Przemiany cywilizacyjne i społeczne na ziemiach polskich.

Przemiany na wsi i w mieście

Zniesienie poddaństwa, likwidacja pańszczyzny oraz uwłaszczenie chłopów spowodowały, że chłopi stawali się właścicielami uprawianej przez siebie ziemi, uzyskiwali podstawowe prawa obywatelskie m.in. podlegali powszechnym sądom, tworzyli samorządy wiejskie oraz zaczynali uczestniczyć w życiu politycznym na równi z innym grupami ludności. Reformy agrarne spowodowały, że właściciele ziemscy zmuszeni byli do zatrudniania chłopów do pracy w swoich majątkach. Wprowadzono także urządzenia rolnicze, zaczęto stosować nawozy sztuczne oraz hodować nowe rasy bydła, ziemianie zaczęli organizować w swoich majątkach zakłady przemysłowe.

Chłopi zaczęli ulepszać swe gospodarstwa, odchodzili od prymitywnych metod gospodarowania i zaczęli posługiwać się nowoczesnymi narzędziami rolniczymi. Poziom ich życia zaczął stopniowo się podnosić, coraz więcej dzieci chłopskich zaczęło się uczyć.

Jedną z konsekwencji postępu cywilizacyjnego była eksplozja demograficzna. Coraz większa ludności poszukującej pracy, spowodowała szybkie uprzemysłowieni i urbanizację niektórych rejonów Polski. Na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim rozwijało się górnictwo i przemysł hutniczy, w Okręgu Łódzkim- włókiennictwo, Warszawa była ośrodkiem przemysłu metalowego, a Zagłębie Borysławskie szybko się rozwinęło dzięki zapotrzebowaniu na ropę naftową.

Społeczeństwo polskie przełomu XIX i XX w.

W drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich pojawiały się nowe kategorie ludności, inne zaś zanikały lub ulegały daleko idącym przemianom. Szlachtę zastępowali obszarnicy- ziemianie. Chłopie powoli przystosowywali się do nowych warunków, w których przyszło im żyć po reformach uwłaszczeniowych.

INTELIGENCJA
Ludność miast uległa w tym czasie znacznemu zróżnicowaniu. Obok kupców i rzemieślników ( drobnomieszczaństwo ), pojawili się nowocześni przedsiębiorcy kapitalistyczni ( burżuazja ). Znacznie zwiększyła się liczba inteligencji- osób utrzymujących się z pracy umysłowej. Decydowała ona o trwaniu i rozwoju narodowej kultury i nauki. Oddziaływała na całe społeczeństwo za pomocą prasy, formułowała programy i kierowała ugrupowaniami politycznymi.

ROBOTNICY
W miastach szybko wzrastała liczba robotników. Byli to głównie ludzie, którzy emigrowali ze wsi do miast. Stworzyli oni odrębna kulturę robotniczą, wśród której popularność zdobywały hasła głoszone przez socjalistów.

ŻYDZI
Żydzi stanowili ważna grupę w polskim społeczeństwie, była to społeczność bardzo zróżnicowana pod względem materialnym i obyczajowym. W kręgach inteligencji, przemysłowców i kupców nasilały się procesy asymilacji ( przystosowania) Żydów do polskiej lub niemieckiej kultury. Jednak większość Żydów stanowili ludzie ubodzy, żyjący z nakazami religii i tradycji.

Stosunki Żydów i Polaków na przełomie XIX i XX w. zaczęły ulegać pogorszeniu. Żydów uciekających z Rosji ( zwani litwakami ) posądzano, o to, że są instrumentami rusyfikacji, gdyż problemy i kultura polska była dla nich obca i obojętna.

Kształtowanie się nowoczesnego narodu

Podejmowane w pierwszej połowie XIX w. próby pozyskania chłopów do walki o niepodległość znalazły swój tragiczny finał w rabacji galicyjskiej w 1846 r. Także do powstania styczniowego część chłopów odniosła się obojętnie. Sytuację zmieniła dopiero likwidacja podziałów stanowych, która umożliwiała kształtowanie nowej formuły narodu polskiego- narodu nowoczesnego. Proces ten utrudniał podział ziem polskich przez zabory oraz antypolska polityka władz.

W drugiej połowie XIX w. Polska inteligencja podjęła we wszystkich zaborach pracę nad upowszechnianiem pisania i czytania, znajomości dziejów ojczystych wśród niższych grup społecznych.. Propagowała hasła narodowe i niepodległościowe w środowiskach chłopskich i robotniczych. W działaniach tych wykorzystywała prasę, Kościół, system oświatowy. Wkrótce we wszystkich zaborach pojawiły się liczne grupy robotników i chłopów zaangażowanych w działalność patriotyczną. Upowszechnienie świadomości narodowej sprawiło, że nie powiodły się próby rusyfikacji i germanizacji, a w 1918 r. możliwa stała się odbudowa niepodległego państwa polskiego.


Powstawanie nowoczesnych partii politycznych

W latach 1880- 1900 do istniejących wcześniej ugrupowań konserwatywnych dołączyły partie socjalistyczne, ludowe i nacjonalistyczne. Początkowo partie te rozwijały się odrębnie w każdym z zaborów. Później jednak niektóre ugrupowania starały się objąć swą działalnością wszystkie ziemie polskie. Pomimo, że wszystkie partie dążyły do poprawy warunków życia, to jednocześnie ze sobą rywalizowały. W okresie rewolucji 1905 r. doszło nawet do starć zbrojnych. Do porozumienia polskich ugrupowań doszło dopiero w przededniu wybuchu i wojny światowej


Kultura

Wytrwałe dążenia polskiej inteligencji do utrzymania więzi pomiędzy zaborami spowodowało powstanie ogólnopolskiej kultury. Dzięki prasie i książkom utrzymywane były kontakty pomiędzy trzema zaborami.

POZYTYWIZM
Pierwsze lata po klęsce powstania styczniowego upływały pod znakiem pozytywizmu. , którego najbardziej znanym przedstawicielem był Aleksander Świętochcowski ( publicysta, pisarz i działacz społeczny ). On i inni polscy pozytywiści głosili konieczność odejścia od szlacheckiego dziedzictwa i romantycznej wizji świata, odrzucenie idei zbrojnej walki o niepodległość, podjęcie pracy organicznej.

Pozytywizm wywarł duży wpływ na polską literaturę. Tacy pisarze jak Prus, Orzeszkowa, Konopnicka czy Zapolska, starali się w krytyczny sposób ukazywać obraz polskiego społeczeństwa, zwracając przy tym uwagę na rozmaite negatywne zjawiska. Odrębne miejsce w twórczości literackiej tego okresu zajmowały powieści historyczne.

MŁODA POLSKA
Na przełomie XIX i XX w. niekwestionowaną stolicą kulturalną ziem polskich stał się Kraków. Bliskość Wiednia i łatwość kontaktów z Paryżem i Monachium sprawiały, że artyści krakowscy na bieżąco stykali się z najnowszymi zjawiskami kultury europejskiej. Wkrótce w Krakowie powstało liczne środowisko artystyczne odrzucające pozytywistyczne i racjonalistyczne kanony sztuki. Sięgali natomiast do spuścizny romantyków, antyracjonalistycznej filozofii Fryderyka Nietzschego, czerpali z neutralizmu oraz innych różnych kultur. Okres, w którym działali, zaczęto określać mianem Młodej Polski lub neoromantyzmu.