy Mongołów uzależniły ją od Złotej Ordy. W XIII w. wyodrębniło się księstwo moskiewskie. Jego władcy dokonali zjednoczenia Rusi północno-wschodniej, a ok. 1480 r. uniezależnili się od Ordy. W XVI w. Wielkie Księstwo Moskiewskie przekształciło się w silne, scentralizowane państwo. Szczególnie mocne rządy w Rosji sprawował car Iwan IV Groźny, który w 1547 r. przyjął tytuł cara Wszechrusi. Zatargi z państwem polsko-litewskim o zachodnie ziemie ruskie i o Inflanty doprowadziły do kilku wojen, najcięższych ze Stefanem Batorym (1577-82). Po wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów w Rosji nastąpił okres zamętu, tzw. wielkiej smuty. Pod koniec XVI i w początkach XVII w. Rosja prowadziła wojny ze Szwecją i Polską. Pod rządami nowej dynastii Romanowów (początek- 1613 r.) ukształtowała się w XVII w. monarchia absolutna oraz terytorium państwa uległo powiększeniu o Ukrainę Prawobrzeżną i Syberię. Za czasów Piotra I Wielkiego (1696-1725) Rosja stała się imperium; uzyskała dostęp do Morza Czarnego i Bałtyckiego, wystawiła dużą flotę, zeuropeizowała administrację i armię. Carat umocniły rządy Katarzyny II (1762-96), która to odnosiła zwycięstwa nad Turcją i uczestniczyła w trzech rozbiorach Polski, dzięki czemu znów terytorium Rosji wzbogaciło się o nowe tereny. Zaostrzenie wyzysku pańszczyźnianego wywołało w latach 1773-75 powstanie J. Pugaczowa. Na przełomie XVIII i XIX w. walki z rewolucją francuską i Napoleonem I, prowadzone przez Pawła I i Aleksandra I, doprowadziły do klęski tego słynnego wodza podczas wyprawy na Moskwę w 1812 r. W latach 1814-15 Rosja odegrała czołową rolę na kongresie wiedeńskim i uzyskała przyłączenie Królestwa Polskiego. W kolejnych latach carowie Rosji kontynuowali podboje (Finlandia, Besarbia, Daleki Wschód). Rosja była również współtwórczynią Świętego Przymierza, występowała przeciw ruchom wolnościowym w Europie (stłumiła polskie powstania listopadowe i styczniowe, pomogła Austrii w zduszeniu powstania węgierskiego). Mimo przegranej wojny krymskiej w latach 1853-56, odzyskała wpływy na Bałkanach po wojnie z Turcją (1877-78). Po okresie reform przeprowadzanych za panowanie Aleksandra II (m.in. uwłaszczenie chłopów), za Aleksandra III nastąpił powrót do pełnej reakcji. A wejściem Rosji na drogę kapitalistycznego rozwoju przemysłu, wzrosła rola robotników, pod wpływem marksizmu tworzyły się pierwsze związki robotnicze. W 1898 r. powstała rosyjska partia socjaldemokratyczna. W XX w. kryzys imperializmu przejawiał się w Rosji klęską w wojnie z Japonią (1904-05) i rewolucją (1905-07). Podczas I wojny światowej Rosja należała do bloku państw ententy; ponosiła klęski; w lutym 1917 r. rewolucja obaliła carat, Rosja stała się republiką. Przewrót bolszewicki z 7 XI 1917 r. i wojna domowa w latach 1918-1920 przekształciły Rosję w socjalistyczną republikę radziecką, która razem z Białoruską SRR, Ukraińską SRR i Zakaukaską FSRR utworzyła 30 XII 1922 r. istniejący do XII 1991 r. – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Do 25 XII 1991 r. istniała również Rosyjska FSRR, od VI 1991 r. rządzona przez prezydenta Republiki Rosyjskiej – Borysa Jelcyna, który doprowadził do stłumienia puczu komunistycznego (VIII 1991 w Moskwie), zawiesił działalność KPZR na terenie Rosji oraz znacjonalizował (dekret z VIII 1991 r.)majątek KPZR i Komunistycznej Partii Rosyjskiej FSRR. 8 XII 1991 r. Rosja wraz z Ukrainą i Białorusią, proklamowała powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw, jednocześnie 25 XII 1991 r. Rosyjska FSRR przyjęła nazwę Federacji Rosyjskiej (Rosji). W latach 1990-91 wszystkie autonomiczne republiki Federacji Rosyjskiej proklamowały suwerenność i usunęły ze swoich nazw określenie „autonomiczna”, choć poza Czeczenią pozostały w Federacji. W I 1991 r. rozpoczęto realizację zasad gospodarki rynkowej i zaczęto wprowadzać liberalizację cen. W X 1993 r. w Moskwie nastąpiło stłumienie przy pomocy wojska działań prokomunistycznych części Zjazdu Deputowanych Ludowych (R. Chasbułatow, A. Ruckoj) zmierzającej do pozbawienia władzy Borysa Jelcyna.
Warunki naturalne
v Ukształtowanie powierzchni
Rosja ma zwarte terytorium, a tylko 1,4% powierzchni kraju zajmują wyspy. Rozciągłość równoleżnikowa od Bałtyku na zachodzie do Pacyfiku na wschodzie wynosi około 10 tys. km. O połowę mniejsza jest rozciągłość południkowa, od wybrzeża czarnomorskiego na południu do lodów Arktyki na północy.
Linia brzegowa Rosji jest urozmaicona, jej długość wynosi 37,7 tys. km. Od północy Rosję oblewają wody Morza Arktycznego, a ściślej jego morza szelfowe (Białe, Barentsa, Karskie, Łaptiewów, Wschodnio - syberyjskie i Czukockie). Ich wybrzeża przeważnie są niskie i wyrównane, tylko na półwyspach (Kolski, Tajmyr, Czukocki) i Nowej Ziemi mają charakter stromy. Wybrzeża Pacyfiku, oblewane przez morza: Beringa, Ochockie i Japońskie, są górzyste i strome. Położone na południu wybrzeża Morza Czarnego są górzyste, zaś wybrzeża Morza Azowskiego są niskie i limanowe. Od północnego zachodu Rosją oblewa Morze Bałtyckie; w Zatoce Fińskiej występuje wybrzeże klifowe, a w enklawie kaliningradzkiej – lagunowe.
Krajobraz Rosji, mimo tak olbrzymiego terytorium jest dość monotonny. Tereny równinne zajmują około ¾ powierzchni kraju. Wschodnia (europejska) i środkowa (zachodniosyberyjska) część kraju jest nizinna, tylko wschodnie obszary Rosji zajmują wyżyny i góry. Europejską część Rosji niemal całkowicie zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska, od wschodu ograniczona łańcuchem Uralu. W jej obrębie wyróżnia się na przemian leżące niewysokie wyżyny (Wałdaj, Grzęda Smoleńsko – Moskiewska, Uwały Północne w części w części północnej Niżu oraz Wyżyna Środkowo - rosyjska i Nadwołżańska w południowej części, a także na wschodzie przylegająca do Uralu Wyżyna Bugulmijska) i niziny (Ocko – Dońska, Peczorska, ograniczona od zachodu niewysokim pasmem kaledońskim Timan, Zawołżańska i zachodnia część Nadkaspijskiej). Północne tereny części europejskiej zajmuje część Międzymorza Fińsko – Karelskiego i Półwysep Kolski, południowe natomiast góry Kaukaz z najwyższym szczytem kraju – Elbrus (5642 m n.p.m.).
Góry Ural ciągną się południkowo na długości 2000 km. Średnia ich wysokość sięga 1000 m n.p.m. Przedłużeniem Uralu na północy jest pasmo Paj-Choj i wyspa Wajgacz.
Na wschód od Uralu rozciąga się rozległa Nizina Zachodniosyberyjska, którą od zachodu ogranicza rzeka Jenisej. Jest to obszar równinny, na peryferiach lekko wzniesiony. Całość łagodnie nachyla się ku północy. Środkową część niziny zajmują mokradła i bagna, zajmujące 70% jej powierzchni. Nizinę odwadnia system Obu z Irtyszem. Od południowego wschodu zamyka ją Ałtaj – kaledoński górotwór z najwyższym szczytem Biełucha (4506 m n.p.m.), którego najwyższa część znajduje się w granicach Rosji.
Pomiędzy Jenisejem na zachodzie a Leną na wschodzie rozciąga się Wyżyna Środkowo - rosyjska. Na starym, krystalicznym podłożu zalegają płytowo warstwy osadowe, gdzieniegdzie z pokrywami lawowymi. Teren ten jest falisty lub równinny, rozczłonkowany dopływami Jeniseju i Leny. Na północy wyżyna opada ku Nizinie Północno - syberyjskiej – rozległemu zapadlisku tektonicznemu, wypełnionemu osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi, którą od północy zamykają zrębowe góry Półwyspu Tajmyr – Byrranga (1148 m n.p.m.). Od południa Wyżynę Środkowo - syberyjską ograniczają kaledońskie pasma Sajanu Zachodniego i Sajanu Wschodniego, Gór Jabłonowych, Gór Stanowych i Pasma Stanowego, które podzielone są zapadliskami tektonicznymi (w jednym znajduje się najgłębsze jezioro świata – Bajkał).
Na wschód od Leny zaczyna się Syberia Wschodnia, obejmująca szereg systemów górskich, a wśród nich: Góry Wierchojańskie, Suntar-Chajata, Czerskiego, Kołymskie, Czukockie, Koriackie, Dżugdżur i bardziej na południu Burejskie i Sichote Alin. Na Półwyspie Kamczatka ciągną się alpejskie górotwory, których przedłużenia znajdują się na Wyspach Kurylskich. W Górach Wschodnich występuje najwyższy szczyt Kamczatki – czynny wulkan Kluczewska Sopka (4750 m n.p.m.). Na północy, między dolnym biegiem rzek Jany i Indygirki, leży Nizina Jańsko – Indygirska, a pomiędzy Indygirką a Kołymą – Nizina Kołymska.
v Klimat
Klimat Rosji jest mniej zróżnicowany, niż wskazywałyby rozmiary terytorium. Cechą charakterystyczną jest jego kontynentalizm, łagodzony w części europejskiej wpływami mas znad Oceanu Atlantyckiego. Obszar Rosji znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego i okołobiegunowego. Większa część Rosji jest pod wpływem klimatów strefy umiarkowanej. Klimaty chłodne występują na północy Niziny Wschodnioeuropejskiej i Zachodniosyberyjskiej oraz na terenach górskich Syberii Północno – Wschodniej. Klimaty ciepłe swoim zasięgiem obejmuję południe wyżej wymienionych nizin i Przedkaukazie. Na obszarach skrajnie zachodnich i północno-zachodnich występuje klimat morski i przejściowy. Na wybrzeżu Morza Ochockiego i Japońskiego oraz na Sachalinie, Kurylach, południowo-wschodniej Kamczatce, dolinach Amuru i jego dopływie Ussuri zaznacza się wpływ cyrkulacji monsunowej; jesienią pojawiają się tajfuny. W górach Syberii i na Kaukazie występuje piętrowość klimatyczna.
Średnia temperatura stycznia obniża się od zachodu (od 0ºC do –5ºC) na wschód i w Jakucji osiąga –40ºC (absolutne minimum –78ºC zanotowano w Ojmiakonie), dalej wzrasta, osiągając na Dalekim Wschodzie –15ºC. Izotermy stycznia mają układ południkowy, natomiast lipcowe równoleżnikowy. Średnie temperatury lipca wynoszą 20-25ºC na południu Niziny Wschodnioeuropejskiej oraz około 20ºC w południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej i spadają ku północy. Na północnych wybrzeżach temperatura lipca waha się w granicach 0-10ºC, a na Ziemi Północnej i Ziemi Franciszka Józefa wynosi 0ºC. Średnia roczna opadów nie jest wysoka i kształtuje się od 500-600 mm na zachodzie, 200 mm na Wyżynie Środkowo - syberyjskiej i górskim obszarze Syberii Północno – Wschodniej oraz 100-150 mm na Nizinie Nadkaspijskiej. Najwyższe opady notuje się w Kaukazie i Ałtaju (2000 mm). Południowo-wschodnia Kamczatka i południe Dalekiego Wschodu otrzymuje 600-1000 mm. Linia wiecznego śniegu na wyspach arktycznych przebiega na poziomie morza, natomiast w górach południowej Syberii sięga powyżej 2000 m. W częsci azjatyckiej Rosji, na północy występuje wieloletnia zmarzlina.
v Rzeki i jeziora
Rosja należy do zlewiska dwóch oceanów: Atlantyckiego (72% powierzchni kraju, z czego 97,8% należy do zlewiska Morza Arktycznego) i Spokojnego (20%). Obszar bezodpływowy zajmuje 8% powierzchni kraju. Rosja posiada około 120 tys. rzek długości powyżej 10 km. Zasilanie większości rzek jest deszczowe lub śnieżno-deszczowe. Najwyższe stany wód występują wiosną i wczesnym latem. Wyjątek stanowią rzeki południowego Dalekiego Wschodu (cyrkulacja monsunowa). Przez Rosję przepływa najdłuższa rzeka Europy – Wołga i jedna z największych rzek Azji – Jenisej, Ob i częściowo Amur. Na północy Syberii rzeki zamarzają nawet na 8 miesięcy.
Na terytorium Rosji występuje mnóstwo jezior słodkowodnych i słonych. Ich największe skupienia znajdują się w południowo-zachodniej Rosji (Pojezierze Karelskie), na południu Niziny Zachodniosyberyjskiej, na nizinach Jańsko-Indygirskiej i Kołymskiej. Do największych należą: Morze Kaspijskie, Bajkał, Ładoga, Onega i Tajmyr.
Bagna i obszary zabagnione zajmują około 2 mln km2 powierzchni kraju. Najrozleglejsze tereny bagienne znajdują się na Nizinie Zachodniosyberyjskiej. Inne skupiska to: północno-zachodnia część Niziny Wschodnioeuropejskiej i niziny: Północno - syberyjska, Jańsko - Indygirska oraz Kołymska.
Lodowce w Rosji występują głównie na obszarze Arktyki oraz w górach (Kaukaz, Ałtaj, Sajany, Góry Stanowe i na Kamczatce).
Na rzekach pobudowano licznie duże zbiorniki retencyjne – Samarski, Wołgogradzki i Rybiński, Górnoświrski na rzece Świr, Bracki na Angarze i Buchtarmski na Irtyszu.
v Fauna i flora
Świat roślin pokrywa się z pasami gleb. Na północy występuje tundra, która poprzez lasotundrę przechodzi w tajgę. Południową granice tajgi wyznacza linia Petersburg – Jekaterynburg – północne podnóże Ałtaju. Lasy mieszane i liściaste występują na południe od tajgi, ale tylko w części europejskiej i na Dalekim Wschodzie. Strefa leśna przechodzi w pas lasostepów, które graniczą ze stepami. Stepy, w dużym stopniu wykorzystywane rolniczo, ciągną się od Powołża po Ałtaj. Występują dalej na wschód w kotlinach śródgórskich Dalekiego Wschodu. Nizinę Nadkaspijską porasta roślinność półpustynna. W górach występuje piętrowy układ roślinności.
Fauna Rosji jest bardzo bogata, a jej rozmieszczenie pokrywa się ze strefami klimatyczno – roślinnymi. Morze Arktyczne i wąski pas lądu zamieszkują morsy, niedźwiedzie polarne, foki grenlandzkie, kotiki północne, uchatki grzywiaste, a z ptaków: mewy (srebrzysta, modrodzioba i trójpalczasta), alki krzywonose, traczyki lodowe, maskonury. Tundrę i lasotundrę – renifery, lisy polarne, wilki tundrowe, lemingi (obski i obrożny), pardwy (śnieżna i tundrowa), sowy śnieżne, mewy obrożne, wydrzyki długoogonowe i przylotne gatunki kaczek, gęsi, bernikli w ciągu polarnego lata. Strefę tajgi reprezentują: niedźwiedź brunatny, łoś, jeleń, maral, rosomak, lis, soból, ryś, burunduk, polatucha, łasica i kuna syberyjska, a z ptaków: jarząbek, głuszec, dzięcioł (trójpalczasty i czarny), sowa uralska, sójka złowroga. Lasy mieszane i liściaste zamieszkują: jeleń (szlachetny i wschodni), żubr, dzik, kuna leśna norka europejska i (być może) tygrys syberyjski, a z ptaków: grubodziób, sroka błękitna, bażant łowny oraz liczne migrujące zwierzęta z tajgi. W lasostepach żyją liczne gryzonie: susły, chomiki, skoczki, lemingi, norniki; z drapieżnych zwierząt to: lis, gronostaj i łasica; a z ptaków: błotniki (zbożowy i blady), pustułka, sowa jarzębata, kraska i dzięcioł czarny. Mieszkańcami stepów są: antylopa, zając tałaj, tchórz stepowy, kułan, jeż uszaty, drop, orzeł stepowy i żuraw stepowy. Do pustynnych zwierząt należą: skoczki, susły cienkopalczaste, gołębie pustynne, bubany i przemieszczające się zwierzęta ze stepów. Góry maja odrębną faunę, którą reprezentują m.in. koziorożec (kaukaski i syberyjski), żbik, piżmowiec, baran śnieżny, sarna, goral, świstak Menzibra, suseł długoogonowy, a z ptaków: ułar (kaukaski i kaspijski), cietrzew kaukaski, gęś górska, orłosęp brodaty. Fauna wód jest niezwykle bogata i reprezentują ją m.in. sielawa syberyjska, omul, czyr, muksun, nelma, keta, czeczuga, i dorszyk polarny.
Rabunkowa gospodarka surowców, industrializacja, masowe budownictwo hydroenergetyczne, nieodpowiednie składowanie odpadów toksycznych oraz przeprowadzone próby nuklearne spowodowały ogromne zniszczenia w środowisku przyrodniczym Rosji; 1/6 powierzchni kraju dotknięta jest katastrofą ekologiczną. Poważnie zanieczyszczone są wody, szczególnie morza: Barentsa i Karskie oraz jezioro Bajkał i Ładoga, a także rzeki Wołga z Kamą i Oką, Kubań, Ob z Irtyszem i Amur.
Ludność i osadnictwo
Federacja Rosyjska jest krajem wielonarodowym; w swoich granicach skupia ponad 100 różnych narodów. Skład etniczny ludności rosyjskiej przedstawia wykres poniżej:
Społeczeństwo rosyjskie można podzielić na cztery grupy językowe:
Indoeuropejska – najliczniejsza, władająca językiem rosyjskim i obejmująca obszar od Morza Bałtyckiego po Ocean Spokojny
Ugrofińska – skupiająca się na obszarach tundry i w lasach północy
Grupa języków tureckich, którą reprezentuje ludność zamieszkująca południowe-wschodnie tereny Europy oraz Azję
Grupa kaukaska, składająca się z ludów posługujących się językiem zachodniego i wschodniego Kaukazu (np. czeczeński)
Ludność rozmieszczona jest bardzo nierównomiernie. Najgęściej zaludnione są centralne regiony europejskiej części Rosji, gdzie gęstość zaludnienia wynosi 60 osób/km2 , najsłabiej – północne rejony azjatyckiej części, w której zaludnienie spada nawet poniżej 1 osoby/km2 . Aż 80% ludności skupia się w europejskiej części Rosji, a 1/10 koncentruje się w dwóch największych aglomeracjach – Moskwie i St. Petersburgu.
Od 1991 r. notuje się spadek przyrostu naturalnego. W 1992 r. wyniósł on –1,3‰, w 1993 r. –5‰, zaś w 1997 r. ukształtował się na poziomie –5,5‰. Średnia długość życia wynosi 69 lat (mężczyźni- 62 lata, kobiety- 74 lata).
W miastach mieszka 73% populacji Rosji. W północnych i wschodnich regionach ludność miejska stanowi nawet 90% ogółu mieszkańców, co spowodowane jest brakiem warunków do rozwoju rolnictwa. Ludność zawodowo czynna stanowi 46% ogółu społeczeństwa (w rolnictwie zatrudnionych jest prawie 15%, w przemyśle – 39% i w usługach – 46%).
Gospodarka
Po rozpadzie ZSRR nastąpił w Rosji kryzys gospodarczy, spowodowany załamaniem się współpracy między nowo powstałymi państwami postradzieckimi, nazbyt powolnym wprowadzeniem elementów gospodarki rynkowej i programu reform. Słabo rozwinięte rolnictwo i zła struktura ekonomiczna przemysłu oraz przestarzałe technologie nie pozwalają konkurować Rosji z silnie uprzemysłowionymi krajami świata.
v Rolnictwo
Grunty orne zajmują tylko 8% powierzchni kraju, a użytki zielone 5%. Większość (75%) użytków rolnych znajduje się w europejskiej części kraju. W Rosji rozwinęły się prawie wszystkie kierunki produkcji roślinnej i zwierzęcej. Przewagę w produkcji roślinnej stanowią zboża, lecz i tak zbiory tych upraw nie zaspokajają potrzeb kraju. Pszenicę uprawia się w strefie stepowej i leśnostepowej Powołża, Regionu Centralnoczarnoziemskiego, Kaukazu Północnego i Syberii Zachodniej. Obszary z glebami bielicowymi Regionu Centralnego zajęte są głównie pod uprawę żyta. Uprawa jęczmienia rozpowszechniona jest w całym kraju, najwięcej w Regionie Północno - kaukaskim. Owies uprawiany jest we wszystkich regionach. Ryż uprawia się nad Kubaniem i w południowo – wschodniej części Dalekiego Wschodu. W dorzeczu Kubania uprawia się także proso, kukurydzę i grykę. Z roślin przemysłowych dobrze rozwinięta jest uprawa: buraka cukrowego, słonecznika, lnu, konopi, ziemniaków, bawełny i tytoniu. Dobrze rozwinięte jest sadownictwo w rejonie Kaukazu Północnego i Regionu Centralnego. W regionie Przedkaukazia uprawia się winorośl. Warzywnictwo najlepiej rozwinęło się na Powołżu.
Ponad 50% wartości rolniczej zajmuje produkcja zwierzęca. Rosja jest ważnym producentem mięsa, mleka, a także tłuszczu zwierzęcego i wełny. Głównymi regionami hodowli bydła są: Centralny, Wołżańsko – Wiacki i Syberia Zachodnia. Na zachodzie przeważa hodowla typu mlecznego, a na wschodzie typu mięsnego. Hodowla trzody chlewnej koncentruje się w regionach: Północno - kaukaskim, Centralnoczarnoziemnym, Północnym, Wołżańsko – Wiackim i Powołżu. Owce i kozy hoduje się na Powołżu, Przedkaukaziu i w Syberii Wschodniej.
Rybołówstwo, zarówno morskie jak i śródlądowe, odgrywa w Rosji ważną rolę. W wielu regionach jest podstawowym źródłem utrzymania ludności. Rosyjska flota rybacka należy do największych na świecie (15,4 tys. jednostek), jednak 80% jednostek wymaga remontu, bądź nadaje się do wymiany. Główne łowiska znajdują się na Morzu Ochockim i Morzu Barentsa. Połowy morskie i śródlądowe w 1995 r. stanowiły 3,9% połowów światowych.
Lasy, które zajmują 46% powierzchni kraju, są jednym z najważniejszych bogactw naturalnych. Drewno w większości pozyskuje się (3,2% światowej produkcji) z europejskiej części kraju, ponieważ eksploatacja lasów w tajdze syberyjskiej jest bardzo trudna.
v Przemysł
Rosja posiada różnorodne i bogate zasoby surowcowe, które stały się podstawą do rozwoju przemysłu ciężkiego. Należy do czołówki producentów surowców energetycznych (II miejsce w świcie po USA). W wydobyciu gazu ziemnego zajmuje I miejsce w świecie, a ropy naftowej III miejsce. Złoża ropy naftowej i gazu występują w zagłębiach: Wołżańsko – Uralskim, Zachodniosyberyjskim, Timano - Peczorskim, Przykaspijskim, Północno - kaukaskim i w obwodzie kaliningradzkim oraz w Jakucji i na Sachalinie. Największe pokłady węgla kamiennego występują w zagłębiach: Kuźnieckim, Peczorskim, Szachtyńskim i w Jakucji. Węgiel brunatny wydobywa się natomiast w zagłębiach: Podmoskiewskim, Nazarowskim i w Kraju Krasno - jarskim. Torf eksploatuje się w regionach: Wołżańsko – Wiackim, Centralnym i na Uralu. W Regionie Północno – Zachodnim i na Powołżu wydobywane są łupki bitumiczne. Rudy uranu pozyskuje się w Zagłębiu Stawropolskim, na Zabajkalu i Dalekim Wschodzie. Bogate złoża rudy żelaza występują na obszarze Kurskiej Anomalii Magnetycznej, na Uralu i Syberii. Rudy miedzi skoncentrowane są na Uralu i Zabajkalu. Cynę, cynk i ołów eksploatuje się w Jakucji i obwodzie magadańskim. Rudy niklu i kobaltu występują głównie w okolicy Norylska i na Półwyspie Kolskim. Boksyty eksploatuje się w północnej części Uralun na Syberii i na Półwyspie Kolskim. Wolfram i molibden występują na Dalekim Wschodzie i Kaukazie Północnym. Zasobne są też złoża złota w Rosji, oceniane na ponad 7% zasobów światowych. Główny rejon jego wydobycia znajduje się w obwodzie magadańskim, ponadto na Uralu, Sajanach i Czukotce. Koło Magadanu wydobywa się także srebro. Złoża platyny znajdują się w Uralu i w okolicy Norylska. Diamenty eksploatuje się w Jakucji. Bogate są również złoża surowców chemicznych, zwłaszcza soli potasowych, apatytów i fosforytów, siarki i soli kamiennej.
Energię elektryczną wytwarza się w elektrowniach cieplnych (63%), hydroelektrowniach (25%) i elektrowniach jądrowych (12%). Rosja jest, po USA, drugim producentem energii elektrycznej. Do największych elektrowni cieplnych należą: Reftyńska na Uralu (3800 MW), Kostromska w centralnej Rosji (3600 MW) i Surgucka w Syberii (3300 MW). Największe zespoły elektrowni wodnych znajdują się na Angarze, Jeniseju i Wołdze. Na terytorium Rosji znajduje się 14 elektrowni atomowych. Zgodnie z programem rozwoju energii atomowej, liczba elektrowni atomowych miała stale wzrastać, jednak wybuch jądrowy w 1986 r. w Czarnobylu zahamował ten proces, wskazując na zagrożenia wynikające z przestarzałych technologii.
Przemysł metalurgiczny rozwija się w wielu kombinatach metalurgicznych o pełnym cyklu produkcyjnym. Hutnictwo żelaza skoncentrowane jest w trzech rejonach: Uralu, Regionu Centralnego i Syberii Zachodniej. Hutnictwo metali nieżelaznych jest także dobrze rozwinięte(huty niklu m.in. w Norylsku i Orsku, cyny w Nowosybirsku, miedzi w Krasnouralsku, aluminium na Syberii).
Przemysł chemiczny koncentruje się w rejonach: Centralnym, Północno-Zachodnim, Uralu, Syberii Zachodniej i Powołży. Do głóenych jego działów należą: petrochemiczny, włókien i tworzyw sztucznych, nawozów mineralnych, kauczuku syntetycznego, farmaceutyczny.
Przemysł elektromaszynowy zlokalizowany jest w zależności od potrzeb (np. surowców, rynku zbytu). Do głównych gałęzi należy przemysł zbrojeniowy (maszyny ciężkie – Jekaterynburg, tabor kolejowy – Kołomno, Petersburg, maszyny energetyczne – Petersburg, Moskwa, statki morskie i rzeczne – Noworosyjsk, Petersburg, Astrachań, Krasnojarsk, samochody – Moskwa, Toligatti, Briańsk, Sybirsk, ciągniki i maszyny rolnicze – Czelabińsk, Rostowe, Lipieck).
Przemysł materiałów budowlanych znajduje się w regionach: Centralnym, Północno – Zachodnim, Północno - kaukaskim, Uralskim i Powołżu. Olbrzymi potencjał sprzyja rozwojowi przemysłu drzewno – papierniczego.
Głównymi ośrodkami przemysłu lekkiego są: Moskwa, Jarosław, Iwanowo, Twer. Główne gałęzie przemysłu spożywczego to cukrownictwo oraz przetwórstwo rybne.
v Sieć komunikacyjna
Sieć komunikacyjna ze względu na różnorodne warunki naturalne, duże odległości, koncentrację ludności i rozmieszczenie przemysłu, wykazuje duże zróżnicowanie. Najgęstszą sieć ma część europejska, zwłaszcza rejon Moskwy, skąd promieniście rozchodzą się drogi w różnych kierunkach. Długość linii kolejowych wynosiła 87,4 tys. km (1995 r.), w tym zelektryfikowanych było 39 tys. km . Dróg kołowych jest 932 tys. km, w tym 698 tys. km dróg o utwardzonej nawierzchni. Na każde 100 km2 powierzchni kraju przypada średnio 0,5- kilometrowy odcinek linii kolejowej, 5,5- kilometrowy dróg samochodowych, 0,6 km dróg wodnych i 1,2 km rurociągów. W przewozie ładunków najważniejszą rolę odgrywa transport kolejowy (1131 mld tonokilometrów, transport samochodowy 31,5 mld tonokilometrów – 1997 r.). w przewozach pasażerskich większe znacznie ma transport samochodowy i lotniczy. Najważniejsze linie kolejowe to: Kolej Transsyberyjska Moskwa – Czelabińsk – Irkuck – Władywostok (długości 9332 km), Moskwa – Petersburg – Murmańsk i Bajkalsko – Amurska Magistrala (3145 km). Porty morskie grupuja się nad Morzem czarnym (Soczi, Noworosyjsk), Bałtyckim (St. Petersburg, Kaliningrad), Barentsa (Murmańsk), Białym (Archangielsk), Ochockim (Petropawłowsk Kamczacki, Magadan) i Japońskim (Władywostok, Nachodka, Wostoczny). W Rosji czynnych jest około 70 portów lotniczych, a do największych należą lotniska w Moskwie, St. Petersburgu, Jekaterynburgu, Irkucku i Chabarowsku.
Obroty w handlu zagranicznym po rozpadzie ZSRR wyraźnie spadły (aż o 50%). Od 1994 r. następuje wzrost obrotów i w 1997 r. import wyniósł 67 619 mln dol. USA (1,2% udziału światowego), a eksport 87 368 mln dol. USA (1,7% światowego udziału). Głównymi towarami eksportowymi są paliwa i surowce mineralne, maszyny oraz urządzenia, produkty chemiczne i drewno.
Ochrona przyrody i turystyka
Różnorodność środowiska przyrodniczego, począwszy od terenów nadmorskich do wysokogórskich oraz liczne zabytki architektury i sztuki, sprzyja rozwojowi turystyki w Rosji. W 1995 r. przyjechało do Rosji 10,29 mln turystów zagranicznych. Wpływy z turystyki wynosiły 4312 mln dol. USA.
Na terenie Rosji znajduje się 84 państwowe rezerwaty i 23 parki narodowe. Największy rezerwat zajmuje obszar delty Jeny (1,8 mln ha), chroniący ekosystem tundry. Do dużych rezerwatów należą także: Kronocki na Kamczatce (wulkany i gejzery), Ałtajski i Kaukaski, które chronią środowisko górskie oraz Centralny Rezerwat Syberyjski i Sichote – Aliński, oejmujący tajgę.
Środowisko naturalne Rosji uległo w ciągu XX w. ogromnej dewastacji. Przyczyniła się do tego przede wszystkim intensywna industrializacja kraju podczas rządów komunistycznych. Największe zanieczyszczenia powietrza notuje się na uprzemysłowionym zachodzie Rosji. Silnie zanieczyszczone są rzeki i jeziora (np. Bajkał), degradacji uległy znaczne tereny użytków rolnych w wyniku pustynnienia, erozji i zasolenia gleby oraz wylesienia, nasilają się problemy z odpadami przemysłowymi (nuklearne, chemiczne).
Moskwa – wielka metropolia i
stolica największego państwa świata
stolica Rosji leży nad rzeką o tej samej nazwie. Powierzchnia tego miasta to ok. 1000 km2. Rozwinął się tutaj przemysł elektromaszynowy (samochodowy, modele Czajka i Moskwicz), lekki, spożywczy (m.in. zakłady cukiernicze), poligraficzny, chemiczny, materiałów budowlanych, hutnictwo żelaza, rafineria ropy naftowej. W Moskwie w 1992 r. utworzono giełdę metali kolorowych. Występuje również strefa wolnocłowa wokół międzynarodowego portu lotniczego Szeremetowo. Moskwa jest ważnym węzłem komunikacyjnym; mieści się tam 4 porty lotnicze i 3 rzeczne, miasto posiada również metro. Poza przemysłem rozwija się tutaj również oświata – Moskwa jest siedzibą Akademii Nauk, 76 szkół wyższych, w tym uniwersytetów: M. W. Łomonosowa i Przyjaźni Narodów, licznych instytucji naukowo – badawczych, bibliotek, teatrów, filharmonii, itp.
Miejsca, które wart zobaczyć:
Kreml moskiewski i Plac Czerwony z cerkwią Wasyla Błogosławionego (XVI w.)
Zespoły monastyrów z XVI-XVII w.
Cerkwie z XVI i XVII w.
Budowle wczesnoklasycystyczne z 2 połowy XVIII w. i początku XIX w. (Pałac Paszkowa, Rosyjska Biblioteka Państwowa, gmach uniwersytetu)
Otoczenie placu Teatralnego: z budynkiem Teatru Wielkiego i Małego, ujeżdżalni – wszystkie z I połowy XIX w.
Dawne rezydencje carskie (dzisiaj muzea)
Z 2 połowy XIX w. i początków XX w. budowle eklektyczne i secesyjne
Liczne budowle użyteczności publicznej z 1 połowy XX w. (dom gazety „Prawda”) oraz współczesne (m.in. gmach RWPG, hotel Rossija, wioska olimpijska)
Liczne muzea (m.in. Tretiakowska Galeria, Muzeum Sztuk Plastycznych im A. S. Puszkina
Szczegółowe informacje dotyczące St. Petersburga znajdują się w materiale dodatkowym 1.
Czas czytania: 99 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.