"Kandyd" Woltera - krytyczny obraz "najlepszego ze światów"
"Kandyd" jest jedną z najgłośniejszych powiastek filozoficznych Woltera, wydaną w 1759 roku. Opowiastka filozoficzna to taka, w której autor ustosunkowuje się do pewnych filozofii. Ten utwór wymierzony jest w optymistyczny nurt filozofii oświecenia. Kandyd ( z fr. candid - uczciwy, poczciwy ) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doświadczeniami życiowymi wykazuje jej niedorzeczność. Po wielu wędrówkach - w tym także do cudownej krainy Eldorado - bohater odnalazł swą ukochaną Kunegundę i postanowił się ograniczyć w życiu do "uprawy własnego ogródka". Zmusiły go do tego przedstawione niedoskonałości świata: przemoc i okrucieństwo, niewolnictwo, ciemnota ludzi, skrajny fanatyzm, bezsens wojny, rozpusta i próżność duchowieństwa, pogoń za pieniędzmi, rozwiązłość i prostytucja, bezprawie, szukanie łatwego zarobku, złodziejstwo, naiwność, nieobowiązkowość władców, osądzanie ludzi na podstawie urodzenia. Wolter pochwala jedynie stałość uczuć. Powiastka filozoficzna stworzona przez Woltera służyła przede wszystkim szerzeniu nowych oświeceniowych poglądów. Podstawowymi wyznacznikami tych poglądów były: krytyka i ośmieszanie przesądów, zabobonów, fanatyzmu religijnego, dezawuowanie zastanej filozofii, atak na instytucje Kościoła i monarchię absolutną, refleksja nad naturą człowieka i nad mechanizmami stosunków społecznych. Ze względu na obecność tych problemów nie tylko w powiastkach Woltera, ale w całej bogatej twórczości innych pisarzy określa się często ich całokształt mianem "wolterianizmu". Najbardziej znamienną cechą wolterianizmu jest krytycyzm, odrzucanie wszelkich autorytetów, nadrzędna idea tolerancji dla różności postaw ludzkich, a także liberalizm i racjonalizm, prowadzące do deizmu, czyli uznania istnienia Boga, lecz odrzucenia religii objawionej, a więc i instytucji Kościoła. Stary uczony, Marcin (z "Kandyda" ) powiedział: "Cnota i szczęście na świecie są rzadkie".
Bajki Ignacego Krasickiego
W bajkach wydanych za życia poety, w tomie zatytułowanym "Bajki i przypowieści" przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w "Bajkach nowych", opublikowanych po śmierci autora, znajdują się bajki o charakterze narracyjnym.
Oba zbiory są znakomitym zwierciadłem stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności.
"Wstęp do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami kształtującymi naszą rzeczywistość.
"Malarze"
Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr ledwo wiąże koniec z końcem, a Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. Dlaczego? "Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze".
"Kruk i lis"
Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych zachwytów nad wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy w swój talent, otworzył dziób i wypuścił ser, na co czekał lis. "Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym" - kończy poeta.
"Szczur i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek zaczyna wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co traci poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw. Wystarczy wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na ołtarzu podczas nabożeństwa, zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w momencie gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się kadzideł zbytecznych zakrztusił".
"Wół minister"
"Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie". Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił".
"Ptaszki w klatce"
Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia troskę o losy kraju, wspomina czasy, kiedy Polska była krajem wolnym, tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany, bo urodził się już w niewoli.
"Groch przy drodze"
Autor krytykuje zbytnią przezorność, ostrożność, chciwość, które często przynoszą jeszcze większe szkody.
"Dewotka"
Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę religijną. Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem.
Dydaktyczny charakter bajek Krasickiego.
Bajki Krasickiego są dla niego tym, czym dla Kochanowskiego fraszki. Mają one charakter dydaktyczny. Krasicki wyśmiewa ludzkie wady: głupotę i pychę. Służą mu do tego maski, czyli zwierzęta, pod których postaciami kryją się różne postawy ludzkie. Swój program artystyczny przedstawił w bajce pt. "Wstęp do bajek". Bajki nie należy traktować serio, czerpie ona swe tematy z życia ludzi, pokazuje typowe postawy, dotyka prawdy. W bajce "Szczur i kot" stykają się dwie postawy ludzkie: postawa pełna pychy i sprytu. Kot dopada wreszcie szczura, który jest zarozumiały i myśli, że nic mu nie grozi. Bajka pt. "Ptaszki w klatce" pokazuje dwa ptaszki. Jeden z nich był kiedyś na wolności i pragnie na nią powrócić, drugi urodził się w klatce i nie czuje tego co kompan. Każdy pragnie wolności. Bajka nawiązuje do rozbioru Polski. Bohater bajki pt. "Filozof" nie wierzył w Boga, jednak w chorobie zaczyna wierzyć, wręcz uwielbia Boga. Ludzie są zmienni, człowiek jest ułomny. "Jagnię i wilcy" to bajka mówiąca o sile. Silniejsze wilki pożerają bez przyczyny jagnię, które uosabia tu niewinność i kruchość. Wilki symbolizują ludzi silnych i okrutnych. Polska była w owym czasie jagnięciem w stosunku do zaborców. W bajce pt. "Dewotka" autor mówi o powierzchowności wiary. Uważa, że wiara powinna polegać na życiu wg określonych zasad. "Kruk i lis" przedstawia dwie cechy ludzkie odgrywające ogromne znaczenie. Lis to człowiek chytry, skąpy i przebiegły, zaś kruk to uosobienie głupoty i zbytniej ufności. W bajce "Malarze" autor mówi, że nie zawsze dobrze jest przedstawiać świat tak, jak on naprawdę wygląda. Bajki mają charakter ponadczasowy i dydaktyczny, tzn. bawiąc uczą czytelnika. Zawierają wiele zasad i pouczeń żywych do dnia dzisiejszego. Człowiek jest istotą zmienną. Świat zdominowany jest przez siłę, pychę i głupotę, co zmusza do refleksji nad światem i człowiekiem w nim żyjącym.
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
I.Krasickiego - pierwsza powieść polska. Jej charakterystyka oraz obserwacje społeczno - obyczajowe. Powieść ta została wydana w 1776r i była pierwszą nowożytną powieścią polską, otwierającą dzieje tego gatunku, tak bardzo popularnego w wieku XIX i XX. Autor w tym utworze opisuje życie przeciętnego szlachcica, wychowanego w sarmackiej atmosferze domu rodzinnego. Bohater powieści Mikołaj, po krótkim pobycie w szkole jezuickiej, z której -głównie z powodu stosowania błędnych metod wychowawczych - niewiele skorzystał, dostaje się pod opiekę francuskiego guwernera (nauczyciela domowego) Damona. Ów guwerner sam niewiele umiał, a edukację szesnastoletniego wówczas chłopca rozumiał jako przygotowanie go do życia towarzyskiego, które było jedynie pustą fanfaronadą i poszukiwaniem przygód, szczególnie miłosnych. Początkowo wraz z guwernerem, a później samotnie, Mikołaj wiele podróżuje po licznych krajach i znajduje się w najróżniejszych, często kłopotliwych, sytuacjach, z których poprzez wnikliwą obserwację i refleksję czerpie bogate doświadczenia życiowe. Po licznych perypetiach bohater powraca do kraju i osiada w rodzinnym Szuminie, aby tu, w majątku odziedziczonym po rodzicach, spędzić resztę swego życia. Krasicki ukazuje tu wychowanie młodzieży w czasach saskich, płytkość zainteresowań szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, pijaństwo, pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Powieść ma charakter synkretyczny. Łączy w sobie elementy powieści: podróżniczej, fantastycznej, przygodowej i obyczajowej. Utwór ten był wzorem, na którym opierali się liczni pisarze współcześni Krasickiemu, ale także i późniejsi polscy twórcy tego gatunku. Gatunek literacki, jakim była powieść miała znaczne walory wychowawcze i wprowadzał nowy typ bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemu wartości. W dorobku powieściowym Krasickiego oprócz w/w utworu ważne miejsce zajął "Pan Podstoli", powieść przedstawiająca wzór dobrego, oświeconego szlachcica - gospodarza.
Krytyka życia zakonnego w "Monachomachii" Krasickiego
"Monachomachia czyli wojna mnichów" jest poematem heroikomicznym. Krasicki był biskupem, dlatego dostrzegał złe postępowanie mnichów. Najbardziej niepokoiły go zakony żebrackie, żyjące z jałmużny ludzi. Do nich należały zakony karmelitów i reformatów. Krasicki krytykuje życie mnichów. Wszyscy podlegają krytyce: "szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, śmiejmy się z głupich , choć i przewielebnych". Autor przedstawił konflikt dominikanów z karmelitami. Spór wywołała Jędza Niezgody i do końca nie znana jest przyczyna walki. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory żebracze, które były siedliskiem nieróbstwa i ciemnoty. W miasteczku więcej jest klasztorów niż domów i szkół. Postanowiono zorganizować dysputę. Zaniepokojeni tym karmelici proponowali inne zasady rywalizacji, w których czuliby się pewniej, a mianowicie proponowali zawody w piciu mocnych trunków. Dochodzą jednak do wniosku, że i w tym wypadku przeciwnik może okazać się lepszy. Zorganizowano dysputę, która miała pogodzić zwaśnione strony. Nie przyniosła ona efektu i zakończyła się bójką. Mnisi używali do walki pasów, trepów i przedmiotów świętych.. Strony pogodził puchar wina. Zakonnicy są otyli, leniwi, lubią pić i żyją w przepychu. W walce są bezwzględni i okrutni, ponadto nie mają żadnej wiedzy. Książki traktują jako broń, nie wiedzą nawet, że w klasztorze znajduje się biblioteka. Krasicki przedstawił "świętych próżniaków" chcąc pokazać ich nieróbstwo i ciemnotę. Autor uważa, że ten stan rzeczy należy zmienić. Utwór spotkał się z ogromną krytyką, która zmusiła Krasickiego do napisania "Antymonachomachii".
Satyry Krasickiego jako krytyka wad ludzkich.
Krasicki mówi, że "satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka". W satyrze pt. "Do króla" Krasicki posłużył się ironią. Utwór wydaje się być atakiem na króla, lecz jest oskarżeniem przeciwnej mu szlachty. Krasicki ceni króla za młodość, pochodzenie szlacheckie i polskie, troskę o los Polski i rozwój kultury, stosunek do poddanych. Satyra jest więc wymierzona przeciw szlachcie utrudniającej Poniatowskiemu kierowanie państwem. W satyrze pt. "Świat zepsuty" Krasicki krytykuje obyczaje współczesnych mu ludzi. Kontrastuje je z obyczajami ludzi z przeszłości. Dbali oni o cnotę, dobrą sławę. Tymczasem w kraju szerzy się bezprawie, zanik cnót, nierząd, brak honoru, czerpanie obcych wzorów, nadmiar przyjemności. Polska chyli się ku upadkowi. Poeta wzywa, by ja ratować. Satyra pt. "Pijaństwo" krytykuje wadę polskiego społeczeństwa, jaką jest pijaństwo. Polacy źle pojęli gościnność. Ludzie trzeźwi są zdrowi, mogą pracować, nie cierpią na brak pieniędzy .Pijak podobny jest do zwierząt, które są rozsądniejsze od ludzi, gdyż piją tyle, ile trzeba. autor ceni trzeźwość i uważa, że może ona przynieść zdrowie, szczęście i dostatek. W satyrze "Żona modna" autor krytykuje wydawanie pieniędzy na przyjemności, na czerpanie wzorów z obcych państw, zawieranie małżeństw dla pieniędzy. Nie daje to żadnych korzyści, a wiedzie do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej.
Franciszek Karpiński
Franciszek Karpiński to główny przedstawiciel sentymentalizmu polskiego, nazywany był poetą serca. W swoim dorobku poetyckim ma sielanki w stylu rokokowym, wiele wierszy miłosnych w tym „ Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, lirykę obywatelską, do której należy zaliczyć „Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” i „ Pieśń dziada sokalskiego”, pieśni religijne wśród których jest „ O narodzeniu Pańskim”, „Pieśń poranna” i „ Pieśń wieczorna”. Najlepiej uczuciowość sentymentalną odzwierciedlają wiersze miłosne. Poeta umie za pomocą bardzo prostych środków opisywać swoje intymne przeżycia. W wierszu „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” Karpiński zestawia wewnętrzne rozterki zakochanego ze zjawiskami budzącej się do życia natury. Sentymentalny kochanek odczuwa na nowo głęboką więź człowieka z naturą. W wierszach Karpińskiego odnaleźć można tęsknotę za prostotą życia w kontakcie z przyrodą. Karpiński potrafił pisać o miłości w sposób niekonwencjonalny: prosto, czule i przejmująco.
W jego wierszach nie ma w ogóle typowych dla klasycyzmu retorycznych zwrotów. Uczucia obywatelskie są wyrażane w wierszu „Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”, który powstał już po trzecim rozbiorze Polski. Jest to elegia żałobna wyrażająca rozpacz po ostatecznym upadku ojczyzny. Wiersz ma formę apelu do zmarłego króla, którego postać symbolizuje minioną wielkość ojczyzny. Karpiński opisuje bezmiar klęsk, które spadły na Rzeczpospolitą niegdyś tak wielką i silną. Przyczyną rozpaczy poety jest upadek wiary w odrodzenie podbitego przez wrogów państwa. Wiersz jest przepełniony atmosferą przygnębienia i rezygnacji.
Równie pięknie wyraża Karpiński uczucia religijne. Jego słynna kolęda „O narodzeniu Pańskim” w piękny sposób nawiązuje do najwybitniejszych osiągnięć poezji barokowej. Wielkość Boga i jego wszechmocność podkreślona została w „pieśni porannej” i ‘pieśni wieczornej”, które wyrażają zaufanie do stwórcy i oddanie się pod jego opiekę.
Twórczość Franciszka Karpińskiego jest przykładem poezji sentymentalnej, która wychodziła z założenia, że najważniejsze w osobowości człowieka są jego uczucia.
Franciszek Zabłoci „FIRCYK W ZALOTACH”
Powodowany chęcią podziękowania Stanisławowi Augustowi za zaszczytne wyróżnienie, Zabłocki napisał Fircyka w zalotach ofiarując go królowi. Premiera Fircyka odbyła się 16 czerwca 1781 roku, prawdopodobnie, w obecności monarchy i całego dworu. Fircyk ostatecznie ugruntował literalną pozycję Zabłockiego. Powodzenie tej komedii sprawiło, że poświęcił się twórczości dramatycznej i w ciągu kilkunastu lat napisał 50 dram, komedii i oper.
Pierwszą widoczną cechą Fircyka jest jego bogate tło obyczajowe. Z rozmowy dwóch służących w pierwszej scenie możemy szczegółowo dowiedzieć się o zwyczajach wszystkich postaci komedii.
Czytając stajemy się świadkami porannej toalety gospodarza. Stroje postaci są szczegółowo opisane. Możemy dowiedzieć się o kontaktach we Lwowie, o stosunkach panujących w domach magnatów. Zabłocki był znakomitym obserwatorem życia i obyczajów. Potrafił swoje obserwacje sformułować w sposób dowcipny, Np. Fragment Pustaka, który opowiada o swoim panu: „Wielki brutal, złośliwszy nad Smoki i zmiej, gdy gada, a gdy macha, zaraz bije...”. „ Natura dobra w nim i szczera, Zacina prawda, panicz trochę na szulera, Kocha młode kobietki, lubi winko stare... Lecz wreszcie każdy człowiek ma swoją przywarę...”
W Fircyku świat przedstawiany pogodnie lecz ten wesoły i błyskotliwy obraz jest nie wgidelizowany. Jest przedstawiony z przymrużeniem oka, niezupełnie serio.
Miejscem akcji komedii jest salon itrysta. Właśnie w tym salonie rozgrywają się intrygi.Tu spotykają się wszystkie postacie. Fircyk jest jakby beztroskim i lekkomyślnym. Lecz ma w sobie dużo inteligencji. Jest dowcipnym i irnicznym. Świstak o nim mówi: “ Ujrzysz i mego pana i jak się nadstawia, Jak puszy, jak pstry cały, gdyby ogon pawia. Olśniesz, bracie, gdy spojrzysz na jego błyskotki...”.
Podstolina chce się pokazać kimś innym, niż jest naprawdę. Udaje surową, kobietę, ale zdradzają ją gesty i spojrzenia. Jest młodą kobietą która lubi zabawę i kocha młodego wietrznika.
Aryst udaje filozofa. Naprawdę jest niespokojnym, porywczym, podejżliwym oraz nieraz zazdrosnym o swoją żonę. Oto co o nim mówi Fircyk: “Mójże ty filozofie, mój ostry cyniku! Dobry sylogizm w szkole, lecz nie przy stoliku. Schowaj się z morałami, nie prosiłem o nie...”.
Klarysa w swojej grzecznej postaci ukrywa skłonność do intryg. Jest bezpośrednią przyczyną skłócenia Podstoliny z Fircykiem.
Pustak jest chytrym. Lecz na nim skupia się złość gospodarza. Przez niego wypowiadane są najzłośliwsze słowa krytyki.
Wszystkie postacie łączy wspólna cecha: jest to radosny stosunek do świata, pragnienie zabawy i przyjemności.
Fircyk jest napisany prostym językiem. Prawie całkowicie zrozumiałym dla dzisiejszego czytelnika po 180 lat od czasu jego powstania, różnorodność środków pisarskich ożywia i upiększa komedię.
Julian Ursyn Niemcewicz „POWRÓT POSŁA”
„Powrót posła” Niemcewicza powstał w czasie obrad sejmu czteroletniego, a wystawiony został w przerwie między obradami. Niemcewicz wiązał z tym utworem nadzieje, że utwór ten zjedna zwolenników obozowi reform. W utworze tym Niemcewicz przedstawił konflikt kilku światów: świata postępowej szlachty, której reprezentantami są tytułowy poseł Walery i jego ojciec Podkomoży (uosabiający staropolskie cnoty), świata sarmatów, których reprezentuje starosta Gadulski, modnych i głupich żon reprezentowanych przez starościnę Gadulską, oraz świata pustych salonowych fircyków takich jak Szarmancki. Akcja sztuki została silnie powiązana z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Jej bohaterowie dyskutują o zniesieniu liberum veto i wolnej elekcji, oraz o poprawie doli chłopów. Argumenty obozu postępowego, że trzeba zmienić ustrój Polski, ścierają się z argumentami Gadulskiego, który wszystkie te propozycje neguje mówiąc, że „tak jest najlepiej jak dawniej bywało”. Opłakuje czasy kiedy jeden poseł mógł wstrzymać sejmowe obrady i nikt mu nic z tego powodu nie zrobił, a często od swego zleceniodawcy, bogatego magnata, dostawał kilka wiosek. Poseł Walery i jego ojciec Podkomoży są oburzeni takimi poglądami i starają się przekonać starostę Gadulskiego do proponowanych zmian. Niemcewicz prowadzi tak akcję aby liczyły się tylko argumenty zwolenników reform, natomiast to co mówią ich przeciwnicy jest bezlitośnie ośmieszane.
Zakończenie „powrotu posła” jest szczęśliwe, można je odczytać jako wezwanie do zgody. Niemcewicz niemiłosiernie wydrwił głupotę i zacofanie przeciwników reform, ale uważał, że nigdy nie jest za późno na pojednanie. Komedia ta została bardzo żywo przyjęta przez publiczność, a o jej sile oddziaływania może świadczyć fakt, że poseł Suchorzeski (przeciwnik reform) zażądał jej zdjęcia ze sceny.
Stanisław Staszic „UWAGI NAD ŻYCIEM JANA ZAMOYSKIEGO”
Dziełem, które stanowi zaczątek ruchu umysłowego Sejmu Czteroletniego są "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" Stanisława Staszica. W owym traktacie politycznym autor ostro przeciwstawia się "złotej wolności" - zdecydowanie odrzuca wolną elekcję (jest zwolennikiem dziedziczności tronu) i zgubne liberum veto ("głosów większość na sejmie prawa stanowić powinna"). Opowiada się za rządem republikańskim i utworzeniem stałej armii. Staszic uważał także, że obok przedstawicieli szlachty, w sejmie powinno zasiadać także przedstawicielstwo mieszczaństwa. W sprawach społecznych główny nacisk kładł na edukację, która jego zdaniem winna być państwowa i bezwzględnie podporządkowana interesom narodu. Staszic rozumiał także konieczność rozszerzenia przedmiotów praktycznych, przyuczających do działalności politycznej i przedmiotów przygotowujących do służby wojskowej. W kwestii chłopów, proponował zniesienie niewolniczej pańszczyzny i zastąpienie jej czynszem. W swoim drugim dziele, "Przestrogach dla Polski" (4 I 1790) starał się uzmysłowić Polakom (szczególnie szlachcie) konieczność przeprowadzenia reform i uchwalenia konstytucji. Według Staszica jedyną szansą na ocalenie wolności Polski byłoby wprowadzenie rządów absolutnych. Opowiada się za unią szlachecko-mieszczańską, a nie magnacko-szlachecką, gdyż uważa, iż "z samych panów zguba Polaków (...). Panowie pmyprowadzili kochaną ojczyznę do tego stopnia upadku, slabości i wzgardy, w której ją dzisiaj z taką trudnością - dla przeszkody tychże panów - sama szlachta dźwiga". Autor twierdzi, że odpowiedzialność za kryzys państwa, chaos i anarchię ponoszą magnaci, których władza powinna być ograniczona. W miejsce rządów oligarchii Staszic żąda dopuszczenia do władzy przedstawicieli mieszczaństwa. Program polityczno-społeczny, zaproponowany przez wybitnego publicystę, jest konkretny i przejrzysty. Domagał się ukrócenia samowoli tych, którzy przywiedli Polskę do zguby, zniesienia pańszczyzny, władzy opartej na systemie szlachecko-mieszczańskim. Niewątpliwie był to program utylitarny, bowiem Staszic przekonywał: "nie całość jednego stanu, ale całość narodu całego jest Prawem najwyższym".