Mit antyczny dzisiaj

„MIT ANTYCZNY DZISIAJ –
ŚWIADECTWO ERUDYCJI, ŹRÓDŁO WIEDZY
O CZŁOWIEKU, NAIWNA BAŚŃ?”-
Do jakich przemyśleń na ten temat skłonił cię esej Franciszka Bacona?

Starożytność jest najwspanialszą epoką w dziejach naszej historii. Budowało się wtedy wiele nowych cywilizacji, powsta- wały odrębne kultury. Literatura czasów antycznych dała pod- waliny pod dalszy rozwój twórczości światowej, a szczególnie europejskiej.

Mity powstały ponieważ tłumaczą to, co niewytłumaczalne (powstanie świata, pór roku, ludzi). Zostały spisane aby można je było przekazywać dalszym pokoleniom. Mity są to sfabularyzowane opowieści wyrażające wierzenia danej społeczności. Mają one najczęściej charakter metaforyczny i symboliczny i dlatego niosą bogate treści uniwersalne. Przedstawiają losy, życie i władzę bogów, ich wpływ na ludzi. Wyjaśniają też pochodzenie człowieka, dają rady na przyszłość, ukazują w jaki sposób czczono bogów, mówią o powstaniu świata i historii różnych rodów. Te cechy mitów sprawiają, że zawierają one pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tzw. archetypy. Czym jest jednak mit antyczny dzisiaj? Według mnie to zarówno świadectwo erudycji, źródło wiedzy o człowieku, jak i baśń, aczkolwiek nie naiwna, lecz piękna. Dzięki tym opowieścią możemy, choć na krótką chwilę, przenieść się do starożytnego świata, podpatrzeć życie ówczesnych ludzi, obserwować ich zachowania, wierzenia, analizować rozwój kultury. Mamy szansę utożsamiać się z bohaterami i razem z nimi przeżywać przygody i zdarzające im się niezwykłe sytuacje. Czytając mitologię wyobrażamy sobie, jakbyśmy to my stali przed Sfinks i próbowali rozszyfrować jej zagadkę, stajemy się również świadkami powstania człowieka, czy też narodzin Afrodyty.

Mity ludów starożytnych stały się najcenniejszym źródłem wiedzy o ludziach, ich zachowaniach i wyobrażeniach. Mówiły o powstaniu i naturze bogów, świata, człowieka, zbiorowości czy instytucji społecznych. Głównymi bohaterami są tam bóstwa, demony i herosi, tj. osoby obdarzone nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie. To przekonanie o nadludzkim pochodzeniu świata, aczkolwiek często w różny sposób pokazywane w późniejszych religiach, jest jednak trwałym i niepowtarzalnym faktem. Nie ma zapewne na świecie wierzenia, które wykluczałoby pierwiastek boski. W każdej religii oprócz tego , w zależności od wyobraźni jej twórców, występują liczni święci, aniołowie, demony, diabły. Tak więc wzór jaki stworzyli Grecy odnoszący się do narodzin świata, powtarzał się we wszystkich następnych zrodzonych religiach, czasach i obyczajach innych ludów. Najbardziej jednak wyraźnym echem w świadomości i kulturach następnych epok zaznaczyły się poszczególne postacie mitologiczne niosące ze sobą pewne wartości i pojęcia. Najbardziej znaną i wszechstronną osobą jest Ikar, który do tej pory w naszej świadomości ucieleśnia marzenia i tęsknoty człowieka do wielkich odkryć, do przekraczania niemożliwych granic ,do oderwania się od rzeczywistości, a jednocześnie los jego jest przestrogą dla tych, którzy podejmują się karkołomnych czynów. Inną, bardzo wymowną postacią jest Prometeusz. To pierwszy buntownik w literaturze greckiej. Za swoje występki przeciw Zeusowi został surowo ukarany. Symbolizuje śmiałość i poświęcenie w obronie praw ludzkości. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin \"prometeizm\". Niedoścignionym wzorem miłości do swojego dziecka to Demeter. Jest archetypem kochającej matki, pełnej bólu i cierpienia po stracie córki, Kory. Taka miłość jest wpisana w ludzką naturę, i nie można wyobra- zić sobie innej rodzicielki, niż takiej, która poświęciłaby życie w obronie własnego dziecka.

Mity są też świadectwem naszej erudycji. Wielu twórców późniejszych epok nawiązywało do nich w swoich utworach. Musimy zatem znać i rozumieć kulturę antyczną, aby móc w pełni odczytać przesłanie ich dzieł.
Mit prometejski tak popularny w dobie romantyzmu pojawia się w Wielkiej Improwizacji III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, ma ona pogłębić odbiór buntu Konrada. Konrad-polski Prometeusz, tak jak mityczny bohater buntuje się i walczy przeciwko Bogu i poświęca się (kara więzienia, Sybir) w imię miłości do ludzi.
Z pracą bezsensowną, beznadziejną i jałową, jednym słowem "syzyfową pracą" spotykamy się w utworze Stefana Żeromskiego pod tym samym tytułem. Nieefektywny, bezowocny wysiłek Syzyfa (nieustanne wtaczanie głazu na szczyt góry i staczanie się go z wierzchołka) wprowadza pisarz w nazwie powieści jako metaforę. Syzyfowymi pracami autor nazywa rusyfikację prowadzoną wśród młodzieży polskiej, która jest czynnością z góry skazaną na niepowodzenie. Np. gdy nauczycielom - moskalom wydaje się, że przeciągnęli głównego bohatera - Borowicza na swoją stronę, ten pod wpływem "Reduty Ordona" odnajduje swe miejsce jako Polak.
Liczne nawiązania do mitu ikaryjskiego i mitu Nike służą do głębszych rozważań o sytuacji i życiu człowieka na świecie oraz refleksji na temat odwiecznych zagadnień towarzyszących naszemu bytowi: miłości, patriotyzmie itp.
"Wciąż o Ikarach głoszą" Ernesta Brylla to refleksje nad tym co mógł odczuwać Dedal podczas śmierci syna? Czy myślał tylko o sobie? Bryll sugeruje realistyczny stosunek do życia, uważa że nawet najgorszy wypadek nie przerwie naszej egzystencji. Nie może się też pogodzić, że opłakuje się upadek Ikara a rzadko przypominany jest sukces jego ojca, który przecież dotrwał do celu.

"Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal..."

Kolejnym nawiązaniem do mitu o niefortunnym lotniku jest opowiadanie \"Ikar\" Jarosława Iwaszkiewicza. Autor ukazuje dwie bezsensowne śmierci, spowodowane brakiem zainteresowania otoczenia tym, co się dzieje. W chwili tragedii koło mitologicznego młodzieńca i Michasia - głównych bohaterów opowiadania - nie było nikogo, kto by im pomógł. Każdy był zajęty swoimi codziennymi sprawami i troskami. Obaj zginęli przez niszczące siły. Ikar ulegając promieniom słońca, Michaś bezwzględnym oprawcom niemieckim.

W literaturze współczesnej do kultury antycznej oraz mitologii greckiej i rzymskiej nawiązuje w wielu wierszach Zbigniew Herbert. Przykładami są "Nike, która się waha" - wiersz poświęcony dramatowi młodziutkiego powstańca oraz \"Apollo i Marsjasz\". W tym ostatnim utworze przedstawia poeta współzawodnictwo tytułowych bohaterów w grze na flecie. Zgodnie z treścią mitu Apollo wygrał pojedynek, a przegranego przywiązał do drzewa i odarł ze skóry. Cierpienia pokrzywdzonego budzą w naturze grozę i współczucie:

"pod nogi upada mu skamieniały słowik (...) drzewo, do którego
przywiązany jest Marsjasz jest siwe zupełnie"

Lecz Apollo spokojnie czyści instrument. Wiersz ten potępia okrucieństwo i przemoc. Tematy i motywy mitologiczne stanowią stałą inspirację dla twórców, a więc nie tylko dla pisarzy, ale również rzeźbiarzy i malarzy.

Natomiast w naszym języku codziennym zadomowiły się niektóre pojęcia mitologiczne.
Praca syzyfowa oznacza zajęcie wymagające ogromnego wysiłku, ale nie przynoszące żadnych efektów.
Chaos to bezład, zamieszanie, rozgardiasz, bałagan.
Słowo Prometeusz określa człowieka, którego czyny są śmiałe, buntownicze, lecz dobre dla ludzkości.
Określenia „Pięta Achillesa” używamy w odniesieniu do jakiegoś słabego punktu.
Puszka Pandory stanowi źródło niekończących się kłopotów,
smutków i nieszczęść.
Węzeł gordyjski to inaczej bardzo skomplikowana sprawa.

Jeżeli pragniemy być ludźmi wszechstronnie wykształco- nymi, elokwentnymi to powinniśmy znać znaczenie powyższych zwrotów i umieć się nimi posługiwać.

Zatem uważam, że mity nie są jedynie naiwnymi baśniami.
Dziedzictwo Antyku stało się fundamentem rozwoju naszej obecnej kultury. Bez tego bylibyśmy znacznie ubożsi. Nie znalibyśmy czasów starożytnych, ich piękna i wyjątkowości.