Źródła i skutki europejskiej ekspansji kolonialnej w XIX wieku.

Proces europejskiej kolonizacji w XIX w. związany jest nierozłącznie z dynamicznymi przemianami w Europie wieku XVIII. Wybuch ekspansji kolonialnej był nie do zatrzymania ze względu na wiele czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych na starym kontynencie. Niewątpliwie kolonializm miał ogromny wpływ na bieg dziejów. Wśród historyków panują rozbieżne opinie dotyczące oceny ekspansji kolonialnej XIX w. Najczęstszym pytaniem w dyskusji pozostaje kwestia: czy ów kolonializm miał głównie pozytywne, czy też negatywne skutki?

Podstawowym źródłem europejskiej ekspansji kolonialnej była Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczych, należy pamiętać, że do tego momentu Francja i Wielka Brytania czerpały ogromne korzyści i był to podstawowy obiekt kolonizacji od wieku XV. Ta zmiana była okupiona stratami ówczesnych mocarstw i potrzeba skolonizowania innych kontynentów. Wraz z zanikiem wpływów imperiów znaczenie zyskiwały wszelkiego rodzaju kompanie wschodnioindyjskie, których głównym celem było umacnianie więzi politycznych i gospodarczych szczególnie z krajami azjatyckimi. Sprzyjało temu z centralizowanie władzy w Anglii, która w 1771 r. podpisała unie agielsko-szkocką tworząc Wielką Brytanię a już 30 lat później Zjednoczone Królestwo. Francja po wojnie siedmioletniej miała tak ogromny dług państwowy, iż jasne się stało, że potrzeba nowych źródeł utrzymania, stąd jeszcze zacieklejsza walka o kolonie.

Ważnym aspektem umożliwiającym europejską ekspansję kolonialną w XIX w. było zmniejszenie się liczby konkurentów o kolonie na arenie między-narodowej. Głównie za sprawą gwałtownych zmian dynastycznych i terytorialnych w Europie. Czołowi gracze o kolonie jeszcze z XVI i XVII wieku tacy jak Hiszpania czy Portugalia stracili większość swoich posiadłości na rzecz wschodzących hegemonów.

Oprócz nowej puli kolonizatorów należy się również zastanowić nad powodem tak gwałtownego uzależniania od siebie kolonii. Podstawowym czynnikiem ekspansji kolonialnej była bomba demograficzna na starym kontynencie. Nie pomylę się zbytnio twierdząc, iż w przeciągu stu lat, między XVII a XVIII w. ilość ludności średnio wzrosła o 70%, stąd problemy socjalne i kształtowanie się klasy średniej. W związku z tym masowo przemieszczały się ogromne ilości emigrantów, którzy korzystając z okazji osiedlali się w innych rejonach globu. W niektórych krajach tak mocno zaznaczyły się problemy socjale, iż niektóre kolonie stawały się karnymi np. Australia.

Sam kolonializm nie byłby możliwy a przynajmniej nie taką skalę, gdyby nie osiągnięcia rewolucji przemysłowej. Tu dochodzimy do miejsca w którym należy zobrazować zmiany. Rozwój przemysłu był ściśle skorelowany z rozwojem techniki, tutaj dane są jednoznaczne otóż, w samej Anglii przejście na produkcję maszynową zaowocowało rozwinięciem się przemysłu włókienniczego. Na początku XIX wieku produkowano 2400 krosien mechanicznych, a 20 lat później już 83 tysiące. Do tego powszechne zastosowanie maszyny parowej, kolei żelaznej, oraz parowca zapewniły rozwój komunikacji i transportu.
Gwałtowne zmiany w produkcji w postaci zbyt małego popytu przy zbyt szybko rosnącej podaży doprowadziły do wahania koniunktury. Co więcej częste w XIX w. nieurodzaje oraz koncentracja kapitału wymagały znalezienia alternatywnych dróg rozwoju, stąd stałe pogłębianie procesu utrzymywania w zależności politycznej i gospodarczej krajów słabo rozwiniętych.

Rewolucja przemysłowa aby mogła trwać wyrażała stałe zapotrzebowanie na nowe surowce m.in. kauczuk, ropa naftowa (pozyskiwany w Brazylii, Sumatrze, Cejlonie). Kolonie dostarczające surowce niedostępne w sposób naturalny w europie z czasem stawały się ważnymi punktami strategicznymi. Dobrym przykładem walki o kluczowe rejony jest zabezpieczenie drogi do Indii przez Anglików na trasie od Gibraltaru przez Maltę, Cypr i wreszcie Suez. Oprócz względów strategicznych występowały również polityczne tj. inwestowanie kapitału w koloniach, np. budowa kolei bagdadzkiej w imperium tureckim przez Niemców groziła jednocześnie Brytyjczykom odcięciem Indii od metropolii.

Bardzo ciekawym źródłem ekspansji kolonialnej i niekiedy pomijanym, jest wpływ kongresu wiedeńskiego z wczesnych lat XIX wieku, na którym to państwa zwycięskie ery doby napoleońskiej zaczęły tworzyć podwaliny pod nowy ład kontynentalny. Rezolucje podjęte na konferencji międzynarodowej stawiały sobie za cel równowagę sił, zgodnie z która żadne z państw europejskich nie mogło być zbyt silne, gdyż stwarzałoby to niebezpieczeństwo ekspansji. Ku uciesze Londynu rzecznikiem tej zasady była przede wszystkim Anglia, która porządkując sprawy w europie stworzyła sobie trwałe i stabilne granice i mogła się skupić wyłącznie na kolonializmie.

Kolejną przyczyną kolonizacji szczególnie Afryki wyłącznie będącą przyczyną materialną, był wszelkiego rodzaju handel żywym towarem Brytyjczyków ze Stanami Zjednoczonymi, który dostarczał niebagatelnych kwot zważywszy na liczbę niewolników. Szacuje się, że od XVI do XIX w. przewieziono od 12 do 25 milionów Afrykańczyków przez Atlantyk. Oprócz chęci zarobku państwa europejskie musiały sobie radzić z pozyskiwaniem towarów nie tylko z jednego źródła, np. gdy wskutek wojny secesyjnej ustał import bawełny z U.S. A kraje ze starego kontynentu zaczęły szukać innych obszarów do upraw.
Przy źródłach ekspansji kolonialnej równie wyraźnie rysują się względy prestiżowe- najlepiej określili to Niemcy, mówiąc, że szukają swojego miejsca pod słońcem. Nawet mała Belgia opanowała Kongo w Afryce jak prywatną własność króla Leopolda.

Nie bez znaczenia był wzrost znaczenia kapitalizmu monopolistycznego wspieranego przez Imperializm- tworzenia potęgi światowej, szerzenia misji cywilizacyjnej w świecie, które od nazwy napisanego wiersza autorstwa R. Kiplinga określono eufemistycznie mianem brzemieniem białego człowieka. Do samej kolonizacja często wykorzystywano preteksty religijne - np. obronę misji chrześcijańskich ( ekspedycje francuskie w Libanie, w Wietnamie i Chinach).

Niewątpliwym źródłem kolonizacji była popularność poglądów rasistowskich - szkice o nierówności ras ludzkich brytyjskiego pisarza Josepha Arthura de Gobineu, wydane w latach 1953-1854 zyskałe spore grono zwolenników. Propagandę kolonialną szerzyły na przykład Komitet Afryki Francuskiej, Niemieckie Towarzystwo Kolonialne, Imperialna Liga Federeacyjna w Wielkiej Brytanii.

Do najważniejszych skutków politycznych możemy zaliczyć wzrost znaczenia Wielkiej Brytanii i Francji na arenie międzynarodowej. Na wysoką pozycję wyspiarzy szczególnie na akwenach wpłynęła budowa kanału Sueskiego, najpierw budowanego przez francuzów a później odkupionego i wyłącznie zarządzanego przez anglików od 1882 umożliwiającego m.in. skrócenie czasu podróży z Londynu do Dubaju.

Kolejną konsekwencją była rywalizacja o kolonie na przełomie XIX i XX w., okres ten w odniesieniu do czarnego lądu został nazwany: wyścigiem o Afrykę, do jednego z najgłośniejszych możemy zaliczyć konfilkt brytyjsko-francuski z apogeum w Faszodzie, przedmiotem sporu była możliwość połączenie brytyjskiego Egiptu z koloniami położonymi na południu Afryki, Francuzi zaś marzyli o połączeniu między rzeką Niger a Nilem, umożliwiłoby to kontrolowanie handlu w okolicach Sahelu. Mniejszą cierpliwość okazali się mieć rodacy Napoleona i zdecydowali się wysłać oddział piechoty, jednak zanim dotarł do Sudanu, brytyjczycy zdołali umieścić tam swoje kanonierki. W tym miejscu nie można odmówić geniuszu politycznego nowopowołanemu ministrowi spraw zagranicznych Francji Théophile’owi Delcassé, który zdawał sobie sprawę z rosnących animozji między jego państwem a Niemcami i wolał zakończyć to na drodze dyplomatycznej zresztą tak też się stało.

Następną znaną i zgubną w skutkach konsekwencją kolonializmu był konflikt o Maroko, które od 1880 r. miało być niepodległym państwem jednak Francja widziała tę sytuację nieco inaczej. Korzystając ze sposobności Francuzi porozumieli się Włochami starającymi się odzyskać Trypolitanię oraz Cyrenajki. Uznając ich pretensje zagwarantowali sobie aprobatę Włoch i zajęli Maroko aby tworzyć tam swoje grupy wpływu. Z niepokojem patrzyło na to Cesarstwo Niemieckie, które szukało okazji do zdobycia kolonii, tym sposobem skutek kolonializmu miał stać się przyczyną I wojny światowej i przesądzić o kształcie kolonii na następne dziesiątki lat.

Rywalizacja imperium Brytyjskiego i Carskiej Rosji o wpływy w Azji była na tyle powszechnym tematem w XIX w., że została nazwana Wielką Grą z powodu permanentnej walki dyplomatycznej i wojskowej ( aczkolwiek bezpośdreniego konfliktu zbrojnego między państwami nie było) zarzewiem konfliktu był traktat z Gulistanu między Rosjanami a Persami o wpływy na terenach między wybrzeżem Morza Kaspijskiego a Morza Czarnego, zgodnie z którym większość terytorium przypadła Rosji. Nie spodobało się to Brytyjczykom chcącym utrzymać ład sprzed traktatu z czasów napoleońskich i wspierających Persów w walce. Tereny przypadłe Rosji doskonale służy ekspansji na tereny obecnego Uzbekistanu i Turkmenistanu i bezpośrednio zagrażające bezpieczeństwu klejnotu w koronie - Indii, części dominium brytyjskiego.
Oprócz wyżej wymienionych konfliktów były jeszcze te w większej odległości od Afryki tj. amerykańsko-hiszpański o Panamę oraz japońsko-rosyjski o Mandżurię.

Pierwszorzędnym skutkiem gospodarczym europejskiej ekspansji kolonialnej była rewolucja cen potęgowana przez zwiększenie się dostępności surowców. Trend ów doprowadził do utrwalenia się rewolucji przemysłowej i możliwości zbytu towarów w koloniach. Sprzyjała temu wymiana kapitałowa i wzbogacenie się europejczyków. Dzięki dobrze rozwiniętej sieci handlu szczególnie z Azją nastąpił rozkwit chińszczyzny - sprowadzenie cennych towarów tj. porcelana i opium.

Efektem społecznym ekspansji kolonialnej była migracja ludności i wzrost stopy życiowej europejczyków do najbardziej znanych historii należy ta Cecila Rhodes’a, na którego cześć nazwano pas ziem w afryce płd. Rodezją.

Rezultatem takiej polityki społecznej było mieszanie się ras mająca na celu rozładowanie animozji w społeczeństwie. Niestety nie wszystkim przypadło to do gustu i rozpoczął się proces tworzenia grup o charakterze rasistowskim. W niektórych państwach w XX w. doszło do segregacji rasowej, idealnym przykładem jest osławiony Apartheid w Republice Południowej Afryki.

Nie brak również smutnych konsekwencji ekspansji kolonialnej, w wyniku napływu mas i brutalnej polityki okupantów nastąpił zanik rodzimej kultury i postąpiło upowszechnienie się wzorców europejskich. Niezbitym tego dowodem jest rozpowszechnienie się języków mocarstw kolonialnych m.in angielskiego i francuskiego w odległych rejonach świata.

Pokłosiem kolonizacji było tworzenie armii kolonialnych tj. Sipajowie, którzy brali udział w I wojnie światowej. Nie tylko w wojsku znajdowało się wielu tubylców, również niepochlebnie oceniane jednostki terroru m.in w belgijskim kongo składały się z rdzennej ludności i były wykorzystywane przez króla Leopolda II do wymierzania zbrodniczych kar wobec ludności Kongijskiej za niewywiązanie się z dostaw kauczuku.
Najbardziej rzucającym się w oczy skutkiem kolonizacji była sama dekolonizacja na którą składała się wieloletnia walka ruchów antykolonialnych. Do najbardziej znanych ruchów społecznych możemy zaliczyć m.in. powstanie taipingów w Chinach - krwawe w, którym zginęło ok. 20 mln ludzi, powstanie miało na celu poprawę życia chłopów oraz wyzwolenie się spod jarzma kolonizatorów, zakończone klęską. Kolejnym przykładem walki zbrojnej z okupantem była były walki przeciwko Imperialistom - powstanie Mahdiego w Sudanie oraz wypowiedzenie wojny przez Burów oba wydarzenia zakończyły się klęską. Zmagania z kolonizatorami są równie stare co sama kolonizacja, jednak do XIX w. nie osiągały zamierzonych celów. Przełomem w walce o niepodległość szczególnie w Azji zaczęła się pojawiać dopiero po I wojnie światowej a prawdziwa wolność lata po II wojnie światowej, gdy wpływy państw europejskich zmalały w wyniku bankructwa dotychczasowych imperium (Wielka Brytania,Francja). Najwięcej państw afrykańskich pozbyło się ostatnich pierwiastków kolonizacji w 1960 dzięki ONZ rok ten został nazwany Rokiem Afryki, ponieważ aż 17 państw uzyskało niepodległość. Niestety samo pozbycie się kolonizatorów unaoczniło jedynie poważne braki gospodarcze w wielu krajach, stąd powszechną praktyką stał się neokolonializm, którym polegał na utrzymanie stałej zależności gospodarczej i politycznej państw słabiej rozwiniętych z mocarstwami,

Europejska ekspansja kolonialna XIX w. wciąż pozostaje problemem o niewielkiej ilości prac badawczych. Pewne jest jednak, że powinna być rozpatrywana wielopłaszczyznowo ponieważ mnogość wątków i racji stron uczestników jest trudna do scharakteryzowania w sposób ogólny. Odpowiadając na pytanie zamieszczone we wstępie należy przyjąć aprioryczne, że pierwotnym celem była poprawa jakości życia. Jednak jak uczy nas historia nic nie jest czarno-białe stąd, pytanie czyjego życia? Europejczycy na pewno zyskali bogactwo, prestiż oraz utrwalili swój wkład w bieg dziejów, jednak jakim kosztem? Kosztem milionów istnień ludzkich i trwałym ubytkiem dziedzictwa narodowego ludności podbitej.Oczywiście nie brak też pozytywnych aspektów kolonizacji m.in. zrobienie gwałtownego skoku cywilizacyjnego wielu państw. Moim zdaniem ekspansja kolonialna miała więcej plusów niż minusów co jednak nie oznacza, że była słuszna.