Religia starożytniej Grecji.

Religia starożytnych Greków we wszystkich fazach rozwoju należy do religii określanych mianem naturalnych. Formowała się ona stopniowo; złożyły się na nią kulty wszystkich grup przybywających do Grecji; część powstała na Krecie, inne przynieśli ze sobą Indoeuropejczycy, niektóre zostały zapożyczone od ludów, z którymi Grecy zetknęli się w toku swej historii. Wyobrażenia religijne nie zostały nigdy spisane w postaci świętych ksiąg, których treść stanowiłaby następnie obowiązującą normę. Grecy kładli nacisk na kult, skrupulatne spełnianie przepisanych tradycją ofiar i innych obrządków, przeciwstawiali się zabobonowi, traktowali to jako stan chorobowy. Podobnie określano postawy ludzi, których stosunek do bóstwa był nacechowany fanatyzmem. Natomiast mieszkańcy polis zdecydowanie przeciwstawiali się wszystkim aktom publicznego znieważania tradycyjnych bogów i były one surowo karane.

Sfera boskości stanowiła jedność, ale jednocześnie podlegała podziałowi na liczne siły, które Grecy określali mianem bogów i bogiń lub demonów i herosów. Siły te, nierówne, o różnej potędze, były ze sobą w stanie walki. Grecy uznawali porządek w kosmosie jako równowagę powstającą w wyniku działania sił sprzecznych, wzajemnie się ograniczających. Bóstwa łączyły pewne wspólne cechy: nieśmiertelność, potęga oraz ludzka postać. Nie byli wszechwiedzący, zakres ich wiedzy był zgodny z ich indywidualną naturą. Różnili się przede wszystkim sferą działania, którą sygnalizowały przydomki (np. Zeus Keraunios 'gromowładny', Hermes Kerykejos ‘herold’).

Demony mogły być opiekuńcze, ale bywały także złośliwe; w starożytnej Grecji wcześnie uformowało się przekonanie, że każdy człowiek ma swego demona, dobrego lub złego. W sferze boskiej było także miejsce dla b. charakterystycznych dla wierzeń gr. bytów zw. herosami (np. Achilles, Herakles, Asklepios). Wokół bóstw powstawały mity. Cenili je sobie wysoko, wiedzieli o nich wszystko, co można wiedzieć o bogach i o dalekiej przeszłości. Nie istniał dla nich żaden święty tekst w postaci obowiązującej. Mitów było wiele, a każdy z nich występował w kilku wariantach. Każdy poeta mógł wybrać pewne postaci mitów, zmienić je w sposób mniej lub bardziej twórczy. Przystąpienie do wypełniania obrzędów kultowych wymagało czystości rytualnej. Lęk przed utratą rytualnej czystości i w konsekwencji zerwaniem kontaktu z bogami, lub ciężką obrazą bóstw występował w różnym nasileniu. Potęgowały go nieszczęścia publiczne a zwłaszcza zarazy i przegrane wojny, w których widziano oznakę gniewu bogów. Najważniejszym aktem kultu była ofiara. Bezkrwawe polegały na złożeniu bóstwu zboża w postaci placków lub rozgotowanej kaszy. Znacznie częstsze, i w przekonaniu Greków skuteczniejsze, były ofiary krwawe — składano w nich wyłącznie zwierzęta hodowane przez człowieka. Spaleniu ulegały skóra i kości; mięso było gotowane w kotłach i przeznaczone na ucztę, która następowała po ofierze. Towarzyszyły jej libacje (pito wino mieszane z wodą lub mleko z miodem); na zakończenie ceremonii wylewano wino na płomień ofiarnego ognia. Znaczna część aktów kultowych w polis odbywała się w ramach święta, które dla społeczności stanowiło codzienność. Ważnym elementem święta był taniec zbiorowy i śpiew chóralny, modlitwa, której towarzyszyły określone przez tradycję gesty zwiększające jej skuteczność, wierny stał z odkrytą głową zwróconą ku niebu, ze wzniesionymi rękami o dłoniach zwróconych na zewnątrz, klękając uderzano dłońmi o ziemię.

Kulty w miastach-państwach stanowiły domenę działania urzędników, istniało też wiele kultów, które obywały się bez udziału kapłanów. Były jednak takie, które musieli sprawować kapłani, zwłaszcza w wielkich sanktuariach. Kapłani cieszyli się prestiżem, którego wyrazem było w okresach klasycznym i hellenistycznym rezerwowanie dla nich specjalnych miejsc w teatrach. W starożytnej Grecji nie było stanu kapłańskiego, kapłani działali w izolacji, nie tworząc grupy o wyraźnie sprecyzowanych interesach.

Wierzenia Greków na temat świata zmarłych były niejasne i niekonsekwentne. W czasach Homera wierzono, że dusza człowieka po śmierci ciała wiedzie byt bez świadomości swego istnienia. W okresie późniejszym kult Demeter i Dionizosa przez wtajemniczenie zapewniał duszy nie tylko nieśmiertelność, ale i prawo do lepszego losu w przyszłym życiu. W religijnej mentalności Greków głęboko tkwiło przekonanie o możliwości dialogu ze światem bogów, stąd wielką rolę odgrywały wyrocznie. Do najważniejszych należały wyrocznie w Delfach, Dodonie (Epir), Didymie (Azja Mniejsza), Epidaurze (Peloponez), oprócz nich działało mnóstwo wyroczni mających znaczenie lokalne.

Bogowie byli czczeni nie tylko przez ofiary, dary, modlitwy; Grecy urządzali dla nich uroczystości, których istotną częścią były agony, zawody w różnych dziedzinach; chociaż przekształciły się one z czasem w czysty spektakl, ich związek ze sferą kultu nigdy nie został zerwany