Współczesna struktura przemysłu

Już jakieś 20 tysięcy lat temu człowiek rozpoczął eksploatację kamienie i złóż węgla kamiennego. Zasadniczy rozwój górnictwa światowego rozpoczął się jednak dopiero w XVI wieku, w dobie tzw. "rewolucji przedprzemysłowej", kiedy wprowadzono transport konny, kołowroty do wyciągania urobku, a z czasem zaczęto wykorzystywać energię wód (głównie do odwadniania i napowietrzania szybów). Przełom XVI i XVII wieku to okres intensywnego rozwoju górnictwa węglowego na terenie Anglii, która stała się największym na świecie producentem i eksporterem tego surowca. Anglia, gdzie równocześnie zachodziły znaczące przemiany w rolnictwie, stała się największą potęgą gospodarczą świata. Zdobycze rewolucji praprzemysłowej szybko rozprzestrzeniły się na inne kraje Europy - Holandię, Francję, Włochy, Niemcy, Polskę i Czechy.

Koniec XVIII wieku to okres tzw. "pierwszej rewolucji przemysłowej". Przyniósł on szereg wynalazków umożliwiających szybki rozwój przemysłu. Powszechnie zaczęto wykorzystywać maszyny parowe, początkowo w kopalniach, potem również w przemyśle włókienniczym (maszyny przędzalnicze i tkackie) i w transporcie (pierwsze parowozy i statki o napędzie parowym). "Pierwsza rewolucja przemysłowa" objęła swoim zasięgiem Anglię, Francję, Stany Zjednoczone, a z czasem pozostałe kraje Europy. Pod koniec XIX wieku rozpoczyna się "druga rewolucja przemysłowa". Przynosi ona nowe, znaczące innowacje. Wprowadzenie energii elektrycznej do oświetlenia i napędu maszyn i opracowanie metod rafinacji ropy naftowej pociąga za sobą rozwój górnictwa naftowego. W początkach XX wieku dokonuje się przełom w dziedzinie transportu, następuje upowszechnienie się nowych, wydajnych środków transportu - samochodu i samolotu. Wzrost zapotrzebowania na paliwa płynne powoduje stopniowe ograniczenie roli węgla kamiennego jako głównego źródła energii. Zdecydowanie rośnie natomiast wydobycie ropy naftowej i produkcja energii elektrycznej.

Kraje europejskie tracą swą dominującą pozycję na korzyść nowej potęgi gospodarczej - Stanów Zjednoczonych Ameryki. Po zakończeniu drugiej wojny światowej coraz większą rolę 3w światowej gospodarce zaczynają odgrywać kraje nowo powstałego obozu socjalistycznego i szybko podnosząca się ze zniszczeń wojennych Japonia. Lata 70-te i 80-te XX wieku to początek "trzeciej rewolucji przemysłowej". Różnie się ona zdecydowanie od dwóch poprzednich. Pierwsza i druga rewolucja przyczyniły się do zastąpienia pracy wysoko wykwalifikowanych rzemieślników pracą robotników wykonujących (często przy pomocy maszyn) stosunkowo nieskomplikowane czynności. Trzecia rewolucja przynosi ogromne zapotrzebowanie na kadry wykwalifikowane, co związane jest z postępującą mechanizacją i komputeryzacją produkcji przemysłowej. Oznacza to zmniejszenie zatrudnienia i tzw. bezrobocie technologiczne, gdzie praca ludzka jest zastępowana pracą urządzeń mechanicznych. Wraz ze spadkiem zatrudnienia w przemyśle następuje rozbudowa sektora handlowo - usługowego. Postępuje ograniczenie produkcji przemysłowej, towary lepsze - bardziej wytrzymałe, niezawodne - wypierają z rynku towary o gorszych parametrach. Zachodzą istotne zmiany w strukturze produkcji przemysłowej, maleje rola górnictwa i przemysłu ciężkiego, rozwijają się tzw. przemysły wysokiej techniki, czyli elektroniczny, precyzyjny itp.

Zwłaszcza kraje wysoko rozwinięte charakteryzuje wysoki udział przemysłów wysokiej techniki, a niski przemysłu spożywczego i lekkiego w ogólnej produkcji przemysłowej.


Struktura produkcji globalnej przemysłu (w %)

Natomiast w krajach rozwijających się nadal ogromną rolę odgrywa górnictwo, przemysł lekki i spożywczy, które nie wymagają wysokich nakładów kapitałowych. Cechą charakterystyczną jest również postępująca specjalizacja. Kraje o dużej powierzchni i dużych zasobach cechuje wszechstronnie rozwinięty przemysł (zarówno produkcja eksportowa, jak i na rozbudowany rynek wewnętrzny). W przypadku krajów o małej powierzchni i o ograniczonych zasobach mamy często do czynienia z rozwijaniem jednej , określonej gałęzi przemysłu. Tak na przykład Szwajcaria jest liczącym się producentem wyrobów przemysłu chemicznego (leki, barwniki) i precyzyjnego. Specjalizacja może być związana z korzystnymi warunkami surowcowymi – dzięki dużym zasobom energii elektrycznej (tania energii wód) Norwegia rozwija najbardziej energochłonna gałąź przemysłu - hutnictwo aluminium (w oparciu o boksyty importowane).

Interesującym zjawiskiem, jakie daje się zaobserwować w ostatnim okresie, jest tzw. "eksport przemysłu". Duże koncerny przemysłowe z Europy, St. Zjedn. Ameryki i Japonii lokalizują swoje fabryki na terenie krajów rozwijających się. Istnieją ku temu dwa powody. W krajach wysoko rozwiniętych przepisy o ochronie środowiska są dużo bardziej surowe. Pozwala to przy budowie zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska zaoszczędzić na kosztach instalacji oczyszczania ścieków, filtrów powietrza itp. (w takim przypadku można powiedzieć o eksporcie brudnych technologii). Drugim powodem jest chęć wykorzystania tańszej siły roboczej i obniżenia przez to kosztów produkcji.

Czynniki lokalizacji przemysłu.

Baza surowcowa - bazę surowcową stanowią surowce naturalne i uzyskane i ich przetworzenia półprodukty. Największą rolę odgrywa baza surowcowa w przypadku przemysłu wydobywczego, ośrodki górnicze - z oczywistych powodów, są lokalizowane jedynie w miejscu występowania użytecznych kopalin. W przypadku przemysłu przetwórczego zależność tanie zawsze jest tak jednoznaczna. Wyróżnia się osobną grupę zakładów przemysłu surowcowo chłonnego, które dla obniżenia ostatecznych kosztów produkcji (koszt transportu) lokalizuje się w sąsiedztwie ośrodków wydobywczych. Przykładem może być hutnictwo miedzi, gdzie niewielka zawartość czystego kruszcu w wydobywanej rudzie warunkuje lokalizację hut w sąsiedztwie ośrodków eksploatacji. Oczywiście istnieją również zakłady przemysłu surowcowo chłonnego lokalizowane z dala od miejsc eksploatacji surowca, z taką sytuacją mamy do czynienia, jeśli przetwarzany surowiec pochodzi z importu lub gdy przeważa rola innych czynników lokalizacyjnych (np. zaplecze naukowo-techniczne). Sąsiedztwo bazy surowcowej ma znaczenie nie tylko ze względu na koszty transportu surowca, ale również ze względu na obniżenie się jego jakości w przypadku przewozów na dużych odległościach, dotyczy to głównie przemysłu spożywczego, dla którego surowcem są artykuły rolne. Przykładem jest trzcina cukrowa, która musi być przetwarzana w sąsiedztwie pól uprawnych, ze względu na zmniejszanie się zawartości cukru wraz z upływem czasu od zbioru.

Dostęp do wody - większość gałęzi przemysłu zużywa ogromne ilości wody. lokalizacja z dala od rzek czy jezior podnosi koszty produkcji ze względu na konieczność doprowadzenia wody z odległych terenów. Osobnym zagadnieniem jest kwestia odprowadzenia i utylizacji ścieków przemysłowych. Spośród czynników lokalizacyjnych o charakterze antropogenicznym największe znaczenie mają: baza energetyczna, zasoby siły roboczej, rynki zbytu, zaplecze naukowo-techniczne, transport, oraz tzw. korzyści aglomeracji.

Baza energetyczna - czynnik ten wykazuje silne powiązanie z czynnikiem bazy surowcowo-energetycznej. Koszt energii elektrycznej to istotny czynnik wpływający na ogólne koszty produkcji przemysłowej (np. w przypadku hutnictwa aluminium jest najważniejszym składnikiem kosztów własnych przedsiębiorstwa). Dlatego też zakłady o energochłonnym profilu produkcji na ogół lokalizuje się w sąsiedztwie elektrowni o dużej mocy - dla obniżenia kosztów budowy sieci elektrycznej służącej do napędzania maszyn, urządzeń klimatyzacyjnych itd., są również wielkimi konsumentami surowców energetycznych - węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego. Na przykład ogromne ilości koksu są zużywane przez hutnictwo żelaza, a ropy naftowej przez przemysł petrochemiczny. Surowce energetyczne mogą przy tym stanowić zarówno źródło energii, jak i półprodukt przetwarzany w trakcie dalszej obróbki.

Lokalizacja zakładów energochłonnych, bazujących na węglu kamiennym i brunatnym, jest ściśle powiązana z rejonami eksploatacji tych surowców. Węgiel, jako surowiec stosunkowo nisko kaloryczny, bardziej opłaca się przetwarzać w sąsiedztwie miejsc wydobycia ze względu na koszty transportu wyższe niż w transporcie przesyłowym ropy naftowej i gazu ziemnego. Częstym zjawiskiem jest budowanie przy zakładach przemysłowych własnych elektrowni, jeśli lokalizowane są na obszarach słabo zagospodarowanych i brak jest możliwości korzystania z już istniejących źródeł energii.

Zasoby siły roboczej - mimo postępującej mechanizacji przemysłu praca ludzka nadal jest czynnikiem, który odgrywa istotną rolę. Szczególnie korzystna dla przedsiębiorstwa jest lokalizacja w rejonach, gdzie występują znaczne nadwyżki siły roboczej, ponieważ konieczność sprowadzenia robotników z odległych terenów oznacza dodatkowe koszty (budowa domów dla pracowników, organizacje zaplecza usługowego itp. ). O ile więc w przeszłości występowało zjawisko przemieszczania się ludności z obszarów wiejskich do ośrodków przemysłowych (obserwowane również współcześnie w krajach słabo rozwiniętych), to w dniu dzisiejszym często przemysł poszukuje potencjalnych rezerw. Powszechne jest zjawisko lokalizowania dużych zakładów przemysłowych w rejonach słabo zagospodarowanych, na których występuje bezrobocie. Przejawem dążenia do maksymalnego wykorzystania potencjalnych zasobów siły roboczej jest budowa zakładów zatrudniających kobiety w sąsiedztwie kopalń czy hut (które zatrudniają głównie mężczyzn).

Rynki zbytu - lokalizacja zakładu w sąsiedztwie rynków zbytu oznacza niższe koszty przechowywania i transportu wytwarzanych produktów, lepsze rozeznanie popytu i możliwość prowadzenia intensywnej kampanii reklamowej. Największymi rynkami zbytu są duże miasta, w ich sąsiedztwie lokalizuje się głównie zakłady przemysłu spożywczego i dostarczające przedmiotów codziennego użytku (np. przemysł odzieżowy, obuwniczy itp.). ściśle uzależnione od rynków zbytu są zakłady produkujące wyroby o bardzo wąskim kręgu odbiorców (np. specjalistyczne maszyny i urządzenia), oraz dostarczające wyrobów trudnych do przewożenia (np. znacznych rozmiarów konstrukcje stalowe, elementy prefabrykowane do produkcji domów). Zaplecze naukowo-techniczne - oznacza przede wszystkim wyposażenie terenu w infrastrukturę techniczną. Pod tym pojęciem rozumieć należy: sieć komunikacyjną, energetyczną i wodno-kanalizacyjną, oczyszczalnie ścieków, rurociągi i gazociągi. W przypadku lokalizacji w terenie nie uzbrojonym zakład ponosi wysokie koszty budowy infrastruktury technicznej. Zaplecze naukowe to obecność na danym terenie ośrodków naukowo-badawczych, wyższych uczelni i szkół kształcenia zawodowego, zapewniających obecność wykwalifikowanej kadry roboczej i możliwości doskonalenia procesów
technologicznych.

Transport - odgrywa w przemyśle ogromną rolę, zapewnia dowóz surowców i pracowników, oraz przewóz gotowych wyrobów. Rola transportu jest oczywiście zróżnicowana w poszczególnych gałęziach przemysłu, minimalizacja jego kosztów jest szczególnie istotna w przypadku działów wielkogabarytowych. Właśnie ze względu na koszty transportu zakłady przemysłowe lokalizuje się w sąsiedztwie rejonów eksploatacji złóż i rynków zbytu, jak również w sąsiedztwie naturalnych szlaków komunikacyjnych (porty morskie i rzeczne) i
węzłów kolejowych.

Korzyści aglomeracji - koncentracja przemysłu wpływa stymulująco na rozwój przedsiębiorstw. Skupienie w jednym rejonie - zwykle w sąsiedztwie Dużych miast - przynosi wszechstronne korzyści. Ułatwia współpracę naukowo-techniczną pomiędzy przedsiębiorstwami, wymianę doświadczeń, specjalizację produkcji i wzajemną wymianę towarową przy minimalnych kosztach transportu. Aglomeracje stanowią duże rynki zbytu i przyciągają siłę roboczą (również kadry wykwalifikowane). Skupiają liczne instytucje świadczące usługi dla przemysłu (banki, zakłady remontowe, centrale handlowe itd.), są na ogół dobrze wyposażone w infrastrukturę techniczną. Nadmierna koncentracja przemysłu ma również skutki negatywne - przede wszystkim rosnące zagrożenie środowiska naturalnego.

Osobnym zagadnieniem związanym z lokalizacją przemysłu jest aspekt ekologiczny. Coraz częściej planując budowę nowych zakładów, bierze się pod uwagę potencjalne zagrożenie środowiska przyrodniczego. Bada się dominujące kierunki wiatrów (emisja zanieczyszczeń), przepuszczalność gruntu (możliwość zanieczyszczenia wód gruntowych), możliwość odprowadzania ścieków, występowanie naturalnych stref ochronnych (pasy zieleni). Chciałoby się powiedzieć - jak to dobrze, że również to zagadnienie bierze się pod uwagę przy sytuowaniu przemysłu. Najwyraźniej współczesny człowiek zrozumiał, jak ważne jest współżycie ze środowiskiem w symbiozie. Powinno to zaowocować w przyszłości poprawą jego kondycji. Omawiając czynniki lokalizacji przemysłu, jako jeden z najbardziej istotnych, wymieniony został czynnik "korzyści aglomeracji". Właśnie korzyści wypływające z koncentracji przestrzennej przemysłu leżą u podłoża powstawania wielkich okręgów przemysłowych. O tym jak ogromne mają one znaczenie, dobitnie świadczy fakt, że choć największe okręgi przemysłowe świata zajmują niewiele ponad 1% ogólnej powierzchni zamieszkanych kontynentów, to dostarczają ponad 50% światowej produkcji przemysłowej. Lokalizacja okręgów przemysłowych nie jest dziełem przypadku, ale efektem oddziaływania jednego lub wielu nakładających się czynników.

Co więcej, położenie i struktura branżowa okręgów przemysłowych jest wyraźnym odzwierciedleniem historii gospodarczej danego kraju, lub regionu. Proces kształtowania się okręgów przemysłowych możemy prześledzić na przykładzie Wielkiej Brytanii, która określenie "kolebka kapitalizmu" zawdzięcza utrzymywanej przez blisko dwa wieki dominacji gospodarczej. Dzięki złożom węgla kamiennego i rudy żelaza (jak również szybkiemu wdrażaniu wszelkich innowacji technicznych) Anglia zyskała przydomek największej fabryki świata. Jednym z najstarszych i największych okręgów przemysłowych w Anglii jest Midland (Anglia Środkowa) - kraina rozciągająca się pomiędzy Walią a Morzem Północnym, u podnóża Gór Pienińskich. W zachodniej jej części leży jeden z największych okręgów przemysłowych świata - Birmingham, kolebka brytyjskiej metalurgii, ośrodek przemysłu hutniczego i elektromaszynowego. W zachodniej części Niziny Angielskiej leży Manchester - główny ośrodek przemysłu włókienniczego. O takiej lokalizacji zadecydowały w przeszłości dwa czynniki: baza energetyczna (eksploatowane w bliskim sąsiedztwie złoża węgla) i klimat sprzyjający uzyskaniu wysokiej klasy przędzy bawełnianej. Istotne znaczenie miała też możliwość dowozu bawełny importowanej (z Indii i St. Zjednoczonych) przez kanał Manchesterski i port w Liverpool. Już w XVIII wieku złoża wysokokalorycznego węgla (antracytu) i kornwalijskie złoża rudy żelaza stały się podstawą rozwoju hutnictwa i górnictwa w Południowej Walii. Cardiff było w przeszłości jednym z głównych portów wywozowych węgla kamiennego. Wraz z wyczerpaniem się miejscowych złóż region ten zaczął podupadać, a obecnie bazuje na surowcach importowanych. Trzecim okręgiem, który swą pozycję uzyskał dzięki złożom węgla, jest rejon Niziny Środkowoszkockiej, z głównymi ośridkami w Glasgow i Edynburgu.

Współcześnie okręgiem o największym znaczeniu i najbogatszej strukturze branżowej jest Okręg Londyński. Dominują tu nowe gałęzie przemysłu, nie wymagające dużej ilości surowców naturalnych, zatrudniające natomiast wykwalifikowanych pracowników, o których nie trudno w stolicy, centrum kulturalno-oświatowym kraju. Londyn stanowi przy tym ogromny rynek zbytu dla wyrobów przemysłu elektromaszynowego, chemicznego i lekkiego. Wyczerpywanie się złóż węgla kamiennego, rosnąca rola ropy naftowej i gazu ziemnego leżą u podstaw kształtowania się nowych okręgów przemysłowych (w odróżnieniu od starych - związanych z rejonami eksploatacji węgla). Przykładem może być rozwój przemysłu petrochemicznego i rafineryjnego w rejonie Stockton, Middlesbrough i Newcastel, połączonych rurociągami z platformami wiertniczymi na Morzu Północnym.

Pierwsze rewolucje przemysłowe szybko objęły swoim zasięgiem także pozostałe kraje europejskie. Również we Francji i w Niemczech, podobnie jak w Anglii, duże okręgi przemysłowe powstawały pierwotnie na bazie złóż węgla kamiennego. Tak było w przypadku Okręgu Północnego w Francji (którego głównym ośrodkiem jest Lille). Złoża węgla stały się podstawą rozwoju energetyki i przemysłu koksochemicznego, a na jego bazie produkcji nawozów i tworzyw sztucznych. W oparciu o sprowadzane z pobliskiej Lotaryngii rudy żelaza rozwinęło się hutnictwo i przemysł elektromaszynowy. Korzystna baza energetyczna umożliwia rozwój hutnictwa metali nieżelaznych. Podstawą rozwoju przemysłu włókienniczego w tym rejonie była rozpowszechniona w przeszłości uprawa lnu i hodowla owiec. Obecnie przemysły włókienniczy bazuje raczej na surowcach importowanych i włóknach sztucznych, wykładzin i dywanów. Struktura branżowa Okręgu Północnego uległa daleko idącym przemianom, zlikwidowano większość kopalń i hut, coraz większą rolę odgrywa natomiast przemysłu petrochemiczny.

Okręgi przemysłowe krajów rozwijających się obok silnego uzależnienia od bazy surowcowo-energetycznej wykazują znacznie mniejsze zróżnicowanie branżowe. Dominujące działy przemysłu to górnictwo i hutnictwo, jest to zgodne ze wspomnianym wcześniej modelem industrializacji, który zakłada, że w pierwszej kolejności rozwija się przemysł wydobywczy i przetwórstwo surowców. Przykładem takiego okręgu przemysłowego jest Okręg Szaby w Zairze. Obok kopalni miedzi, kobaltu i uranu wyrastać zaczęły zakłady przemysłu przetwórczego pracujące początkowo dla potrzeb górnictwa, a potem również produkujące na potrzeby rynku wewnętrznego. Podobną ewolucję przeszedł Okręg Minas Gerais w Brazylii, bazujący na złożach rudy żelaza, rud manganu, cyny i boksytów. Ciekawym przykładem przemian strukturalnych jest argentyński okręg przemysłowy skupiony wokół Buenos Aires. Argentyna nie posiada szczególnie bogatych złóż surowców naturalnych, toteż najintensywniej rozwijały się działy przemysłu spożywczego oparte na przetwórstwie miejscowych surowców, przede wszystkim przemysł mięsny. Ponadto rozwijał przemysł włókienniczy, tytoniowy i celulozowo-papierniczy. Dopiero znaczne inwestycje kapitału zagranicznego i transfer zysków z innych działów przemysłu umożliwiły rozwój energetyki, przemysłu elektromaszynowego i chemicznego (głównie w oparciu o surowce importowane). Dzięki tym inwestycjom Argentyna stała się jednym z najsilniejszych ekonomicznie państw Ameryki Południowej i potentatem w dziedzinie produkcji środków transportu. Nie wszystkie okręgi przemysłowe świata zawdzięczają swój rozwój korzystnej bazie surowcowej. Wyrastają również wokół dużych miast stanowiących rynki zbytu, źródło siły roboczej i zaplecze naukowo-techniczne. Tego typu okręgi charakteryzuje odmienna struktura branżowa, rozwija się przemysł wysokiej techniki i produkcja artykułów codziennego użytku (również towarów luksusowych). Do takich okręgów zaliczamy: Okręg Londynu, Centralny (Moskiewski) okręg w Rosji, Okręg Warszawski, Okręg Mediolanu i Turynu we Włoszech, oraz Okręg Paryski. Paryż, od wieków uważany za światową stolicę mody, charakteryzuje znaczne skupienie zakładów przemysłowych branży tekstylnej, odzieżowej i perfumeryjnej.

Rozwija się również przemysł elektroniczny, precyzyjny i produkcja środków transportu. Rejon Mediolanu i Turynu słynie z fabryk branży samochodowej (np. zakłady Fiata w Turynie), produkcji specjalistycznych maszyn i urządzeń dla przemysłu (m.in. urządzeń klimatyzacyjnych i chłodniczych), wszelkiego rodzaju galanterii metalowej, wyrobów ze szkła i tworzyw sztucznych. Ośrodkami koncentracji przemysłu są duże miasta portowe. Na charakter produkcji wpływ ma głównie rodzaj przeładowywanych towarów. Tak więc główny port wywozowy indyjskiej bawełny - Bombaj, stał się ośrodkiem przemysłu włókienniczego i odzieżowego. Rotterdam - główny europejski port przeładunkowy ropy naftowej jest ośrodkiem przemysłu rafineryjno-petrochemicznego. Marsylia to jeden z głównych ośrodków hutnictwa we Francji, bazujący na importowanych z Afryki rudach metali. W przypadku krajów wyspiarskich (pozbawionych własnych zasobnych złóż) niemal cały przemysł koncentruje się w miastach portowych - tak jest w Japonii. Do największych pod względem zajmowanego obszaru należą okręgi przemysłowe Stanów Zjednoczonych Ameryki. Najstarszym z nich jest Region Aglomeracji Wschodniego Wybrzeża, ciągnący się od Bostonu do Baltimore. Drugi (znacznie większy) region obejmuje obszary na południe od Wielkich Jezior a aglomeracjami Pittsburga, Cleveland, Chicago i Detroit.

Obecnie, wobec dynamicznego rozwoju aglomeracji miejskich, coraz częściej pojawiają się propozycje, aby te dwa regiony traktować jako całość. Z tych dwóch regionów - Środkowego i Środkowo-Wschodniego wybrzeża - pochodzi blisko 50% krajowej produkcji przemysłu przetwórczego. Tak wyraźna dominacja północno-wschodnich regionów kraju ma swoje historyczne uzasadnienie. Właśnie do dużych portów wschodniego wybrzeża kierowała się fala emigrantów z Europy. Tam też osiedlali się ludzie najbardziej przedsiębiorczy, kupcy i rzemieślnicy. W tym czasie w stanach południowych powstały duże gospodarstwa rolne typu plantacyjnego, a ustrój niewolniczy był hamulcem postępu gospodarczego. Bogate złoża rudy żelaza i węgla kamiennego w Appalachach zapoczątkowały rozwój hutnictwa i przemysłu maszynowego, okręg Pittsburg - Cleveland nazywa się czasem Amerykańskim Zagłębiem Ruhry. Na lokalizację przemysłu maszynowego wpłynęły: korzystna baza surowcowo-energetyczna i ogromny rynek zbytu gęsto zaludnionych stanów wschodniego wybrzeża. Detroit uważa się za kolebkę przemysłu samochodowego w Stanach Zjednoczonych. Przez wiele lat do najsłabiej uprzemysłowionych należały centralne i zachodnie regiony kraju, sytuacja uległa zasadniczej zmianie po odkryciu bogatych złóż ropy naftowej w Kalifornii i Teksasie (również Luizjanie, Oklahomie i Kansas), zyski z wydobycia ropy mogły być inwestowane w inne działy przemysłu. (ponadto rozwój górnictwa naftowego przyciągał inwestorów z zewnątrz). Na Zachodnim Wybrzeżu wyróżniają się dwa okręgi przemysłowe skupione wokół dużych miast - San Francisco i Los Angeles. Ich specyfika polega - obok dużej roli przemysłu rafineryjno-petrochemicznego - na dużym udziale przemysłów wysokiej techniki, szczególnie elektronicznego i zbrojeniowego. Podobna struktura branżowa charakteryzuje nowo powstający okręg przemysłowy Południowego Teksasu, Luizjany i Oklahomy. Kończąc opis rozmieszczenia przemysłu na świecie, warto jeszcze dodać, że obok wielkich okręgów przemysłowych, które na ogół charakteryzuje znaczne zróżnicowanie branżowe, istnieją mniejsze - grupujące zakłady o podobnym profilu produkcji. Jako przykład można podać Okręg Modeny w środkowych Włoszech i Castellon na wschodnim wybrzeżu Hiszpanii, oba znane są w całej Europie z produkcji wysokiej jakości glazury i terakoty, przy czym Włochy są największym producentem glazury w Europie i jednym z największych na świecie. Dotychczas mowa była o strukturze, czynnikach lokalizacji i rozmieszczeniu przemysłu na świecie, natomiast poniżej mowa będzie o Polsce. Po II wojnie światowej w Polsce za główny czynnik rozwoju gospodarczego uznano przemysł. Realizacja tego założenia wymagała przyspieszenia rozbudowy potencjału produkcyjnego. W związku z tym w planach gospodarczych priorytet przyznano produkcji środków wytwarzania, przesuwając na dalszy plan produkcję środków spożycia. Przyjęcie takiej strategii okazało się błędne, gdyż powodowało niedobór środków konsumpcji na rynku, a to wpływało negatywnie na warunki bytu ludności. W okresie międzywojennym na środki spożycia przypadało ponad 50% globalnej wartości produkcji przemysłowej, natomiast w okresie powojennym w różnych latach odsetek ten wahał się w granicach 36 - 45%

Obecnie zachodzą intensywne zmiany w produkcji poszczególnych gałęzi przemysłu. Wynika to z wielu przyczyn, m.in. z rozbieżności między podażą a popytem na różne towary produkowane przez przemysł, niską konkurencyjnością krajowych towarów w stosunku do importowanych, obniżeniem poziomu konsumpcji. Jednym z efektów tych zmian jest wzrost produkcji środków konsumpcji, ograniczenie produkcji przemysłu ciężkiego i energochłonnego. Bardzo silnie działającym czynnikiem jest także zmiana kierunków geograficznych wymiany handlowej oraz przekształcenia własnościowe w polskim przemyśle. W 1990 r. udział sektora prywatnego w produkcji przemysłowej wynosił kilkanaście procent, ale wobec intensywnych dążeń do sprywatyzowania całego przemysłu państwowego będzie ciągle rósł. Niedługo bo około roku 2004 Polska stanie się członkiem Unii Europejskiej. Jednakże członkostwo w Unii wiąże się nie tylko z przywilejami, ale również z koniecznością dostosowywania naszej produkcji przemysłowej do wymogów rynku Unijnego. Dokonanie tych przemian będzie przedsięwzięciem bardzo trudnym. Na razie tylko w pewnym stopniu będzie można to osiągnąć w wyniku zmian profilu produkcji już istniejących zakładów przemysłowych; konieczne będzie zapewne podjęcie odpowiednich inwestycji.

Omówienie wybranych gałęzi przemysłu w Polsce.

PRZEMYSŁ ENERGETYCZNY

Polska należy do ważnych producentów paliw w świecie. Podstawowym źródłem energii w Polsce są paliwa stałe: węgiel kamienny i brunatny. Wynika to z faktu posiadania dużych zasobów tych paliw przy niedoborze węglowodorów ciekłych i gazowych. Polska od wielu lat należy do dużych producentów energii, aczkolwiek w ostatnich kilku latach udział naszego kraju w światowej produkcji surowców energetycznych zmniejszył się z ponad 2% do 1,8%, z czym wiąże się spadek z 8 na 9 pozycje w świecie. Energetyka zużywa ok. 50% wydobywanego węgla kamiennego. Mimo że po uruchomieniu Bełchatowskiego Okręgu Paliwowo-Energetycznego znacznie wzrósł udział węgla brunatnego w bilansie energetycznym, podstawę energetyki w dalszym ciągu stanowi węgiel kamienny.

Podstawowym działem energetyki jest elektroenergetyka. Produkcja energii elektrycznej na świecie i w Polsce w minionych kilku dziesięcioleciach rosła bardzo szybko, przy czym w Polsce przyrost ten był szybszy niż w wielu innych krajach. Mimo to produkcja energii elektrycznej na jednego mieszkańca jest w naszym kraju 0 40 - 60% niższa aniżeli w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo.

Rozbudowie elektroenergetyki towarzyszyła budowa coraz większych zakładów. Budowa dużych elektrowni umożliwiła obniżenie kosztów jednostkowych oraz obniżenie zużycia paliwa na 1 kWh z ok. 550g w latach pięćdziesiątych do ok. 360g obecnie. Nastąpiły również zmiany w rozmieszczeniu elektrowni. Zmalał przede wszystkim udział GOP w ogólnej produkcji energii elektrycznej w Polsce, co wiąże się w duży stopniu z rozbudową górnictwa węgla brunatnego. Ze względu na nieopłacalność transportu tego paliwa, w pobliżu miejsc wydobycia budowano wielkie elektrownie spalające wydobyty węgiel: w Turszowie, w okręgu konińskim oraz w Bełchatowie. Elektrownia w Bełchatowie ma moc ponad 4 tys. MW i dostarcza kilkanaście procent energii wytwarzanej w Polsce. Ponad 60% wytwarzanej w Polsce energii elektrycznej w dalszym ciągu pochodzi z elektrowni opalanych węglem kamiennym. Większość elektrowni zlokalizowano w pobliżu źródeł zaopatrzenia w paliwo, dlatego produkcja energii elektrycznej w dalszym ciągu koncentruje się na terenie GOP, a
dawne województwo katowickie dostarczało ok. 1/4 całej energii produkowanej w Polsce.

Rynkową lokalizację mają wszystkie elektrociepłownie, wytwarzające oprócz energii elektrycznej parę i gorącą wodę dla celów przemysłowych i komunalnych. Sprawność cieplna nowoczesnych elektrociepłowni jest ponad dwukrotnie 4 większa niż elektrowni, jednak woda i para mogą być przesyłane na stosunkowo małe odległości. Za budową elektrociepłowni przemawia również to, iż są one znacznie mniej szkodliwe dla środowiska niż elektrownie; ciepło, które z elektrowni w postaci zrzutów ciepłej wody trafia do rzek i jezior, w elektrociepłowni służy do ogrzewania mieszkań, jest zużywane przez zakłady przemysłowe (w procesach technologicznych) i rolnicze (w szklarniowej produkcji warzyw i owoców).
Na lokalizację elektrowni duży wpływ wywierają warunki zaopatrzenia w wodę. Dlatego większość elektrowni o lokalizacji innej niż surowcowa zbudowano w pobliżu dużych rzek. Niewielki udział elektrowni wodnych wynika z małego potencjału energetycznego polskich rzek oraz z wysokich kosztów budowy elektrowni wodnych. Polskie elektrownie wodne to na ogół zakłady małe (jest ich ponad 100); wyjątek stanowią dwie elektrownie szczytowo-pompowe: Porąbka-Żar oraz Żarnowiec nad Jeziorem Żarnowieckim (o mocy 500 MW każda). Dużo kontrowersji wywołał plan rozwoju energetyki jądrowej w naszym kraju. Ostatecznie w 1989r. przerwano budowę pierwszej polskiej elektrowni atomowej w Żarnowcu.

PRZEMYSŁ ELEKTROMASZYNOWY

Przemysł elektromaszynowy ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju. Głównym czynnikiem jego lokalizacji jest wykwalifikowana siła robocza oraz zaplecze naukowo-badawcze. Zakłady przemysłowe lokuje się więc głównie w dużych ośrodkach miejsko-przemysłowych. Ze względu na dużą różnorodność i złożoność produkcji, zakłady produkujące wyroby finalne współpracują z wieloma innymi zakładami dostarczającymi półfabrykaty. Najlepsze warunki do kooperacji i specjalizacji istnieją w dużych ośrodkach miejskich. Aglomeracje miejsko-przemysłowe stanowią jednocześnie chłonny rynek zbytu dla wytworów tego przemysłu.
W Polsce przemysł elektromaszynowy najsilniej rozwinął się w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i w Warszawskim Okręgu Przemysłowym. Te dwa okręgi skupiają ok. 25% zatrudnionych w tej gałęzi przemysłu.

PRZEMYSŁ MASZYNOWY

W skład przemysłu elektromaszynowego wchodzi kilka jego gałęzi. Od połowy lat siedemdziesiątych przemysł maszynowy przeżywa regres, związany z wejściem gospodarki państwowej w fazę postępującego rozpadu. Główną dziedzinę przemysłu stanowi produkcja obrabiarek. Ze względu na zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę i współpracę z biurami konstrukcyjnymi oraz placówkami badawczymi, przemysł ten został zlokalizowany w dużych ośrodkach miejskich lub w ich sąsiedztwie: w Warszawie, Pruszkowie, Poznaniu, Wrocławiu, Kuźni Raciborskiej. Dobrze rozwinięty jest przemysł maszyn górniczych, lokujący się w pobliżu rynków zbytu; zakłady na terenie GOP, a ponadto w Piotrkowie Trybunalskim, Machowie, Legnicy. Przemysł maszyn hutniczych skupia się również przede wszystkim na terenie GOP. Zakłady produkcji maszyn energetycznych usytuowano w GOP; ważnym ośrodkiem jest też Wrocław. Do dobrze rozwiniętych należy przemysł maszyn włókienniczych, skupiony w okręgach włókienniczych: łódzkim, bielskim, a ponadto w Wałbrzychu, Kamiennej Górze, Zielonej Górze i Kaliszu. Ważną dziedziną przemysłu maszynowego jest produkcja maszyn budowlanych. Większość produkcji maszyn drogowych dostarcza okręg warszawski oraz górnośląski. Pozostałe branże przemysłu maszynowego występują w rozproszeniu i są słabiej rozwinięte od wyżej omówionych. Na uwagę zasługuje budowa urządzeń dla cukrowni (zakłady w Świdnicy i Nysie) oraz fabryk kwasu siarkowego.

PRZEMYSŁ ŚRODKÓW TRANSPORTU

Jedną z głównych dziedzin tego przemysłu, mającą długie tradycje, jest produkcja taboru kolejowego. Przemysł ten rozmieszczony jest w kilku dużych ośrodkach: Wrocław (wagony, lokomotywy elektryczne, elektryczne zespoły wieloczłonowe), Poznań (wagony osobowe), Zielona Góra i Ostrów Wielkopolski (wagony towarowe), Chrzanów (lokomotywy spalinowe), Chorzów (tramwaje). Pod koniec lat siedemdziesiątych produkcja tego przemysłu uległa gwałtownemu załamaniu ze względu na brak środków na jej utrzymanie.
Przemysł samochodowy obejmuje bardzo dużą liczbę zakładów, aczkolwiek produkty finalne powstają w kilku ośrodkach: w Warszawie, Bielsku-Białej i Tychach, Jelczu koło Wrocławia, Starachowicach, Sanoku, w Antoninku koło Poznania i jeszcze innych miejscach kraju. Ważną dziedziną przemysłu środków transportu jest produkcja ciągników w zakładach "Ursus" w Warszawie.

Przemysł lotniczy jest reprezentowany przez wytwórnię helikopterów w Świdniku oraz samolotów w Mielcu. Przemysł lotniczy ze względu na zmniejszone zamówienia resortu obrony narodowej ma duże trudności w utrzymaniu produkcji. Do niedawna najlepiej rozwiniętą dziedziną przemysłu środków transportu był przemysł stoczniowy. W ostatnich latach przemysł ten uległ znacznemu załamaniu.

POZOSTAŁE GAŁĘZIE PRZEMYSŁU ELEKTROMASZYNOWEGO

Przemysł elektroniczny i elektrotechniczny nie reprezentuje wysokiego poziomu technologicznego. Koncentruje się on w kilku dużych ośrodkach posiadających rozwinięte zaplecze naukowo-badawcze.

Przemysł metalowy; można wyróżnić trzy typy lokalizacji tego przemysłu: fabryki konstrukcji stalowych i innych urządzeń wymagających dużo surowca lokują się w sąsiedztwie ośrodków hutniczych. Różnorodny sprzęt metalowy, nie wymagający dużych nakładów surowca i wysokich kwalifikacji pracowników, wykazuje lokalizację rynkową. Zakłady produkujące urządzenia bardziej złożone technologicznie (np. łożyska, urządzenia do obróbki plastycznej metali) skupiają się w dużych ośrodkach miejskich.

Przemysł precyzyjny wymaga kadry o wysokich kwalifikacjach, dlatego skupia się w dużych ośrodkach miejskich bądź w ich sąsiedztwie: Warszawa, Błonie koło Warszawy, Milanówek, Wrocław, Łódź, Poznań, Bydgoszcz. Przemysł ten nie zaspokaja krajowego zapotrzebowania na jego wyroby.

PRZEMYSŁ CHEMICZNY

W Polsce produkcję tego przemysłu cechuje duża dynamika, jednak tempo jego rozwoju nie jest tak duże jak w wielu innych krajach. Cechą przemysłu chemicznego jest wieloetapowość i złożoność procesów technologicznych, co powoduje tendencje do koncentracji produkcji w wielkich kombinatach. Przemysł ten zwykle dzieli się na dwa wielkie działy: dział produkcji związków nieorganicznych i nawozów sztucznych i dział produkcji związków organicznych.

Przemysł związków nieorganicznych wykorzystuje w produkcji kilka podstawowych surowców: sól kamienną, siarkę i fosforyty (apatyty). Do głównych dziedzin produkcji nieorganicznej należy przemysł sodowy. Podstawowym surowcem wykorzystywanym przez ten przemysł jest sól kamienna (oraz wapień). Zakłady sodowe znajdują się w Inowrocławiu, Janikowie i w Krakowie. Wszystkie są zlokalizowane w pobliżu źródła zaopatrzenia w surowiec. Ważną dziedzina wytwórczości jest przemysł kwasu siarkowego. Wytwórnie kwasu siarkowego są zlokalizowane głównie w pobliżu dużych odbiorców tego produktu.

Przemysł nawozów sztucznych należy do stosunkowo dobrze rozwiniętych branż przemysłu chemicznego. Stare zakłady nawozów azotowych budowano w pobliżu źródeł zaopatrzenia w koks i energię. Według nowej technologii źródłem azotu jest gaz ziemny, wobec tego na wybór lokalizacji nowych zakładów w Puławach i Włocławku wpłynęła kalkulacja kosztów transportu. Oprócz tego zakłady azotowe znajdują się w Tarnowie i w Kędzierzynie. Stare zakłady produkujące nawozy fosforowe były lokalizowane przy rynku zbyty: dotyczy to fabryk w Krakowie, Wrocławiu i Lubaniu koło Poznania. Nowe zakłady wybudowano w Policach i Gdańsku - z uwagi na przywóz fosforytów drogą morską, oraz w Machowie - ze względu na bliskość złóż siarki i dogodny transport fosforytów z Rosji.

Przemysł związków organicznych wykorzystuje przede wszystkim pochodne ropy naftowej oraz węgla kamiennego (według starej technologii). Zakłady przetwarzające węgiel są zgrupowane na Śląsku i w jego pobliżu (Chorzów, Blachownia Śląska, Kędzierzyn). Inne wielkie zakłady dostarczające półproduktów chemicznych znajdują się w Oświęcimiu oraz w Brzegu koło Wrocławia.

Bardzo ważnym działem przemysłu chemicznego jest produkcja tworzyw sztucznych i włókien chemicznych. Materiały te są produkowane z półproduktów chemii organicznej. Duże zakłady włókien syntetycznych znajdują się w Gorzowie Wielkopolskim, Toruniu i Łodzi. Włókna sztuczne celulozowe produkuje się w zakładach zbudowanych w okresie międzywojennym w Tomaszowie Mazowieckim, Sochaczewie, Łodzi, Szczecinie i Wrocławiu. Kauczuk syntetyczny produkuje się w Oświęcimiu. Zakłady tworzyw sztucznych zbudowano w Warszawie, Wąbrzeźnie, Pustkowie koło Dębicy i w Pionkach koło Radomia. Przemysł farmaceutyczny rozwinął się w dużych lub w ich sąsiedztwie. Wynika to z konieczności ścisłej współpracy wybitnych fachowców w dziedzinie chemii oraz medycyny.

Przemysł perfumeryjno-kosmetyczny również występuje głównie w dużych miastach, stanowiących duże rynki zbytu dla jego wyrobów.
Najważniejsze zakłady przemysłu gumowego znajdują się w Poznaniu, Dębicy i Olsztynie.

PRZEMYSŁ WŁÓKIENNICZY

Centrum polskiego włókiennictwa znajduje się w Łodzi. Łódzki Okręg Przemysłowy należy do nielicznych w świecie okręgów przemysłowych, w których dominuje przemysł lekki.
Na drugim miejscu pod względem wielkości produkcji znajduje się Okręg Dolnośląski, z takimi ośrodkami, jak: Bielawa, Dzierżoniów, Kamienna Góra. Okręg ten dostarcza tkanin bawełnianych oraz ok. 50% krajowej produkcji wyrobów lnianych.
Trzeci okręg stanowią Bielsko-Biała, Andrychów i Kęty. Produkuje się tu głównie tkaniny wełniane. Inne ośrodki włókiennicze to Częstochowa, Białystok, Kalisz, Żyrardów, Zielona Góra.

Jedyną branżą przemysłu włókienniczego, dość intensywnie rozbudowywaną w okresie powojennym, jest dziewiarstwo. Duże zakłady dziewiarskie wybudowano między innymi w Jarosławiu, Jędrzejowie, Łowiczu, Stargardzie Szczecińskim i Biłgoraju.

Od roku 1990 polski przemysł włókienniczy znajduje się w stanie ostrego załamania. Tak czy inaczej cały polski przemysł, odczuwa drastyczny brak środków na organizację produkcji, wymaga nowoczesnego zarządzania i nowoczesnej organizacji pracy.