Szlachta polska w "Panu Tadeuszu".

„Pan Tadeusz” był pisany od 1832 roku z pewnymi przerwami przez 15 miesięcy, natomiast utwór drukiem ukazał się w 1834 roku w Paryżu. Według pierwotnego zamiaru Adama Mickiewicza miała to być krótka idylla, ale w toku pracy utwór rozrósł się w epicka epopeję z życia szlachty w XII księgach.

Szlachta polska z przełomu XVIII i XIX wieku nie była jednolitym stanem. Sama w sobie dzieliła się na szlachtę zaściankową, szlachtę średniozamożną oraz magnaterię. „Pan Tadeusz” opowiada o losach poszczególnych przedstawicieli tych klas, którzy najlepiej przedstawiają cechy szlachty.

Zdaniem autora to właśnie szlacheckie zaścianki były ostoja polskości i patriotyzmu. Doskonałym przykładem tego jest Dobrzyn wraz ze swymi mieszkańcami. Osiadła tam szlachta stanowi zupełnie odrębną grupę. Pochodzili z Polski, prawdopodobnie z Mazowsza lub Pojezierza Mazurskiego. Chociaż na Litwę przybyli ponad 400 lat temu, zachowali mowę i zwyczaje swoich przodków. Dawniej byli rodem zamożnym i licznym, jednak zubożeli. Poza herbem rodowym niczym nie różnili się od chłopów. Sami musieli pracować na swych zagonach i poletkach.

Na czele zaścianka stał Maciej Dobrzyński, starzec siedemdziesięciokilkuletni, cieszący się powszechnym poszanowaniem. Ówczesną szlachtę cechował szacunek dla osób starszych, bez względu na majątek czy pochodzenie.

Szlachtę zaściankową poeta ukazał w dodatnim świetle. Obok Jacka Soplicy, Maciej Dobrzyński jest przykładem patriotą, który

„tam szedł gdzie dobro ojczyzny wypatrywał”.

Maciej był niestały w swoich poglądach, ponieważ na pierwszym miejscu stawiał ojczyznę. Swoje zdanie zmieniał równie często co stronnictwa. Był m.in. konfederatem barskim, stronnikiem królewskim ale też i jego przeciwnikiem. Był tylko ustosunkowany do carskiego zaborcy, gdyż

„Na sam widok Moskala pienił się i zżymał,
By nie spotkać Moskala, po kraju zaborze
Siedział w domu jak niedźwiedź, gdy ssie łapę w borze.”

Szlachta zaściankowa posiadała wiele dodatnich cech. Jedna z nich jest odwaga. Z „Pana Tadeusza” dowiadujemy się, że Maciej Dobrzyński brał udział w wielu walkach o niepodległość, np. w Powstaniu Kościuszkowskim. Dowiódł wtedy swojej odwagi i szlachetności, wracając na pole bitwy, aby zabrać stamtąd ciężko rannego szlachcica Pocieja. Po upadku powstania Pociej chciał wynagrodzić ubogiego Maćka, ofiarując mu folwark i roczną rentę. Maciej nie przyjął tej darowizny, gdyż ratując szlachcica nie myślał o nagrodzie. Są to kolejne dodatnie cechy szlachty zaściankowej- szlachetność i honor.

Dużą wadą jest porywczość i lekkomyślność, które rodzą się z chęci walki o niepodległość ojczyzny. Takie cechy charakteru mają bardzo waleczni szlachcice- Maciej Kropiciel, Bartek Brzytewka i Maciej Konewka. Pod wpływem impulsu, którym w tym wypadku był Gerwazy, natychmiast zgodzili się dokonać zajazdu na Soplicowo. Pragnęli walczyć, choć nie do końca pojmowali w jakiej sprawie. Bez problemu dali się omotać słowom Gerwazego, choć nie rozumieli ich całkowicie.

Inne, choć podobne, poglądy miała szlachta średniozamożna. Jej przedstawiciele uchodzili za lepiej wychowanych i bardziej dystyngowanych. Byli bardziej obyci w „wielkim świecie”. Przykładem dobrego wychowania i szlacheckiej gościnności jest Sędzia, Podkomorzy i Telimena. Goście przybyli do Soplicowa zawsze z szacunkiem odnosili się do osób starszych i ważniejszych urzędem. Zachowanie szlachty świadczyło o wysokim poziomie kultury oraz o nienagannych manierach. Uwagę na nie zwracał szczególnie na nie Sędzia, ponieważ uważał, że

„Grzeczność nie jest rzeczą małą:
Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało,
Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje,
Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje;
Jak na szalach żebyśmy nasz ciężar poznali,
Musim kogoś posadzić na przeciwnej szali.”

Szlachta średniozamożna jest bardzo wierna religii i tradycji. Każdy ceniony szlachcic nosił tradycyjny strój- żupan, palone buty oraz kontusz przepasany pasem słuckim. Innym przykładem uwielbienia tradycji jest zachowanie nowych gospodarzy,

„Starożytny był zwyczaj, iż dziedzice nowi
Na pierwszej uczcie służyli ludowi.”

Jednak przykładem ujemnych cech szlachty średniozamożnej jest postępowanie Gerwazego. Był on wiernym sługą Horeszków. Nienawidził Sopliców i poprzysiągł zemstę za tragedię swojego pana. Gerwazy jest mściwy, uparty i bezwzględny. Przez tyle lat pielęgnował w sobie nienawiść, która doprowadziła do zajazdu na Soplicowo.

Magnateria przedstawiała zupełnie inne poglądy i cechy charakteru. W „Panu Tadeuszu” polska arystokracja jest przedstawiona raczej negatywnie. Zbiorem nienajlepszych cech charakteru jest Stolnik.

Był on tak bardzo dumny ze swego magnackiego pochodzenia, że zaczął drwić z osób gorzej urodzonych i mniej zamożnych. Jego zarozumiałość doprowadziła do wielu tragedii.

Stolnik był najważniejszą osobą w powiecie- na jego dworze drobniejsza szlachta szukała rozrywki, pomocy i opieki. Jednak Horeszko gościł ich tylko by przysporzyć sobie popularności i zdobyć głosy na sejmikach. Wbrew pozorom był człowiekiem pysznym, dumnym, wyniosłem i twardym. Miał serce z kamienia, nie potrafił okazać litości nawet swoim najbliższym. Był tak bardzo zapatrzony w swoje pochodzenie i dobre imię, że wolał unieszczęśliwić swoją córkę niż wydać ją za człowieka niżej postawionego niż on.

Wśród szlachty szerzył się kosmopolityzm. Przykładem kosmopolity jest Hrabia wraz z Telimeną. Są oni bezkrytycznie zapatrzeni w cudze wzory, lekceważą cechy narodowe. Podążają ślepie za francuską modą i wzorami. Wolą bywać zagranicą i podziwiać egzotyczną przyrodę. Dziwi to Tadeusza, który jest głębokim patriotom i kocha wszystko co polskie.

Jednak Hrabia ma wiele dodatnich cech. Różni się on bardzo od swego krewnego Stolnika. Jest bardzo wykształcony, zna języki i obce kultury. Nie można mu zarzucić, że nie jest patriotą. Hrabia, o romantycznej naturze, inaczej pojmuje pojęcie ojczyzny. Należy już do innego pokolenia.

Mimo, że polska szlachta jest bardzo rozwarstwiona, posiada wiele cech wspólnych. Są one zarówno negatywne, jak i pozytywne.

Główna wada szlachty jest pieniactwo, skłonność do awantur, burd, procesów oraz niechęć do zgody. Na kartach „Pana Tadeusza” mamy wiele przykładów tych cech. Nawet główny bohater epopei, Jacek Soplica, za młodu był uważany za paliwodę, kłótnika i pieniacza. Spory Asesora z Rejentem oraz Domeyki z Doweyką czy choćby długoletni spór o zamek nie przedstawiają polskiej szlachty jako skorej do zgody.

Lecz jak pisze poeta:

„Bo szlachta polska, choć niezmiernie kłótliwa
i porywcza do bitew, przecież nie jest mściwa”.

Zarówno dodatnią jak i ujemna cechą jest sarmatyzm, który z początkowo dobrego nacjonalizmu przerodził się w szowinizm.

Szlachta uważała, że wywodzi się z dawnego walecznego ludu- Sarmatów. Uważała, że Rzeczpospolita Obojga Narodów jest państwem o idealnym ustroju, w którym należało nic nie należało zmieniać. Szlachta stała się niechętna nowościom i obczyźnie. Coraz bardziej pogłębiała się w swojej „Złotej Wolności”. Za swoje święte prawo uznała liberum veto. Brak reform doprowadził do zacofania i rozbiorów. Wtedy to szlachta zrozumiała swe błędy i zaczęła walczyć. Ozwała się w nich najważniejsza cecha- głęboki patriotyzm.

W szlachcie zaściankowej objawia się on w postępowaniu Macieja Dobrzyńskiego, który podtrzymywał świadomość narodową. Ważne tez było, że Maciej budził patriotyzm wśród młodych. Był on raczej osobą skrytą i odludkiem, ale przekazywał młodym znane mu historie kraju, legendy i podania.

Innym potwierdzeniem miłości do ojczyzny jest natychmiastowa reakcja młodych Dobrzyńskich na słowa księdza Robaka oraz przekonywania Gerwazego. Ich odwaga była spowodowana żalem po straconej ojczyźnie i chęcią zemsty na zaborcy.

Największym patriotą wśród szlachty średniozamożnej był ksiądz Robak- Jacek Soplica. Zawsze był wierny ojczyźnie. Po zabójstwie stolnika udał się on za granicę. Tam, walczył w armii Napoleona oraz spiskował na rzecz Polski. Wreszcie stał się emisariuszem, wysłańcem prowadzącym działalność konspiracyjną. Powrócił do Soplicowa, jednak pod osłoną habitu. Starał się wzniecić powstanie na Litwie i z niecierpliwością oczekiwał wojsk Napoleona, idących na Rosję.

Przedstawiciele magnaterii, choć zazwyczaj mieli na względzie tylko swoje sprawy, tez byli patriotami. Bardzo poważnie do obowiązków wobec ojczyzny poczuwał się Stolnik. Popierał Konstytucję 3 Maja i w jej obronie walczył z armią rosyjską. Znał i rozumiał potrzeby kraju, a nawet dla jego dobra był gotów zrezygnować z praw i przywilejów.

Również w zachowaniu Hrabiego przejawiał się patriotyzm. Był w każdej chwili gotów aby podjąć walkę o niepodległość ojczyzny. Hrabia był bardzo odważnym człowiekiem, dla którego największe znaczenie miał jego honor.

Moim zdaniem nie można jednoznacznie określić szlachty polskiej. Ma ona i wady, i zalety. Jednak pozytywne cechy charakteru przewyższają te negatywne. Polska szlachta jest bardzo religijna i przywiązana do tradycji. Wie, że dobro ojczyzny jest najważniejsze. Jest gotowa do wielu poświęceń dla dobra kraju.

Uważam, że szlachta polska zasługuje na nasz szacunek i uznanie.