Problemy przystosowania w środowisku pracy na morskim statku transportowym

Wstęp
W naszej pracy oparliśmy się na metodzie historycznej. Wiedza zawarta w naszej pracy opiera się jedynie na wiedzy książkowej o tematyce morskiej. Pzyjeliśmy taka metodę badań, gdyż sami nie posiadamy doświadczenia marynarskiego, a tym samym nie posiadamy wiedzy o specyfice psychologicznej tego zawodu. Dlatego też musimy się oprzeć na wiedzy autorów książek, a dopiero w przyszłosci będziemy w stanie zweryfikować ich spostrzeżenia i tezy. W naszej pracy ujęliśmy takie aspekty jak chociażby określenie pojęcia "zawód marynarza", analizę psychologiczną środowiska pracy (samotność, rozłąka z rodziną,itp.) i jak się przystosowuje marynarza do pracy.

Rozwiniecie:
Zanim przystąpimy do psychologicznej analizy środowiska statku morskiego jako miejsca pracy oraz egzystencji marynarza, należałoby jednoznacznie określić treść i zakres dwóch pojęć. Są nimi pojęcia: „marynarz" i „zawód marynarza. Do zbioru osób, które określa się jako „marynarzy", należą, więc pracownic statków transportowych i transportowo-pasażerskich, pracownicy statków rybackich (rybacy morscy), żołnierze okrętów wojennych oraz pracownicy statków floty pomocniczej (statków ratowniczych, holowników morskich itp.). Jak z powyższego wyliczenia Wynika, zakres terminu „marynarz" w tym znaczeniu jest bardzo szeroki. Należałoby, zatem zapytać, jakie są przesłanki tego, aby można było uznać, iż pracownicy wszystkich wymienionych tutaj typów jednostek pływających, wykonujący przecież niekiedy bardzo różne czynności zawodowe, są reprezentantami tej samej kategorii społeczno-zawodowej? Wydaje się, że przesłanką tego rozumowania jest fakt, że wszystkie wymienione grupy osób żyją i pracują w specyficznym środowisku, jakie tworzy każdy statek morski. Zwrócimy tutaj uwagę na kilka jego najbardziej charakterystycznych cech. Bezwzględnie najistotniejszą cechą wyróżniającą jest mniej lub bardziej długotrwała izolacja załogi każdego statku morskiego od innych środowisk ludzkich, a przede wszystkim izolacja od bardzo ważnego dla każdego człowieka środowiska rodzinnego. Izolacja ta powoduje szereg istotnych konsekwencji; np. wywiera przemożny wpływ na kształtowanie się specyficznych postaw i zachowań, a nawet powstawanie zamkniętej subkultury marynarskiej. Jednocześnie izolacja społeczna może też być czynnikiem integrującym wszystkich pracowników różnych typów statków morskich oraz przedstawicieli wszystkich służb statkowych.· Do innych czynników integrujących załogi wszystkich statków morskich należy również zaliczyć:

· Konieczność ścisłego współdziałania całej załogi statku w celu uniknięcia zagrożenia ze strony ciągle jeszcze niebezpiecznego dla człowieka żywiołu morskiego oraz uzyskania dobrych wyników pracy,
· Bliskość, a często wręcz wzajemne nakładanie się zakresu obowiązków przedstawicieli formalnie różnych działów statkowych,
· Wspólne spożywanie posiłków i bliskość zakwaterowania,
· wspólne oraz podobne co do formy spędzanie czasu wolnego na statku, w porcie zagranicznym, a często także i w porcie krajowym.

Biorąc pod uwagę te względy, można powiedzieć, że - pomimo występowania pewnych różnic w charakterze i technologii niektórych czynności zawodowych, związanych z obsługą różnych stanowisk pracy, występujących na współczesnych statkach morskich różnych typów - wszystkie osoby wykonujące te czynności tworzą wyraźnie wyodrębniającą się grupę społeczno-zawodową. Mówiąc inaczej - wszystkich członków załóg współczesnych statków morskich, niezależnie od tego, jakie stanowisko w obrębie statku obsługują, proponujemy nazywać „marynarzami"2.
Należy zauważyć, że zawód marynarza spełnia podstawowe kryteria definicyjne zawodu. Jest, bowiem: a) systemem czynności wewnętrznie spójnym, opartym na określonej wiedzy i umiejętnościach i skierowanym na wytworzenie pewnych usług zaspokajających szeroko pojęte potrzeby, b) czynności te wykonywane są systematycznie, c) wykonywanie tych czynności jest podstawą ekonomicznego bytu marynarza, d) czynności te i związane z nimi konsekwencje społeczne są podstawą prestiżu i pozycji społecznej marynarza.
Po określeniu pojęcia zawodu marynarza przejdziemy do analizy psychologicznej jego środowiska pracy.
Współczesny morski statek transportowy stwarza, zupełnie odmienne środowisko pracy w porównaniu ze środowiskami większości przedsiębiorstw i instytucji lądowych.

Odmienność ta polega na tym, że marynarze:
· Przebywają nieustannie w sferze oddziaływania niebezpiecznego żywiołu, jakim są morza i oceany,
· Nie tylko pracują, lecz także cały swój czas pozasłużbowy spędzają w obrębie statku morskiego,
· Przez stosunkowo długie okresy są członkami zamkniętej grupy społecznej o paramilitarnej strukturze władzy,
· Żyją w warunkach okresowej izolacji rodzinnej, seksualnej i kulturowej ,
· Żyjąc i pracując na statku morskim, zmieniają ciągle wraz z nim miejsce swego pobytu, niekiedy przebywają kilka stref klimatycznych,
- stosunkowo często zmuszeni są do zmiany miejsca pracy (statku) i dotychczasowej grupy pracowniczej (średnio raz na półtora roku ).

Analiza środowiska pracy na morskim statku transportowym składa się z trzech części. Zawierają one w kolejności analizy: wymagań przełożonych, wymagań grupy pracowniczej oraz systemu wzmocnień środowiska pracy.
Przełożonymi na statku transportowym są przede wszystkim kapitan i kierownicy działów statkowych, a częściowo także dla szeregowej załogi pokładowej pozostali oficerowie nawigacyjni i bosman, dla szeregowej załogi maszynowej - pozostali oficerowie mechanicy.
Przełożeni wymagają na wstępie od każdego podporządkowanego im służbowo członka załogi statku przygotowania zawodowego, czyli posiadania określonych wiadomości i umiejętności zawodowych oraz pozytywnego stosunku do pracy w specyficznych warunkach morskich. Niewątpliwie marynarz powinien cechować się znaczną odpornością fizjologiczną oraz psychiczną na działanie różnorodnych uciążliwych, szkodliwych i stresowych bodźców, wynikających z fizycznych, technicznych, organizacyjnych i społecznych warunków pracy, panujących na współczesnym statku morskim.
Do najbardziej dokuczliwych bodźców stresowych na statku morskim należy zaliczyć: kołysanie, przechyły oraz, znaczne przyspieszenia statku, powodujące tzw. chorobę morską, nadmierny hałas i wibrację, gwałtowne i częste wahania temperatury oraz ciśnienia powietrza, nadmierną jego wilgotność, promieniowanie elektromagnetyczne związane z pracą niektórych urządzeń nawigacyjnych oraz radiostacji statkowej; zanieczyszczenia chemiczne, niezgodny z naturalnym cyklem biologicznym organizmu ludzkiego rozkład czasu pracy i wypoczynku; częste stany negatywnego napięcia emocjonalnego, wynikające m.in. z powodu przebywania przez dłuższy okres w zamkniętym obszarze ograniczonym małymi wymiarami statku, izolacji rodzinnej, seksualnej i kulturowej, z konfliktów interpersonalnych specyficznych dla instytucji totalnej, jaką tworzy statek i jego załoga, jak również z powodu istnienia ciągłego zagrożenia utraty życia lub zdrowia w okresie zamustrowania na statku.
Nie odporność marynarza na te czynniki obniża efektywność jego pracy, przyczynia się pośrednio do zwiększenia zagrożenia wypadkowego, zwiększa możliwość kolizji statku, przyspiesza zapadanie na choroby psychosomatyczne, jest jednym z istotnych czynników w genezie zaburzeń nerwicowych, a niekiedy też może prowadzić do zamachów samobójczych wśród marynarzy. Tak więc życie i praca na statku morskim wymagają od marynarza bardzo dużej fizjologicznej i psychicznej odporności, znacznie większej niż w wypadku większości zawodów lądowych. Kierownictwo statku przede wszystkim wysoko ceni takie cechy pracy marynarza, jak: odpowiedzialność, obowiązkowość samodzielność, dokładność, sumienność, niezawodność i terminowość. Ważną jakościową cechą pracy marynarza, w opinii jego przełożonych, jest również dbałość o powierzony mu sprzęt, urządzenia i wyposażenie statku, a zwłaszcza sprzęt ratowniczy, przeciwpożarowy, mapy i urządzenia nawigacyjne, wodę pitną i żywność czy też paliwo.
Przechodząc do ukazania specyficznych cech dyscypliny pracy na morzu, należy na wstępie stwierdzić, że samo pojęcie „dyscyplina pracy" w warunkach wykonywania zawodu marynarza ma o wiele szerszy zakres i bardziej zróżnicowaną treść niż w większości zawodów lądowych. Wymagania dyscyplinarne na statku morskim regulują prawie całokształt zachowań marynarza w okresie jego zamustrowania na danym statku, gdyż dotyczą nie tylko jego zachowania się w ustawowym czasie pracy, jak to ma miejsce w większości zawodów lądowych, i zachowań w czasie wykonywania występujących bardzo często na statku - z przyczyn, o których już była mowa - prac dodatkowych, ale również wielu zachowań w czasie „poza służbą". Dodatkowej kontroli dyscyplinarnej podlegają takie zachowania marynarza w czasie pozasłużbowym, jak: spoŻ3'wanie napojów alkoholowych na statku, zejście ze statku stojącego w porcie, przestrzeganie przepisów celno-dewizowych, dokonywanie zakupów na statku, utrzymywanie czystości i porządku w kabinach mieszkalnych (kontroli podlegają tylko kabiny marynarzy szeregowych). W konsekwencji można powiedzieć, że dyscyplina pracy na statku morskim zbliżona jest w dużym stopniu do dyscypliny wojskowej.
Ostatnia kategoria wymagań kierownictwa statku w stosunku do członków załóg dotyczy bezkonfliktowego współżycia z grupą pracowniczą zarówno podczas służby, jak i w czasie wolnym. Na statku morskim stosunki interpersonalne są bardzo intensywne i zróżnicowane, co uwarunkowane jest takimi czynnikami, jak:

- niewielka liczbowo zbiorowość (30 - 50 osób),
- konieczność przebywania w warunkach częściowej izolacji rodzinnej, społecznej i kulturowej,
- ograniczona przestrzeń statku,
- kolektywny charakter pracy,
- wspólne zamieszkiwanie, spożywanie posiłków oraz spędzanie czasu wolnego w obrębie statku,
- znaczne zróżnicowanie załogi pod względem wieku, stażu pracy, poziomu i rodzaju wykształcenia oraz kultury bycia,
- wzmożone napięcie emocjonalne, występujące u większości członków załogi statku w rejsie oceanicznym.

Miedzy załogą mogą występować również konflikty, mogą one powodować negatywne konsekwencje dla poszczególnych jednostek i pogarszają ogólną atmosferę emocjonalną na statku, mogą również stanowić dodatkowe zagrożenie dla bezpieczeństwa żeglugi i obniżać gotowość techniczną statku oraz efektywność realizacji jego zadań ekonomicznych. Toteż w opinii kierownictwa bezkonfliktowe współżycie z całą załogą statku jest, również jednym z ważniejszych wymagań stawianych przez przełożonych każdemu marynarzowi.
.

Spośród różnych konsekwencji psychologicznych systemu organizacji pracy na statku szczególnie negatywne jest zjawisko izolacji marynarza od najbliższych mu osób, głównie rodziny i partnera seksualnego. Rozłąka z rodziną i partnerem seksualnym, w opinii marynarzy zarówno polskich, jak i zagranicznych, jest najbardziej dokuczliwym elementem ich zawodu. Długotrwała rozłąka z najbliższymi osobami, trwająca średnio trzy miesiące, ale niekiedy wynosząca 6-8 miesięcy, powoduje u większości marynarzy takie stany emocjonalne, jak tęsknota, nostalgia, niepokój o losy najbliższych, lęk i gniew. U wielu marynarzy wzrasta podejrzliwość oraz pojawiają się myśli natrętne, dotyczące możliwości zdrady małżeńskiej przez żonę. Rozłąka oprócz tego może być też przyczyną rzeczywistego rozpadu więzi emocjonalnej w rodzinach marynarskich oraz zaburzeń w rozwoju osobowości dzieci, szczególnie chłopców, wychowywanych wyłącznie przez matkę. W niektórych przypadkach rozłąka prowadzi do powstawania zaburzeń nerwicowych, a nawet samobójstw marynarzy. Źródłem silnego niezadowolenia, a często również rozdrażnienia i agresywności, jest przymusowa izolacja marynarza od partnera seksualnego, powodująca przedłużającą się derywację potrzeby seksualnej.

Warto jednocześnie zauważyć; że dla pewnej grupy marynarzy specyficzny system organizacji pracy na samym statku podczas rejsu morskiego może być źródłem zadowolenia. Tego rodzaju sytuacja ma miejsce przeważnie w pierwszych kilkunastu dniach po wyjściu statku z portu krajowego.

Konsekwentnie w stosunku do tego, co zostało powiedziane - silne: niezadowolenie marynarza powodują te wszystkie niedociągnięcia w systemie organizacji pracy instytucji pracujących na rzecz statku i jego załogi, które dodatkowo przedłużają rozłąkę. Do najważniejszych z nich należą: niezaplanowane przedłużenie rejsu, długi postój na redzie portu krajowego, konieczność pracy w godzinach nadliczbowych na statku podczas jego postoju w porcie krajowym, nieoczekiwane prze musztrowanie ze statku pływającego w żegludze krótkiego i średniego zasięgu (rejsy trwające od kilku dni do miesiąca) na statek pływający w żegludze dalekiego zasięgu (rejsy od dwóch do 6-8 miesięcy), niemożność otrzymania urlopu w najdogodniejszym dla marynarza okresie czy też trudności w komunikowaniu się z rodziną podczas rejsu. Sytuacje te powodują tym większe niezadowolenie marynarzy, im bardziej w ich subiektywnym odczuciu są one zawinione przez różne służby lądowe (armatorskie, portowe itp.).

Jednocześnie należy zauważyć, że długotrwała izolacja społeczna załogi statku podczas rejsu może być także czynnikiem wzrostu solidarności wewnątrz grupowej i sprzyjać powstawaniu silnych więzów przyjaźni pomiędzy poszczególnymi członkami załogi. To pozytywne zjawisko z zakresu stosunków międzyludzkich, występujące w wielu grupach koleżeńskich na statkach odbywających długie rejsy, może być z kolei ważną przyczyną zadowolenia niektórych marynarzy.

Wnioski:

Po napisani pracy bardzo łatwo doszliśmy do wniosku, że zawód marynarz to przysłowiowy "ciężki kawałek chleba" i chyba najważniejszy powodem tego stwierdzenia jest rozłąka z rodzina i partnerem seksualnym na bardzo długi czas. W niektórych przypadkach rozłąka prowadzi do powstania zaburzeń nerwicowych, a nawet samobójstwa. Dlatego też należy zadać sobie pytanie, dla czego to robią i chyba najważniejszym żeby nie powiedzieć, że jedynym powodem jest wysokość zarobków. Nietrudno stwierdzić, że - obiektywnie rzecz biorąc - dochody związane z pracą na statku morskim są znacznie wyższe niż zarobki uzyskiwane przez pracowników pracujących na lądzie, legitymujących się podobnym poziomem wykształcenia, umiejętnościami zawodowymi i stażem pracy.


Literatura przedmiotu i uzupełnienia.

1. "Osobowość, a przystosowanie zawodowe marynarza” Z. Borucki Gdańsk 83 str.31-50
2. "Zawód marynarza Floty Transportowej” L. Milian 1969 str. 56 - 57
3. "Odporność na stres psychologiczny" Frączek 1975 str. 669 - 670