„Te wszystkie egzaltacje
Te marzenia- te widziadła’
Duchy- diabły- i anioły,
I upiory- są tylko
Plonem romantycznej szkoły,
Co się z Niemiec do nas wkradła
I przewraca mózg młodzieży”
S.Gaszyński
„Dzień ósmy września 1831 w Krakowie”, w. 90- 96
Co właściwie mamy na myśli, kiedy mówimy” romantyczny”? Czy nie mylimy tego pojęcia z tym, co „sentymentalne”, „ckliwe”? „Słownik wyrazów obcych” podaje kilka objaśnień tego słowa. „Romantyczny”, to:
- odnoszący się do romantyzmu, zgodny z duchem epoki,
- odznaczający się romantyzmem, skłonnością do marzeń, fantazji, idealizowania rzeczywistości,
- pobudzający do marzeń, tajemnicy, niezwykły, fantastyczny, poetyczny, malowniczy
Moim zdaniem podane określenia nie odróżniają słowa” romantyczny” od np. „sentymentalny”. Gdzie tkwi różnica? Czy „romantyczny” to tylko odnoszący się do epoki romantyzmu?
Uważam, że jest to określenie, które można opisać, ale nie potrafimygo zdefiniować.
Spróbuję to zrobić na trzech wybranych utworach z „Ballad i romansów” A. Mickiewicza. Zbiór tych utworów, wydany w 1822 roku, wyznaczył nowy styl pisania w literaturze polskiej. Mickiewicz zmienił dusze polskich czytelników, zaszczepił w nich romantyzm. Co to oznaczało?
Przede wszystkim odejście od inspiracji klasycystycznych, a zwrócenie się ku wątkom ludycznym. W „Balladach i romansach” często ich autor zaznaczał, że źródło utworu pochodziło z „pieśni gminnej”( „Lilije”, „Dudarz”). Sam tytuł cyklu wskazuje na ludowe źródło utworów
Główni bohaterowie „Liliji”, „Świtezi” nie pochodzili z możnych, wysoko postawionych rodów. Taka tendencja panowała do tej pory w większości utworów. Byli to ludzie mieszkający wśród ludu, prości, niewykształceni, którzy żyli według innych zasad moralnych, niż ludzie zamożni. Mickiewicz przedstawił mądrość ludową czytelnikom(słuchaczom). Wieszcz uznał je za cenne źródło wiedzy. Przesłanie moralne miało sens uniwersalny, ogólnoludzki np. z ballady „Lilije”: „Nie masz zbrodni bez kary” lub z „Świtezi”:, „Choć czas te dzieje wymazał z pamięci, Pozostał sam, odgłos kary”, czyli Prawda zawsze znajdzie sposób by się ujawnić. W „Rękawiczce” przesłanie brzmiało: nie wystawia się miłości na próbę, a pycha zostaje ukarana. Autor przedstawił czytelnikom( słuchaczom) moralność, która tkwiła u podstaw ludzkości, która żyła najbliżej natury. Prości ludzie znali kodeks przyrody najlepiej, dlatego byli najważniejszymi bohaterami. Zło, jakie istniało w świecie tych utworów pochodziło od ludzi zamożnych, którzy odeszli od natury i jej praw.
Powoływanie się na prawa natury, kodeks najbliższy Bogu, był kolejną cechą świata literatury romantycznej. W „Lilijch” na gruzach cerkwi wyrastają kwiaty lilii, one są świadkami zbrodni jej świadectwem; w „Świtezi” mieszkańcy grodu zamienili się w kwiaty („ziele”), by uniknąć hańby i śmierci., a potem wymierzali karę. Można wysunąć następujący wniosek, że to, co robił człowiek, jego złe czyny, zostaną ukarane. Natura zaś przyjmie do siebie wszelką działalność człowieka. To, co pozostaje, jest najbardziej trwałe i wartościowe to natura, która reprezentuje sprawiedliwość, a przez to samego Boga. W „Ballada i romansach” natura wyznacza porządek świata.
Miejsce akcji tych utworów nie jest fikcyjne, odwołuje się do rzeczywistych miejsc- terenów Litwy, okolic Nowogródka, gdzie mieszkał i tworzył za młodych lat Mickiewicz.
„Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie
Do Płużyn ciemnego boru wjechawszy”
(w.1-3)
Koloryt lokalny był silnie zaznaczony w tych utworach, lecz pomimo ich umiejscowienia w konkretnej przestrzeni, miały one nadal wymiar uniwersalny. Zbrodnie, grzechy, dotyczyły nie tylko bohaterów ballad. Przez ten zabieg narrator podkreślił ich indywidualność- charakterystyczną dla bohatera literatury romantycznej . Pani- morderczyni, bracia męża („Lilije”), Marta i Emrod z „Rękawiczki”, pan na Płużynach (‘ Świteź’) byli opisani w taki sposób, by czytelnik uwierzył w prawdziwość słuchanej historii. Nie chodziło chyba o podkreślenie realizmu, lecz o wywarcie większego wrażenia na słuchaczu. Słuchacz- czytelnik został przeniesiony w świat „Ballad..., stawał się jego częścią.
Bohaterowie fantastyczni: mara wodna ze „Świtezi”, mówiąca natura, żyły razem z postaciami realnymi, co jest kolejną cechą świata literatury romantyzmu. Współistnienie świata materii i ducha, ciągły ruch, przenikanie się tych wymiarów było podstawą istnienia tego świata.
Literatura romantyzm często odnosiła się do faktów historycznych. Przykłady historyzmu można odnależć w utworach „Lilije” i „Świteź”
„Mąż z królem Bolesławem
Poszedł na Kijowiany”
„Lilije”
„Raz niespodzianie obległ tam Mendoga
Potężnym wojskiem car z Rusi,
Na całą Litwę padła trwoga”
„Świteź”
Ballada „Świteź” była to Mickiewiczowska wersja historii Tuchanowicz, gdzie w czasie opowiadania mieszkał ród Wereszczaków. Utwór ten był dedykowany Michałowi Wereszczace, bratu ukochanej wieszcza, Maryli i przyjacielowi wieszcza. W „Świtezi” narrator łączył fakty historyczne z historią miejscowości. Jest to jego subiektywna wersja tych wydarzeń. Cyklu „Ballad i romansów” były poetycką wersją pieśni gminnych. Romantyk przedstawił rzeczywistość i historię przez język poetycki, nacechowany osobistym spojrzeniem na świat.
Ważnym elementem świata literatury romantyzmu, było nawiązywanie do tradycji literackich przez gotycyzm, czyli tworzenie mrocznego, tajemniczego, cmentarnego nastroju w utworach. Zabieg ten odwoływał się przede wszystkim do powieści angielskich.
Krwawo było też w omawianych utworach, szczególnie mam tu na myśli „Lilije”, gdzie jakby czuło się jeszcze zapach i ciepło krwi zamordowanego męża, a przyroda, która była świadkiem zbrodni dręczyła panią- morderczynię. W „Świtezi” bohaterowie słuchali opowieści mary wodnej, stojąc na cmentarzysku mieszkańców grodu Mendoga, gdzie wyrosły kwiaty- cary. Fantastycznym elementem było także zamienienie ludzi w kwiaty. Zmierzch sprawiał, że słuchacze, narrator i bohaterowie byli skłonni do refleksji. Gotycyzm odsłonił to, co człowiek chciał ukryć przed światłem dziennym( „Lilije”, „Świteź”)
Powiastka „Rękawiczka” wyróżniało się z pośród innych utworów z tego cyklu tym, że, obok „Pierwiosnka”, była najkrótszym dziełem zbioru, ale w odróżnieniu od drugiego, pod tytułem „Rękawiczki” widniało nazwisko Schillera. Mickiewicz przełożył balladę niemieckiego romantyka na język polski, a może bardziej prawdziwe byłoby stwierdzenie, że zinterpretował ją. Przekazał tan utwór czytelnikom mniej wykształconym, którzy nie znali języka Schillera. Powiastka ta opowiada o kobiecie nieczułej i próżnej, która nie potrafiła docenić miłości drugiego człowieka, uszanować jego uczuć. Był to obraz miłości romantycznej, która cierpiała, była ukrywana i poniżana. Autor” Ballad..” Przeniósł jej model do literatury polskiej. Poza tym utrwalił obraz kobiety, która jest źródłem cierpienia, nie potrafi czuć, co wielokrotnie będzie jeszcze przedstawianie w literaturze, także u Mickiewicza np. w „Dziadach’ cz. 4, „Panu Tadeuszu”( Telimena), a chociażby jeszcze w „Lilijach” pani, która nie dochowała wierności mężowi. Taki obraz kobiety także był typowy dla epoki romantyzmu.
Przez Schillera Mickiewicz nawiązał do tradycji literackiej Niemiec, skąd na tereny polskich zaborów przywędrował nowy wówczas prąd literacki, a nawet powiedziałabym idea romantyzmu. Moim zdaniem zamieszczenie w autorskim zbiorze przekładu, było przemyślane. Może autor „Ballad...” chciał pokazać, że w innych krajach pisarze także tworzą w podobnym duchy jak on, przez co mógł odeprzeć zarzut nie literackości, brak artyzmu skierowany ze strony zwolenników oświeceniowej literatury. Spór „starych” z „młodymi” trwał właśnie w czasie pisania tych utworów, a rozgorzał po opublikowaniu „Ballad i romansów”.
Czy romantyzm nadal przewraca mózg młodzieży, jak twierdził bohater literacki z tamtej epoki? Nie wiem, czy to pytanie współcześnie jeszcze ma w ogóle sens? Ilu z młodych ludzi czytało dzieła poetów tamtej epoki? Wolałabym, żeby to romantyzm przewracał mózgi młodych ludzi, niż np. kino hollywoodzkie, hip-hop...
Maria Janion napisała książkę pt. „Gorączka romantyczna”. Podążając tym śladem mogę zapytać, czy jednak młodzi ludzie chorują na romantyzm, czy też to słowo jest dla nich przeszłością, do której nie ma, po co wracać? Uważam,że w pogoni za wrażeniami współczesnego świata młodzi ludzie uciekają od myślenia o przeszłości, nie zadają sobie pytań, które mogą rodzić wątpliwości, a może przesadzam... Chyba od początku świata, czujących indywidualności było, jest i będzie mniej od ludu. Moje zdanie wynika chyba z odczucia, że chyba jednak za mało w nas romantyczności, a za dużo realizmu...Faktem jest, że „Ballady i romanse” czytałam z przyjemnością i poruszały we mnie nie znane dotąd struny mojej duszy. Która współczesna książka będzie nadal budziła podobne emocje w prawie dwa wieki po jej opublikowaniu? Tego dokonać potrafił chyba tylko romantyzm!
Bibliografia
1. Cykowska Magdalena, Ballady i romanse Adama Mickiewicza, Wydawnictwo Marek Rożek, Gdańsk, 1994,
2. Cysewski Kazimierz, O „Balladach i romansach” Mickiewicza, interpretacje, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 1987
3. Dubowski Henryk, Fantastyka w literaturze polskiej: dzieje, motywów fantastycznych w zarysie, Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, 1999,
4. Janion Maria, Gorączka romantyczna, Wydawnictwo Prac Naukowych Uniwersitas, Karków, 2000
5. Krzyżanowski, Julian, W świecie romantycznym, Wydawnictwo Literacki, Kraków, 1961,
6. Lebioda Dariusz, Mickiewicz: wyobraznia i żywioł, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 1996,
7. Łubieński Tomasz, M jak Mickiewicz, Świat Książki, Warszawa, 1998,
8. Mickiewicz Adam, Wiersze, Instytut Wydawnictw Związków Zawodowych, Warszawa, 1987,
9. Opacki Ireneusz, W środku niebokręga: poezja romantycznych przełomów, PARA, Katowice, 1995,
10. Pejzaż romantyczny, opr. A. Kowalczykowa, Wydawnictwo Literacki, Kraków, 1982,
11. Słownik literatury polskiej dziewiętnastego wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, wyd.2, Ossolineum, Wrocław, 1994,
12. Słownik wyrazów bliskoznacznych, PWN, Warszawa, 1997,
13. Szturc Włodzimierz, O obrotach sfer romantycznych: studia o ideach wyobraźni, Wydawnictwo Homini, 1997,
14. Zgorzelski Czesław, O sztuce poetyckiej Mickiewicza: próby zbliżeń i uogólnień, PIW, Warszawa, 1976
