Wzory i antywzory w wybranych dziełach różnych epok literackich.

Każda nowo nastała epoka w dziejach kultury posiada swój cel, idee, filozofię. W zależności od zdarzeń losowych, sytuacji politycznej i społecznej kraju kształtują się nowe światopoglądy, prądy ideowe, modele postępowania. Ludzie żyją według określonych praw i reguł zaistniałych w danym czasie. Również w literaturze pojawiają się propozycje pewnych wzorców osobowych, zachowań ludzkich, postaw godnych naśladowania, jak również jednostki, które należy potępić. Literatura wszystkich epok dostarcza nam bardzo dużo przykładów wzorów i antywzorów. Za wzór osobowy w literaturze przyjmuje się postawy bohaterów godne naśladowania, to jednostki wybitne, heroiczne, idealne. Natomiast za antywzór uważa się postacie negatywne, nie przestrzegające zasad moralnych, które dbają wyłącznie o dobro własne. Poprzez zcieki ??? śledzimy osobowe wzory ludzkich zachowań oraz ich przeciwieństwa antywzory.

Już w antyku możemy zaobserwować zestawienie dobra i zła, czego przykładem są biblijne postacie Kaina i Abla. Kain to archetyp, symbol zbrodni, zła, ciemnych stron zachowań ludzkich, mieszaniści ???. Kain dopuścił się zbrodni, bratobójstwa po tym jak Bóg przyjął ofiarę Abla odrzucając Kainową. Kain w swym występku kierował się zawiścią, zazdrością o względy Boga. Bóg potępił Kaina, wypędził go i osądził. Kain to negatywna postać nie reprezentująca sobą żadnych wartości takich jak miłość, braterstwo, pokora i zrozumienie.

Antycznym wzorem wierności, oddania, ufności jest postać Hioba. W „Biblii” Hiob przedstawiony jest jako człowiek zamożny, żyjący w dobrobycie. To dobry, wierny sługa Boży, żyjący zgodnie z tradycją żydowską. Bóg szczycił się Hiobem, obdarzał go błogosławieństwem, opieką i szczególną łaską. Innego zdania, co do bogobojności Hioba był szatan, uważał, że wielbi on swego Pana za dary, którymi go ten obsypał. Bóg chcąc udowodnić bezpodstawność szatańskich zarzutów, zsyła na Hioba falę nieszczęść wystawiając go w ten sposób na próbę wierności. Bóg ciężko doświadczył Hioba odbierając mu to, co najcenniejsze: zdrowie, rodzinę. Jednak nie ucierpiała na tym jego wiara, gdyż zdawał sobie, że skoro przyjmował od Boga dobro musi także umieć przyjąć zło z jego ręki. Hiob był cały czas wierny Bogu mimo tych nieszczęść, chorób i nędzy. Bóg zwraca mu wszystko z większym nasileniem. Kiedy Hiob był u kresu wykończenia fizycznego modlił się, wiara w Boga, lub wiara w ideały przetrwa wszystko i przynosi wynagrodzenie, dlatego postawa Hioba jest warta naśladowania.

Średniowiecze proponuje trzy ideały: dobrego rycerza, władcy i ascety. Bohater epoki średniowiecza to przede wszystkim człowiek pobożny, kierujący się uczuciem do Boga.

Jednym z wzorów średniowiecza jest rycerz zawsze broniący słusznej sprawy w imię, której gotów jest ponieść śmierć. Takim wzorem jest Roland z utworu literackiego pt. „Pieśń o Rolandzie”. Autor odwołuje się do wypraw wojennych Karola Wielkiego do Hiszpanii. Karol postanawia wycofać się, powierzając dowództwo hrabiemu Rolandowi. Podczas walk, napadnięty zdradziecko Roland bronił się do końca, nie chcąc wzywać na pomoc króla. Okazał niezwykłą odwagę, męstwo, waleczność. Roland umiera na polu walki, ale umiera z przeświadczeniem, że zasłużył na zbawienie, wypełnił, bowiem swój rycerski obowiązek do końca. Średniowieczny rycerz dba o dobre imię, jest dzielny, mężny, wierny, niezłomny, odważny. Musi być nieustraszony w obawie przed uznaniem go za tchórza. Roland to niewątpliwie legendarny wzór rycerza.

Gall Anonim prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego na przykładzie Bolesława Chrobrego. Chrobry pokazany jest jako ojciec swych poddanych. To idealny władca, człowiek sprawiedliwy i rycerski. Jest wielkim, sławnym mężem, który walczy w imię wiary chrześcijańskiej. Cechuje go męstwo, moc, pobożność, mądrość. Za panowania B. Chrobrego w kraju panuje dobrobyt, spokój i radość. Bolesław do ostatniej chwili zachowuje się godnie.

Bardzo popularnym w epoce średniowiecza był ideał ascety, człowieka, który wyrzeka się wszelkich dóbr, radości i przyjemności, aby prowadzić życie pełne udręk. Przykładem ascety jest bohater „Legendy o Świętym Aleksym”. Aleksy w dniu ślubu opuszcza młodą żonę, rodziców, dom i udaje się na tułaczą wędrówkę. Wszystkie swe bogactwa rozdał biednym, a sam żebrał. Po latach powraca Aleksy do Rzymu rodzinnego domu i mieszka pod schodami domu ojca. Nie rozpoznany staje się pośmiewiskiem. Dopiero po jego śmierci wszyscy dowiadują się, kim był ów żebrak. „Legenda o Świętym Aleksym” zawiera wskazówki jak osiągnąć zbawienie poprzez ubóstwo.

Wzorem człowieka w odrodzeniu jest humanista o wszechstronnej wiedzy, głoszący radość życia i umiłowanie piękna.

Oświecenie epoka, która stawiała na rozum i doświadczenie, wykreowała postać racjonalisty krytycznie spoglądającego na świat i trzeźwym okiem oceniający rzeczywistość. W Polsce eksponowano wizerunek człowieka śmiałego, wykształconego. Takim wzorem jest na pewno Walery z „Powrotu posła” J. U. Niemcewicza. Walery to idealny młody Polak. Wzór patriotyzmu i wszelkich cnót. W życiu kieruje się miłością, honorem, uczciwością. Dla Walerego największymi wartościami są: miłość, szczęście rodzinne, ojczyzna, dla niego pieniądze nie stanowiły żadnych wartości, ale wykształcenie, inteligencja, mądrość, nowoczesność, tradycja i moda polska.

Zaś antywzorem Walerego jest Gadulski. To typowy przykład sarmaty, dla którego liczyły się jedynie jego własne dobrom, majątek i władza. Nie był on uczuciowo związany z krajem ani nie interesował się jego problemami politycznymi. Twierdził, że człowiek może żyć bez wiedzy książkowej, nauki. Miał zacofane poglądy, był przeciwny zmianom.

Za antywzór należy także postrzegać postać Szarmanckiego, jest on typowym kosmopolitą, który nie poczuwa się do więzów z ojczyzną. Zachłanny na majątek, rozpustny, lubiący dobrą zabawę.

Niemcewicz ośmiesza i krytykuje postawy kosmopolitów i wsteczników chwaląc i stawiając za wzór postacie jak Podkomorzy i Walery.
Doba romantyzmu wniosła z sobą zupełnie odmienne idee. Zdecydowanie różniące się od klasycyzmu. Przeciwstawiał się przesadnemu kultowi rozumu, zaś opowiadał się za intuicją, sercem. Także zaistniał nowy typ bohatera – bohater romantyczny. Do jego najważniejszych cech należą: tajemniczość, skłócenie ze światem, samotna walka z otaczającą rzeczywistością, wewnętrzne konflikty często wynikające z popełnienia w przeszłości zbrodni. Zbrodnia ta zawsze jest uzasadniona wielkim namiętnościami, miłością czy nienawiścią. Te wszystkie cechy odnajdujemy w bohaterach literackich tego okresu. Głównym tematem literatury romantycznej staje się walka narodowowyzwoleńcza. Życie bohaterów zostaje całkowicie podporządkowane jednemu celowi odzyskaniu niepodległości. Tworzy się w ten sposób nowy wzorzec postawy patriotycznej.

Wzorem osobowym w latach niewoli narodowej byli młodzi ludzie gorąco kochający ojczyznę. Zamknięci w celi więziennej w „Dziadach” cz. III. Mickiewicz przedstawił martyrologię młodzieży polskiej, ich tajną działalność konspiracyjną przeciwko carowi. Dramatyczna historia Cichowskiego, Janczewskiego, Rolinsona opowiada o nieprawych sposobach uwięzienia, o nie ludzkich metodach przesłuchań podczas śledztw przez carskich urzędników. Mimo pełnych grozy chwil, nie poddają się, nadal szydzą z cara. Podobna postawę prezentowała młodzież skupiona w „Salonie warszawskim” ani na chwilę nie zapominając o tragicznych i wstrząsających losach patriotów polskich. Gardzą arystokracją, która jest zupełnym przeciwieństwem grupy młodych patriotów. Ta warstwa nie była emocjonalnie związana z narodem, nie poczuwała się do odpowiedzialności za jego losy. Ludzie tej grupy często stawali się zausznikami cara dbając o swoje tytuły, stanowiska, majątki, poniżali swoją godność. Nie interesowali się niewolą, cierpieniem Polaków. To jawni zdrajcy ojczyzny.

Mickiewicz krytykuje i potępia postawę arystokracji stawiając za wzór takie postacie jak Janczewski czy Cichowski.
Wyrazem dążeń narodowowyzwoleńczych były powstania przeciw zaborcy. Powstanie styczniowe zakończyło okres wielkich zrywów. Naród zmęczony i osłabiony klęskami potrzebował innego programu politycznego. Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy opierają się na dwóch podstawowych postulatach i pracy organicznej oraz pracy u podstaw.

Ideałem tego czasu stał się człowiek, który z zapałem oddaje się pracy. Uosobieniem idei pozytywistycznej stał się Witek, Korczyński, bohater powieści E. Orzeszkowej pt. „Nad Niemnem”. To młody, wykształcony, inteligentny człowiek. Z bardzo wielkim zapałem nawiązuje kontakt z Bohatyrowiczami, pomaga im w pracy na roli.

Takich wzorów w tej powieści jest więcej. Niewątpliwie należy do nich również Benedykt Korczyński. To bardzo dobry gospodarz, uważał, iż praca na polskiej ziemi stanowi również akt patriotyczny gdyż Benedykt kochał Polskę i robił wszystko, aby Korczyn nie przeszedł w ręce zaborcy. Jego życie wypełnia praca.

Przeciwieństwem wyżej wymienionych postaci są osoby: Kirło, Różyc i wiecznie chora i zajęta pani Emilia. Są to istoty bezużyteczne, ograniczone, nie reprezentujące sobą żadnych pozytywistycznych idei. Jest to warstwa zdegenerowana i zupełnie nie realizująca programu epoki.

W „Lalce” B. Prusa zostały ukazane różne warstwy społeczne. Autor poddał krytyce społeczeństwo warszawskie: mieszczaństwo i arystokrację. Zaś za wzór stawiał bohaterów wywodzących się z mniejszości narodowych, głównie Żydów i Niemców. Żydzi to naród bardzo pracowity, rzetelny, bogacący się, bardzo oszczędny. B. Prus uważał, że Żydzi i Niemcy są godni pochwały za swój stosunek do pracy.

Wzorem w powieści Prusa jest Stanisław Wokulski, człowiek szlachetny, inteligentny o niebywałej sile ducha. Wokulski będąc młodym nie poddawał się przeciwnością losu. Pracował w sklepie znosząc upokorzenia klientów.

Jednak nie poprzestaje na posadzie sprzedawcy, zdobywa wykształcenie, zajmuje się działalnością finansową i społeczną, zauważa nędzę biedoty, stara się im pomóc. Realizuje hasło pracy u podstaw.

Bolesław Prus krytykuje arystokrację. Arystokracja została wykreowana na bankrutów moralnych, ludzi bezużytecznych, którzy nigdy nie zhańbili się pracą. Żerowali na niższych podległych warstwach, trwonili majątki, lekkomyślnie wydawali pieniądze. Prus był zdania, iż ta warstwa nie jest zdolna do pełnienia przywódczej roli w kraju.

Młodopolscy pisarze wykreowali wzór wspaniałej nauczycielki w postaci Stasi, Bozowskiej, która poświęciła się całkowicie realizując program pracy u podstaw. Stasia swój zawód traktowała jako obowiązek społeczny i nakaz moralny. Po opuszczeniu rodzinnego domu zamieszkała w bardzo surowych warunkach. Samotnie i dzielnie przezwyciężała przeszkody piętrzące się na jej drodze. Mimo złego stanu zdrowia Stasia trwa do końca na swoim posterunku pracy. Do końca okazała się wiernym ideałem młodości, nie złamała jej bieda ani złe warunki.

Również Tomasz Judym bohater „Ludzi Bezdomnych” okazał się ideałem lekarza. Całym sercem oddany swej pracy potrafiący zrezygnować z osobistego szczęścia.

Literatura każdej epoki kształtowała swe wzory i antywzory na użytek ojczyźnie. W zależności od sytuacji społeczno – politycznej Rzeczypospolitej literatura kreowała wzór dobrego rycerza, szlachcica, społecznika, bohatera narodowego patrioty.