„To są wspaniałe czasy, panowie, wspaniałe czasy!”- czy cesarz Wilhelm II miał rację mówiąc tak o XIX wieku?

Cesarz Wilhelm II miał jak najbardziej powody, żeby nazwać XIX wiek "wspaniałymi czasami", gdyż lata XIX wieku to okres głębokich przemian, obejmujący wszystkie dziedziny działalności człowieka- począwszy od nauki, a kończąc na muzyce i szkolnictwie. Okres ten to czas wzrostu liczebności ludzi, to ogromny postęp techniczny, to także szybki rozwój kapitalizmu- przemysłu i miast. W krajach Europy Zachodniej rozwijał się dynamicznie kapitalizm. Wznoszono liczne fabryki, hale produkcyjne, kopalnie.
W okresie tym nastąpił gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej. Rewolucja przemysłowa objęła całą Europę Zachodnią i Amerykę Północną, rozszerzając się w późniejszych latach na pozostałe obszary. Powiada się czasami, że Polska straciła wiek XIX. Jest to stwierdzenie mające wyjaśnić nasze zapóźnienie cywilizacyjne. Wynikało ono z braku własnej państwowości w tym właśnie stuleciu, w którym kształtowały się nowoczesne państwa europejskie. Nie było Polski wtedy na mapach Europy, a ziemie polskie należące do zaborców traktowane było jako peryferia.· Wielkie znaczenie dla gospodarki miała zmiana technologii obróbki rudy żelaza. Produkowany do tej pory stop był kruchy i łatwo rdzewiał. W latach 50 i 60 XIX wieku dokonał się wielki postęp w metodach wytopu żelaza. Anglicy Bessemer i Thomas oraz Francuz Martin opracowali technologię przetapiania rudy tak, że uzyskiwano stal o podwyższonej czystości, mniej kruchą, nie ulegającą łatwo korozji, a co ważniejsze łatwą do walcowania. Walcowana stal stała się doskonałym tworzywem do produkcji maszyn. Ale walcowanie i stosowanie pieców martenowskich nie mogło odbywać się w dotychczasowych warunkach. W związku z powyższym doszło do reorganizacji systemu produkcji. O ile we wczesnym okresie industrializacji fabryki zatrudniały kilkudziesięciu pracowników, teraz wielkie huty potrzebowały kilkunastu, a czasem nawet kilkudziesięciu tysięcy pracowników.

Około roku 1870 skończył się pierwszy etap industrializacji, o czym mowa wyżej. Jego schyłek związany był z szeregiem przeobrażeń, w wyniku, których zmieniły się metody produkcji i jej organizacja, co pociągnęło za sobą doniosłe zmiany społeczne.
Tempo przyrostu ludności nabrało w drugiej połowie XIX wieku charakteru eksplozji demograficznej. W tym okresie liczba ludności świata wzrosła z 1100 ml do 1500 mln. Zjawisko wzrostu liczby ludności spowodowane było głębokimi zmianami cywilizacyjnymi zachodzącymi w Europie od XVIII w. -postęp medycyny, poprawa higieny, spadek śmiertelności- oraz zmianami w rolnictwie. W zakresie medycyny szeregu odkryć dokonał Louis Pasteur(1822-1895), który zapoczątkował naukę o mikrobach-bakteriologię, co zrewolucjonizowało wiedzę medyczną i farmakologię. L.Pasteur umożliwił produkcję szeregu szczepionek, skutecznie chroniących przed wieloma chorobami o charakterze epidemicznym. Obalił teorię samorództwa, udowodnił, że choroba zakaźna wywoływana jest przez swoisty dla niej zarazek.
Równie istotne znaczenie dla rozwoju medycyny i biologii były teorie Charlesa R. Darwina. W ogłoszonych dziełach naukowych: „O powstaniu gatunków” i „O pochodzeniu człowieka” dowodził, że świat roślinny i zwierzęcy powstał drogą stopniowego rozwoju i przemian organizmów prostych w coraz bardziej złożone i różnorodne. Uznał, że człowiek także podlega tym prawom i ukształtował się jako wynik zmian gatunku małp człekokształtnych. Była to popularna dziś teoria ewolucji, czyli stopniowej zmiany przyrody ożywionej. Angielski lekarz James Simpson w 1847 r. zastosował podczas operacji chloroformu, położyło to kres wielu cierpieniom ludzkim.

Wielkie znaczenie w zakresie medycyny jak i nauk fizycznych miało odkrycie w 1895 r. Przez Wilhelma Roentgena promieni X, które odegrały ogromną rolę w medycynie.
Osiągnięciem w rozwoju fizyki było odrzucenie teorii budowy materii głoszącej, że atom jest niepodzielny. Badania nad promieniowaniem dowiodły, że jego budowa jest złożona. Zjawisko promieniotwórczości odkrył Henryk Becquerel, a Maria Skłodowska-Curie i jej mąż Piotr Curie odkryli dwa pierwiastki promieniotwórcze: polon i rad. Dla sprawy praktycznego zużytkowania energii elektrycznej ogromnie przyczynił się niemiecki fizyk Jerzy Ohm, który w 1826 r. określił stosunek między napięciem prądu a jego siłą motoryczną i oporem. Hans Oersted odkrył w 1820 r. pole magnetyczne wytwarzane przez prąd elektryczny i stworzył teorię elektromagnetyczną. Anglik William Sturgeon zbudował pierwszy elektromagnes, choć dopiero Amerykanin Józef Henry zaczął stosować izolację drutów metalowych, a w 1831 r. skonstruował elektromagnes mogący podnosić ciężar 1 tony. Michał Faraday stwierdził, że magnetyzm jest powszechną właściwością materii, dając w ten sposób podstawy elektrotechnice, oraz dowodził, że światło, ciepło i elektryczność są przejawami tej samej siły natury.

Znaczący postęp w badaniach dokonał się w chemii. Dymitr Mendelejew opracował tablicę pierwiastków a Ludwik Gay-Lussac odkrył prawo objętości gazów.

W tym także okresie rozwinęła się astronomia, co pozwoliło lepiej poznać świat. Astronom francuski Urban Le Verrier i niezależnie od niego Anglik John Adams wyznaczyli na niebie miejsce nie znanej dotąd planety. Uczeni -Dawid Hilbert i Feliks Klein opracowali nowe zagadnienia teoretyczne w zakresie wyższej matematyki i geometrii.

Osiągnięcia nauk ścisłych znalazły szerokie zastosowanie w produkcji, doskonaląc je i wprowadzając wiele nowych udogodnień technicznych.
Gwałtownie rozwijał się przemysł hutniczy, maszynowy i chemiczny. Wielkim wynalazkiem było oczyszczenie ropy naftowej, czyli rafinacja i destylacja. Spowodowało to rozwój nowych przemysłów. Podobnie doniosłe skutki miało wynalezieni metody otrzymywania koksu z węgla.
Udoskonalenie maszyn rolniczych, a szczególnie wytwarzanie nawozów sztucznych przyniosło postęp w rolnictwie. Doprowadziło to do wzrostu plonów z hektara, powiększenia obszarów upraw, rozwijania hodowli.
Nastąpiła rewolucja w budownictwie. Już pod koniec XIX wieku powszechnie stosowano żelazobeton i stal. W roku 1889 Gustaw Eiffel zbudował w Paryżu wieżę stalową o wysokości 300 metrów.

Wiek XIX nazywano "wiek pary i elektryczności". Jeśli uznamy, że jego pierwsza polowa stała pod znakiem pary, to druga zdominowana została przez wynalazki wykorzystujące energię elektryczną. W 1821r. brytyjski fizyk Miechael Faraday skonstruował model silnika elektrycznego i od tego czasu systematycznie pracowano nad udoskonaleniem takich maszyn. Niemiecki inżynier i przedsiębiorca Ernst Werner Von Simiens zbudował w 1879 roku pierwszą, eksperymentalną linie kolei elektrycznej. W tym samym roku Amerykanin Thomas Alva Edison, który zasłynąć miął z uzyskania ponad tysiąca patentów na wynalazki, wynalazł żarówkę a 3 lata później uruchomił w Nowym Jorku miejską elektrownię. Otwierały się, zatem wielkie możliwości zastosowania energii eklektycznej jako siły napędowej w transporcie i przemyśle oraz jako źródła oświetlenia. Na tym jednak nie wyczerpywały się praktyczne zastosowania zjawisk z dziedziny elektryczności. W latach trzydziestych prowadzono prace nad wykorzystaniem elektromagnetyzmu do przekazywania wiadomości na odległość. Sukces na tym polu odniósł amerykański wynalazca Samuel Morse, którego telegraf, skonstruowany u schyłku tamtego dziesięciolecia i nadający informacje za pomocą specjalnego alfabetu, zyskał sobie rychło wielka popularność. Aparat Morse'a w zasadniczy sposób przyśpieszył obieg informacji a był to dopiero początek wynalazków na tym polu. W 1876r. Aleksander Graham Bell zbudował w stanach zjednoczonych urządzenie przetwarzające glos na sygnały elektryczne. Telefon Bella, zmodyfikowany i usprawniony wszedł szybko do użytku - już na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Ameryce oraz na wyspach brytyjskich tworzono pierwsze lokalne sieci telefoniczne. Telegraf i telefon pozwalały na porozumiewanie się za pomocą odpowiednich przewodów, lecz powstały także urządzenia umożliwiające łączność bezprzewodową. W latach 1895 do 1897 Włoch Guglielmo Marconi skonstruował aparaturę nadającą i odbierającą sygnały radiowe. Wynalazek Marcionego działał jako radiotelegraf a jego zasięg zwiększył się w ciągu kilku lat od połączeń lokalnych do transatlantyckich. Wkrótce podjęto eksperymenty dotyczące przekazywania dźwięku drogą radiową. Postęp był tu dość szybki i 1914r. na terenie Belgii rozpoczęła pracę stacja systematycznie emitująca program muzyczny. Nowoczesna technika umożliwiała natychmiastowe porozumiewanie się na duże odległości, sprawiała też, iż możliwe było coraz szybsze poruszanie się. W lokomotywach królował napęd parowy, ale pod koniec stulecia instalowano w nich również silniki elektryczne. Lata osiemdziesiąte i dziewiedziesiąte przyniosły wielka karierę tramwaju elektrycznego do 1912 roku miejska kolej elektryczna pojawiła się w Londynie, Budapeszcie, Glasgow,Wiedniu, Paryżu, Berlinie i Hamburgu. W dziedzinie komunikacji dokonywano coraz to nowych wynalazków: Niemieccy konstruktorzy Carl Friedrich Benz i Gottlieb Daimler niezależni od siebie budowali pojazdy z benzynowym silnikiem spalinowym. Nie było to pierwsze wehikuły drogowe z napedem spalinowym, ale dopiero silniki Benza i Daimlera okozaly się na tyle sprawne ze samochody i motocykle zaczęły zyskiwać amatorów. Dzięki balonom podróże powietrzne stały się możliwe już w XVIII stuleciu. W połowie XIX zaczęto budować balony wyposażone w napęd, następnie zaś sterowce. Prawdziwym wyzwaniem dla wynalazców była wszakże myśl o locie aparatem cięższym od powietrza. Wielu krajach przeprowadzono próby z szybowcami. Francuz Clement Ader, twórca samolotu z silnikiem parowym w latach dziewięćdziesiątych dokonywał lotów na odległość 300 metrów. Napęd parowy nie okazał się jednak skutecznym rozwiązaniem, wreszcie w 1903r. dwaj Amerykanie Wilbur i Orville Wright, wznieśli się w powietrze samolotem napędzanym przez silnik spalinowy. Konstrukcja braci Wrihgt dokonała przełomu w dziejach lotnictwa, a sukces tej dwójki pobudzał do działania wielu podobnych im entuzjastów. I choć początkowo osiągano odległości rzędu kilku set metrów to w 1909r. francuski konstruktor Louis Bleriot był już wstanie przelecieć swym samolotem nad kanałem La Manche, a inni pilot w roku następnym Alpy. Lotnictwo mogło wówczas ekscytować niejednego, lecz dopiero pod sam koniec interesującego nas okresu zaczęło wychodzić ze stadium zalążkowego. Dziewiętnastowieczna komunikacja rozwijała się przede wszystkim dzięki budowie linii kolejowych i postępowi żeglugi morskiej z końcem lat sześćdziesiątych kolej połączyła wschodnie i zachodnie wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Na terenie Imperium Rosyjskiego linia transsyberyjska doszła w 1902 do Oceanu Spokojnego. Na rozwój transportu morskiego silnie wpłynęła budowa kanałów: w 1869r. oddano do użytku Sueski, co zasadniczo skróciło drogę z Europy na wschód. Kanał ten od długości 161 km skrócił drogę morską z Europy do Azji, w stosunku do dotychczasowej trasy wokół Przylądka Dobrej Nadziei o ponad 4500 mil morskich. Mimo, iż początkowo kanał nie spełniał oczekiwań, szybko jednak zamortyzował się i stał się jednym z najważniejszych szlaków morskich. Kolejnym ważnym osiągnięciem było położenie 5 sierpnia 1858 roku pierwszego kabla podmorskiego o długości 3745 km łączącego Anglię z Ameryką. Pomimo, że połączenie to działało bardzo krótko - tylko do 1 września tego samego roku - pozwoliło na zebranie doświadczeń i umożliwiło w przyszłości utworzenie stałych połączeń pomiędzy Europą a „Nowym Światem”. Pierwszy telegram, jaki został nadany do Ameryki brzmiał: „Europa i Ameryka zostały połączone telegraficznie. Chwała Bogu na wysokościach; pokój na Ziemi ludziom dobrej woli”.

Rozwój komunikacji i ułatwienie wymiany informacji przyczyniły się do wielu nowych odkryć geograficznych. Dotarto do serca Afryki i odkryto źródła Nilu, rozpoczęły się badania Syberii i obszarów okołobiegunowych. Polski geograf, geolog i podróżnik Edmund Strzelecki zdobył najwyższy szczyt Australii, który nazwał Górą Kościuszki. Odkrył również pokaźne złoża złota na kontynencie australijskim.

Udoskonalono budowę okrętów i statków, powiększając rozmiary, wyporność, szybkość oraz komfort pływania. Liczne odkrycia naukowe zmieniły pogląd człowieka na świat, a jednocześnie stworzyły podstawy nowoczesnej produkcji przemysłowej. · W krajach rozwiniętych gospodarczo nastąpił rozwój oświaty. Było to spowodowane wzrostem zamożności społeczeństwa i przejęciem organizacji i zarządzania szkolnictwem przez państwo. W wielu krajach Europy na początku XX wieku wprowadzono obowiązek szkolny na szczeblu podstawowym, co przyczyniło się do likwidacji analfabetyzmu. Odsetek analfabetów był o wiele niższy w okręgach przemysłowych, wyższy w rolniczych.
Rozwój przemysłu wymagał nowych fachowców. Spowodowało to szybki rozwój szkolnictwa średniego i wyższego. Im państwo lepiej rozwinięte gospodarczo, tym szkolnictwo bardziej rozbudowane i doskonałe. Słaby rozwój szkolnictwa był na terenach Rosji, co jest pewnym zaprzeczeniem myśli poprzedniej, a także w koloniach wielkich mocarstw, Ameryce Południowej i Europie Wschodniej.

Gwałtowny rozwój przemysłu, nowe wynalazki przyczyniły się do nowego spojrzenia na człowieka. Zaczęto interesować się położeniem człowieka we wszechświecie, stosunkami między jednostką a społeczeństwem. Zagadnieniami tymi zajęły się nauki społeczne- ekonomia, socjologia, psychologia, pedagogika, a szczególnie rozwinęły się historia i filozofia. W naukach historycznych badano przemiany zachodzące w społeczeństwie, przemiany polityczne, gospodarcze i kulturalne. W latach poprzedzających I Wojnę Światową zapoczątkowano wielotomowe serie wydawnicze z historii Niemiec, Francji, Belgii i innych krajów. W dziedzinie nauk społecznych i filozofii istotny wpływ mieli Marks i Engels. Głosili oni, że byt człowieka kształtuje jego świadomość, uznawali, że przyroda i ludzkość znajdują się w ciągłym rozwoju, który dokonuje się w ostrej walce przeciwieństw, a nie poprzez spokojną ewolucję.

Ważne są także poglądy niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzschego. Odrzucał on moralność chrześcijańską, którą uważał za ideologię ludzi słabych-„rasy niewolników”. Był on natomiast zwolennikiem teorii wrodzonej siły człowieka. Takich ludzi,posiadających ową siłę, nazywał „rasą panów”. Ta właśnie teoria została wypaczona przez faszyzm i wykorzystana do budowy teorii rasizmu i faszyzmu.
Na przełom XIX i XX wieku przypadł także rozkwit światowej literatury. Pogłębiające się różnice społeczne, poszerzenie horyzontów, lepsza edukacja, wzrost wiedzy o otaczającym świecie, wszystko to sprzyjało powstawaniu coraz to nowszych dzieł literackich. Były to dzieła zróżnicowane zarówno pod względem formy jak i treści.

Młode pokolenie okresu Młodej Europy -tak właśnie w literaturze nazywał się ten okres- poczuło zagrożenie indywidualności jednostki ludzkiej. Bo: ludzie pracują masowo w wielkich „bezimiennych fabrykach”, w identycznych uniformach, korzystają z taniej, masowej informacji, a osiągnięcia naukowe udowadniają,że człowiek jest jednak „zwykły”, że należy do świata zwierzęcego, a nie, że jest cudowny. Zatopienie wśród tłumu przynosi poczucie przeciętności i niepewności. Dodatkowo lęków przysparza nadchodzący koniec stulecia, który zawsze powoduje obawy i przepowiednie.

W tym środowisku pojawia się dekadentyzm. Oznaczał on pesymistyczną, indywidualistyczną postawę człowieka, a także poczucie bierności, słabości i buntu.

Najczęstszym tematem utworów podejmowanym prze ówczesnych pisarzy były problemy społeczne, które znalazły swój wyraz w twórczości Emila Zoli(1840-1902), Anatola France’a (1844-1924), Romaine’a Rollanda (1866-1944), Marcela, Prousta(1871-1922), Geroge’a Bernrda Shaw’a (1856-1950) i wielu innych. Oprócz dzieł poświęconych problematyce społecznej powstało wiele prac opiewających ekspansję kolonialną mocarstw ówczesnego okresu, czy też wybiegające naprzód w kierunku fantazji, utopii. Do wybitnych pisarzy tego okresu należy zaliczyć Gerharta Hauptmanna (1862-1946), Fiodora Dostojewskiego (1821-1955), Lwa Tołstoja (1828-1906), Antona Czechowa (1860-1904), Henryka Ibsena (1828-1906), Josepha Conrada (1857-1924), Marka Twaina (1835-1910). Natomiast do najwybitniejszych pisarzy- realistów należeli we Francji: Honoriusz Balzac (1799-1850), Henryk Stendhal (1783-1848)- twórca powiedzenia, że „literatura jest jak zwierciadło przechadzające się po dziedzińcu”, Gustaw Flaubert (1821-1880); w Anglii Karol Dickens (1812-1870), w Niemczech: Otto Ludwig (1813-1865) oraz bracia Henryk (1871-1950) i Tomasz (1875-1955) Mann.

Na gruncie realizmu powstał naturalizm. Ukazywał on bez jakichkolwiek osłon ludzi prostych w ich naturalnym środowisku. Nie unikał opisów najbardziej brutalnych scen życia. Często wyrażany ordynarnym, naturalnym dla niższych warstw społecznych językiem.
Naturalizmowi przeciwstawiał się symbolizm. Symboliści byli zdania,że literatura powinna za pomocą nastrojów wprowadzać czytelnika w świat, którego nie można poznać za pomocą rozumu i zmysłów. Do najbardziej znanych symbolistów należą- Paul Verlain i Maurycy Maeterlinck.
Literatura odgrywała kluczową rolę w kształtowaniu świadomości społeczeństw, nastrojów i poglądów. Zaczęła przenosić się ona na deski szeroko reformowanych teatrów.

Oczywiście także literatura stała się bardziej powszechna dzięki postępowi technologicznemu. Książka stałą się coraz bardziej popularna, a to za sprawą coraz mniejszej ceny, która była następstwem zmniejszenia kosztów produkcji. Możliwe to było dzięki zwiększonej efektywności pracy drukarni.

Sztuki plastyczne, a zwłaszcza malarstwo tego okresu charakteryzuje także wielość kierunków.
Wspaniałe dzieła realistyczne stworzyli Gustaw Courbet (1819-1877), Honoriusz Dauimier(1809-1879), Jan Franciszek Millet (1814-1875), Adolf Menzel (1815-1905), Wilhelm Leibl (1844-1900), Ilia Riepin (1844-1930). Realiści starali się wiernie odzwierciedlać oglądaną przez siebie rzeczywistość. Były to prace obiektywne, wśród których główne miejsce zajmował rysunek.
W przeciwieństwie do realistów znaleźli się malarze starający się zwrócić uwagę w malarstwie na wrażenie i nastrój. Posługiwali się oni w sposób mistrzowski barwą i światłem. Nazywano ich impresjonistami. Kierunek ten ukształtował się we Francji, a głównymi przedstawicielami byli: Klaudiusz Monet (1840-1926), Edward Manet (1832-1883), August Renoir (1841-1919), Edgar Degas (1834-1917), Paweł Gauguin (1848-1903), Paweł Cezanne (1839-1906), Vincent van Gogh (1853-1890).

Innymi kierunkami były symbolizm, modernizm, kubizm-reprezentowany przez sławnego Pablo Picasso, futuryzm.
W architekturze na szczególną uwagę zasługuje w tym okresie secesja- kierunek operujący bogatym i urozmaiconym zdobnictwem.
W muzyce do końca XIX wieku panował romantyzm, którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Ryszard Wagner (1813-1883), Piotr Czajkowski (1840-1893), Edward Craig(1872-1966). XX wiek przyniósł tej dziedzinie twórczości artystycznej dwa przeciwstawne kierunki: impresjonizm -Klaudiusz Debussy (1862-1918) i ekspresjonizm-Aleksander Skriabin (1872-1915). Pod koniec interesującego nas okresu nowoczesna technika zaczęła w znacznie większym niż dotychczas stopniu kształtować życie kulturalne Europy i Ameryki Północnej. Konsekwencje tego zjawiska ujawniły się w pełni po zakończeniu pierwszej wojny światowej, lecz pierwsze sygnały nadchodzących zmian dawały się zauważyć już wcześniej. W połowie lat trzydziestych Francuz Louis Jacques Daguerre (1789-1851) opracował pierwszą metodę utrwalania obrazów na powierzchniach światłoczułych. Informację o tym podano do wiadomości publicznej w 1839 r. Wynalazek, nazwany dagerotypią, zapoczątkował rozwój fotografii, która wkrótce - ku zakłopotaniu wielu malarzy - zaczęła cieszyć się coraz większym uznaniem jako sposób sporządzania ludzkich wizerunków. Systematycznie udoskonalana, została po pewnym czasie uznana za integralny składnik dziewiętnastowiecznej kultury. Pełniła funkcje użytkowe, lecz zobaczono w niej również nową dziedzinę twórczości: już w połowie stulecia pojawiła się idea fotografii artystycznej. Entuzjaści technicznych innowacji poszukiwali tymczasem rozwiązań, które pozwoliłyby na rejestrowanie i odtwarzanie obrazów ruchomych. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych Thomas Edison skonstruował aparaty, które to w pewnym stopniu umożliwiały. Prawdziwy sukces odnieśli jednak dopiero francuscy chemicy, bracia Auguste (1862-1954) i Louis (1864-1948) Lumiere, budując w 1894 r. kinematograf. W grudniu następnego roku odbył się w Paryżu pierwszy publiczny pokaz ich filmów, krótkich scenek o charakterze dokumentalnym. Produkcja filmowa zaczęła rychło zmierzać w kierunku fabularnym i widowiskowym. W 1898 r. Francuz Georges Melies (1861-1938) założył pierwsze studio zajmujące się systematycznym wytwarzaniem filmów. Rzecznicy kultury wyższej uznali film za rozrywkę jarmarczną, odpowiadającą jedynie prostackim gustom. Istotnie - to, co można było wówczas zobaczyć podczas pokazów filmowych, nie mogło zaspokoić oczekiwań ludzi przywykłych do wrażeń, jakich dostarczały ambitne przedstawienia teatralne. Zdarzali się wprawdzie twórcy filmów, którzy przejawiali poważne aspiracje artystyczne. Pod sam koniec omawianej tu epoki nieprzeciętnym talentem błysnął w Stanach Zjednoczonych. David Wark Griffith (1875-1948): jego ,,Narodziny narodu” (The Birth ot a Nation) z 1915 i ,,Nietolerancja” (lntolerance) z 1916 r. zostały uznane przez wielu krytyków za prawdziwe dzieła sztuki - sztuki filmowej. Tego rodzaju nobilitacja pracy filmowców była jednak rzeczą bardzo rzadką. Sytuacja ta wynikała w jakimś stopniu z estetycznej zachowawczości kulturalnych elit, ale głównym powodem wydaje się w tym przypadku fakt, iż robienie filmów stało się produkcją mającą przynosić zysk. Uwidoczniło się to zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie kinematografia zdobywała sobie wielką popularność. Szybciej niż gdzie indziej rozwijał się tam przemysł filmowy: na gruncie amerykańskim wytwarzanie filmów stało się w stosunkowo krótkim czasie działalnością komercyjną, zorganizowaną zgodnie z wymogami epoki industrialnej i podporządkowaną wymogom rynku. Kultura popularna od dość dawna nabrała już charakteru rynkowego: autorzy sentymentalnych powieści, kompozytorzy operetek i dziennikarze pracowali z myślą o tym, aby wytwarzane przez nich produkty znalazły wielu nabywców. Jednakże w porównaniu ze starszymi formami kultury popularnej wytwórczość kinematograficzna miała cechy szczególne: ruchomy obraz mógł łatwiej trafić do szerokiego kręgu odbiorców niż słowo drukowane, a w odbiorze przeciętnego widza górował pod względem sugestywności nad tradycyjnymi widowiskami. Film okazał się rozrywką bardzo atrakcyjną dla mas. W warunkach rynkowych atrakcyjność ta sprawiała, że w kinie musiały królować upodobania dalekie od tego, co cenili wyrafinowani esteci.

Sprawą kluczową była jednak nie tyle estetyka widowisk filmowych i jakość ich fabuł, co społeczna dostępność filmu. Po pierwsze, nie pojawiały się tu różnego rodzaju bariery, które utrudniały czytanie książek i gazet oraz ograniczały dostęp do teatru, opery czy operetki. Seans kinowy był rzeczywiście dostępny dla każdego, kto zapłacił umiarkowaną sumę za bilet. Kino to instytucja pod wieloma względami demokratyczna i nieprzypadkowo rozwijało się tak dynamicznie za oceanem, w społeczeństwie kultywującym ideę demokracji. Po drugie, w ze- stawieniu z tym, co oferowała dotąd kultura popularna, dostępność filmu zwiększała się w poważny sposób dzięki możliwościom szybkiego rozpowszechniania kopii i tworzenia masowej widowni. Po piętnastu latach od pierwszego pokazu, jaki zorganizowali bracia Lumiere, było już w Wielkiej Brytanii około 3 tysięcy kin, w Niemczech - około 1,5 tysiąca, w Rosji - 1,2 tysiąca.

Tak oto zaczęła powstawać kultura, którą można nazwać masową. Rozpoczynająca się właśnie wielka kariera filmu stanowiła najbardziej spektakularny przejaw tego zjawiska, ale nie brakowało też innych sygnałów prawdziwego umasawiania się kultury. Zbiegły się tu ze sobą dwa procesy: z jednej strony ekspansja nowoczesnej techniki, z drugiej - stopniowy rozpad tradycyjnych wspólnot, przede wszystkim chłopskich, których członkowie, opuszczając wieś, w części przynajmniej odchodzili od dotychczasowych autorytetów i stawali się gotowi na przyjęcie treści płynących z nowych źródeł.

Mówiąc o masowych formach życia kulturalnego, trzeba oczywiście zachować odpowiednie proporcje w ocenach. Pod koniec XIX w. nawet w przodujących cywilizacyjnie regionach kultura masowa występowała w postaciach zalążkowych, odgrywających znacznie mniejszą rolę społeczną niż dobrze ugruntowane wzorce mieszczańskiej kultury popularnej i zmodernizowanych kultur chłopskich. Na obszarach peryferyjnych mogły się wtedy pojawiać tylko odosobnione przejawy nowych tendencji. W Ameryce Północnej i Europie Zachodniej zjawiska te były jednak na tyle widoczne, że stawały się już przedmiotem publicznych rozważań.

Rozwój techniki sprawił, że treści, które wypełniały tradycyjną literaturę „jarmarczną”, mogły być teraz, po ewentualnym dostosowaniu do wymogów nowej epoki, rozpowszechniane w masowych nakładach. Wydawcy prasy, chcąc skutecznie przyciągnąć słabo wykształcone masy, dbali o to, aby gazety adresowane do najszerszego kręgu czytelników były możliwie łatwe w odbiorze. Słowo ustępowało w nich zatem miejsca obrazowi: na plan pierwszy wysuwały się ilustracje, wielkie tytuły miały zwracać uwagę na jakieś sensacyjne wydarzenia, komentarz podawany był w postaci mocno uproszczonej. Gazety korzystały z coraz bardziej nowoczesnych środków technicznych w zakresie zdobywania i przekazywania informacji, a także w dziedzinie drukarstwa i kolportażu. Dzięki zaistniałej sytuacji prasa codzienna mogła coraz szybciej docierać do coraz większego grona społeczeństwa, co przyczyniało się do wzrostu nakładów. Do najpopularniejszych w tamtym czasie wydawnictw należały „Het Limes”, „New York Herold”, „Daily Telegraph”, „Die Woche”.
W końcu XIX wieku zaczęto koncentrować kapitał przeznaczony do wydawania prasy. Powstawały koncerny prasowe, których celem było skupienie w swoich rękach jak największej ilości gazet i czasopism.

Wśród tematów, którymi chętnie zajmowała się wysokonakładowa prasa, znalazły się widowiska sportowe. Sport, w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, rozwijał się na szerszą skalę od początku XIX w. (choć, jak to z reguły bywa w podobnych sytuacjach, znajdą się tu i przykłady wcześniejsze). W Wielkiej Brytanii stał się najpierw popularny w warstwach wyższych, jako rozrywka stosowna dla dżentelmena, a zarazem dobry środek wychowawczy. Sportowe zamiłowania zaczęły się później upowszechniać w kręgach mieszczańskich, następnie zaś robotniczych - całe zastępy entuzjastów zyskała sobie zwłaszcza piłka nożna. Inicjatywom, jakie podejmowano, aby spopularyzować sport wśród mas, towarzyszyło przeświadczenie, że będzie to sprzyjać podniesieniu morale proletariuszy i spokojowi społecznemu. Wychowawcze znaczenie swych inicjatyw podkreślali też twórcy niemieckich towarzystw gimnastycznych, działający od czasów napoleońskich: w ich ujęciu bezinteresowna, zorganizowana i poddana odpowiednim regułom aktywność fizyczna miała służyć wszechstronnemu wzmocnieniu tych, którzy tworzyli narodową wspólnotę. Jak widać, sportowi przypisywano w takich przypadkach pewien wyraźny sens ideowy, niejednakowy zresztą - koncepcja cielesnego oraz duchowego rozwoju, dokonującego się poprzez ćwiczenia i gry, mogła służyć rozmaitym celom społecznym i politycznym. Francuski pedagog Pierre de Coubertin (1863-1937) zaczął propagować w latach osiemdziesiątych ideę systematycznego organizowania ogólnoświatowych zawodów sportowych, których uczestnicy rywalizowaliby w sposób amatorski, czyli dla czystej, nieskalanej komercjalizmem satysfakcji. Pierwsze takie zawody, nazwane olimpiadą - nawiązywano w tym momencie do sportowej rywalizacji starożytnych Greków - odbyły się w Atenach w 1896 r., następne organizowano co cztery lata (kolejno w Paryżu, Saint Louis, Londynie i Sztokholmie). Jednakże wraz z upowszechnianiem się stosunków rynkowych sport, chociaż zachowywał w znacznej mierze profil amatorski, nabierał także charakteru komercyjnego i niektóre dyscypliny przekształcały się w teren działania profesjonalistów. W obu odmianach, amatorskiej i zawodowej, sport stawał się widowiskiem dla mas. I to widowiskiem szczególnie sugestywnym, które u wielu obserwatorów z łatwością potrafiło wywołać głębokie emocje i wrażenie uczestnictwa. W dobie społecznej demokratyzacji oraz stopniowego podnoszenia się poziomu życia warstw niższych bycie kibicem sportowym zaczynało być bardzo popularną rozrywką, a czasem prawdziwą pasją. Atrakcyjne zawody przyciągały na widownię tłumy: w 1913 r. finałowy mecz o Puchar Anglii w piłce nożnej oglądało 120 tysięcy osób. Jeszcze liczniejsze rzesze mogły zapoznawać się z przebiegiem sportowej rywalizacji za pośrednictwem prasy. Osiągnięcia te stanowią jedynie cząstkę tego, co dokonano w wieku XIX. Wymienienie tylko ważniejszych osiągnięć mogłoby zapełnić pokaźną książkę. Można by tutaj wspomnieć o jeszcze wielu innych osiągnięciach jak, np. udoskonalenie silnika spalinowego, wynalezienie opony pneumatycznej przez Dunlopa, wynalazek płyty gramofonowej, produkcję tanich żarówek przez Edisona, udoskonalenie mikroskopów przez Zeissa, udoskonalenie budowy armat i dział przez Kruppa, będące wynikiem wprowadzenia ciężkich i doskonalszych maszyn do obrabiania stali. Udoskonalenie procesów technologicznych wytwarzania stali - konwertor Bessemera.
Postęp technologiczny przyczynił się do poprawienia warunków bytowych ludności. A nawet tak wydawałoby się trywialne, banalne i nawet śmieszne osiągnięcia jak drut kolczasty, wiertarka dentystyczna czy wprowadzenie mechanicznych kosiarek zbożowych konsekwentnie wpłynęły na życie ówczesnych ludzi. Większość z osiągnięć i wynalazków ma zastosowanie do dziś dzień. Chociaż zapominamy o niektórych, trzeba sobie uświadomić, że bez nich dzisiejszy świat wyglądałby zupełnie inaczej.

To okres burzliwy, pełen zarówno destrukcji jak i bardzo efektywnej kreacji. To jedyny taki okres w historii, już nigdy więcej nie doświadczymy tak ogromnego wybuchu myśli technicznej, przemysłowej i gospodarczej. W czasach dzisiejszych, uważanych za „czasy krzemowe”, jesteśmy tylko powielatorami tych wszystkich odkryć. Niestety nic już tak bardzo rewolucyjnego nigdy nie odkryjemy. Okres ten chciałbym skwitować słowami francuskich literatów, publicystów i filozofów. Okres ten to Belle Epoque- piękna epoka.

Bibliografia:
Grażyna Szelągowska – „Dzieje nowożytne i najnowsze 1815-1870”
Piotr Czerwiński – „Historia 1815-1871”
Mieczysław Żywczyński – „Historia Powszechna 1789-1870”
Tomasz Kizwalter – „Historia Powszechna wiek XIX” + Internet