Upadek Rzeczpospolitej w XIX wieku

Ostatnim z polskich królów elekcyjnych był Stanisław August Poniatowski (1732-1798). Został on wybrany na króla w 1764 jako kandydat Familii, przy zdecydowanym poparciu cesarzowej Katarzyny II. Familia było to stronnictwo Czartoryskich i Poniatowskich oraz związanych z nimi rodów magnackich, popierających reformy w Polsce.
Pierwsze lata jego panowania charakteryzują się dość postępową polityką, która wprowadziła liczne reformy i powołała do życia wiele instytucji (m.in. Szkołę Rycerską). Reformy te jednakże zaniepokoiły Katarzynę II, która przy pomocy swego ambasadora w Polsce, Repnina, próbowała im przeciwdziałać. Repnin zainicjował m.in. zawiązanie (1767) przez szlachtę konfederacji przeciwko królowi i reformom Familii. Na sejmie 1767-1768 konfederacja uchwaliła tzw. prawa kardynalne, których gwarantem została Rosja. Były to podstawowe zasady ustroju państwa, takie jak wolna elekcja, liberum veto, pacta conwenta, nietykalność osobista szlachty, czy poddaństwo chłopów. W imię obrony wolności szlacheckiej oraz wolności Polski, przeciwko Rosji i królowi zawiązała się 29.02.1768 w Barze na Podolu konfederacja (1768-1772). Konfederacja cele swe zamierzała osiągnąć poprzez wprowadzenie na tron polski przedstawiciela rodziny Wettinów i wyzwolenie się spod kurateli rosyjskiej. Konfederacja popierając Turcję wypowiedziała 1768 wojnę Rosji. Pomocy finansowej oraz wojskowej udzieliła jej Francja. Wojska konfederacji tworzone były w drodze improwizacji i składały się z ochotników szlacheckich, milicji magnackich i częściowo żołnierzy chorągwi komputowych. Walczyły przeciwko regularnym wojskom rosyjskim i królewskim. Państwa ościenne w wyniku konfederacji barskiej oskarżyły Polskę o anarchię i całkowity rozpad państwa, dokonując w 1772 I rozbioru Polski. Król pod naciskiem ambasadora rosyjskiego Stackelberga w 1773 powołał sejm rozbiorowy, który zatwierdził traktaty rozbiorowe.
W czasie trwania sejmu królowi udało się powołać w marcu 1775 Radę Nieustającą - kolegialny organ stanowiący namiastkę rządu. W Radzie uczestniczyli: król, przedstawiciele senatu (18 senatorów) i szlachty (18 posłów). W okresach dwuletnich wymieniono 1/3 składu. Dekrety Rady Nieustającej podpisywał król, który nie posiadał jednak prawa ich wstrzymania. Pierwszy skład wybrano na podstawie list sporządzonych przez ambasadorów Rosji, Austrii i Prus. Ostateczną listę przygotowali Stackelberg i Poniatowski. Skorumpowana i przekupiona przez Rosjan Rada Nieustająca została odrzucona zarówno przez magnaterię, jak i szlachtę, co w 1789 doprowadziło do jej obalenia. 1793 odtworzona ponownie na kolejnym sejmie rozbiorowym (grodzieńskim). Podczas sejmu rozbiorowego królowi Poniatowskiemu udało się utworzyć również Komisję Edukacji Narodowej - państwowy zarząd oświaty w Polsce. KEN była to pierwsza w Europie centralna świecka władza szkolna, powołana z inicjatywy i wspierana przez grono najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia skupionych wokół króla. Stworzyła ona podstawy nowoczesnego systemu szkolnictwa w Polsce. Na szczeblu szkolnictwa średniego szkoły prowadzone przez zniesiony 1773 zakon jezuitów przekształciła w szkoły państwowe (narodowe), z językiem polskim jako wykładowym i o zreformowanych programach nauczania. KEN przeprowadziła również reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. Dążyła ona do zwiększenia liczby szkół elementarnych (parafialnych), także na wsi, i podniesienia ich poziomu.
Największym jednak sukcesem dążeń reformatorskich króla stało się uchwalenie podczas Sejmu Czteroletniego w 1791 Konstytucji 3 Maja. Była to ustawa zasadnicza uchwalona przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze, ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce. Konstytucja 3 Maja pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami:
-znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów,
-w prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania,
-mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji,
-utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego",
-indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę,
-postanowienia Konstytucji centralizowały państwo,
-znosząc odrębność między Koroną i Litwą,
-wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko,
-za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań,
-konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast,
-zmniejszono znacznie rolę Senatu,
-instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione,
-decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów.
-kadencja Sejmu trwała 2 lata,
-posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby,
-co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji,
-władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla,
-ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty,
-król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem,
-zniesiono wolną elekcję,
-po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię,
-konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.
Próba przeprowadzenia reform została przekreślona jednak już w połowie 1792. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Po ich wkroczeniu Stanisław August przystąpił do konfederacji mając nadzieję na uratowanie państwa i części reform. Przyłączenie się do targowiczan zostało ocenione negatywnie przez społeczeństwo i przyniosło królowi miano "zdrajcy narodu". Konfederacja targowicka był to spisek magnacki zawiązany w celu obalenia reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja. Formalnie ogłoszona została ona 14 maja 1792 w pogranicznym miasteczku Targowica na Ukrainie, faktycznie zawiązana w Petersburgu 27 kwietnia 1792. Przywódcy konfederacji dążyli do utrzymania starych struktur państwowych bądź podziału Rzeczypospolitej na autonomiczne prowincje zarządzane przez przedstawicieli magnaterii. Konfederaci zwrócili się o pomoc do Rosji, co wykorzystała Katarzyna II, wysyłając przeciwko Polsce 100-tysięczną armię. W trwającej od maja do lipca 1792 wojnie polsko-rosyjskiej wojsko polskie poniosło klęskę. Po wojnie targowiczanie przywracali stare porządki, prześladowali zwolenników Konstytucji 3 Maja, wprowadzili cenzurę prasy, wydawnictw i korespondencji. Wkroczenie wojsk pruskich do Wielkopolski i II Rozbiór Polski skompromitowały przywódców konfederackich i spowodowały odsunięcie ich od wpływów na sprawy państwowe. Konfederacja targowicka została rozwiązana w 1793 przez ostatni sejm RP w Grodnie. Był to sejm rozbiorowy, uznający II rozbiór.
W wyniku II rozbioru i groźby kolejnego podziału kraju pozostającego pod rządami targowiczan (faktycznie Rosji) wybuchło w 1794 roku powstanie. Nie bez znaczenia była też rewolucja we Francji, wzmagająca rewolucyjne nastroje w Polsce. Powstanie przygotowały osoby związane ze Stronnictwem Patriotycznym Powstanie kościuszkowskie zapoczątkował 12 III 1794 brygadier A. Madaliński, który przeciwstawiając się zapowiedzi redukcji liczby wojska rozpoczął marsz na czele swojego oddziału w kierunku Krakowa. Gdy na rozkaz ambasadora rosyjskiego I.A. Igelstrma stacjonujące w Krakowie wojska rosyjskie opuściły miasto, by zatrzymać Madalińskiego, znajdujący się w pobliżu Tadeusz Kościuszko przybył do Krakowa i na Rynku zaprzysiągł 24 III 1794 akt powstania. Kościuszko objął władzę dyktatorską i zobowiązał się, że użyje jej tylko do odzyskania samodzielności narodu, obrony granic i ugruntowania powszechnej wolności. Reformę ustrojową odsuwał do czasu zakończenia powstania. Powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi. Zgromadziwszy wokół siebie ponad 4 tys. żołnierzy (razem z oddziałem Madalińskiego) i 2 tys. kosynierów, wyruszył na Warszawę. 4 kwietnia pod Racławicami zastąpił mu drogę generał A.P. Tormasow z 3 tys. ludzi. O zwycięstwie powstańców zadecydował śmiały atak kosynierów, którzy zdobyli działa i rozbili piechotę. Wygrana bitwa nie otworzyła Kościuszce drogi do Warszawy, gdyż na pole walki przybył z przeważającymi siłami generał F.P. Denisow i zmusił wojska powstańcze do rezygnacji z dalszego marszu. Zwycięstwo miało jednak olbrzymie znaczenie moralne, wskazało ponadto na możliwości, które tkwiły w użyciu słabo nawet uzbrojonych mas chłopskich. 17 kwietnia doszło do insurekcji w Warszawie, gdzie z inspiracji spiskowców lud i wojsko wyparły Rosjan z miasta. Władzę w Warszawie objęli przedstawiciele umiarkowanej prawicy, odsuwając radykalnych jakobinów polskich. Powstanie stopniowo rozszerzało się, 22 kwietnia wybuchły walki w Wilnie, w których siłami powstańczymi dowodził pułkownik J. Jasiński. Wkrótce całe terytorium Polski objęte zostało powstaniem. 7 V 1794 Kościuszko przebywający w obozie pod Połańcem zdecydował się ogłosić uniwersał, na mocy którego chłopi otrzymali wolność osobistą, tj. prawo przenoszenia się z miejsca na miejsce, nieusuwalność z użytkowanej ziemi oraz obniżenie pańszczyzny. Poczynania Kościuszki wywołały zaniepokojenie wśród części szlachty. W stolicy władzę przejęły koła niechętne reformom, sprzyjające Poniatowskiemu. Ludność Warszawy popierała jednak założony 24 kwietnia klub jakobinów, grupujący na wzór francuski radykalnych działaczy powstania. Polscy jakobini domagali się bezwzględnej rozprawy ze zdrajcami oraz oparcia powstania przede wszystkim na masach plebejskich. Z ich inicjatywy 9 maja doszło do wystąpień ludowych w Warszawie. Pod ich naciskiem przyspieszył swą pracę Sąd Kryminalny, skazując czterech czołowych targowiczan na karę śmierci przez powieszenie. Zmieniono również władze naczelne powstania, powołano Radę Najwyższą Narodową. Znaleźli się w niej przedstawicieli lewicy: Hugo Kołątaj, który objął kierownictwo wydziału skarbu, oraz F. Dmochowski, któremu podlegało szkolnictwo i propaganda. Sytuacja powstania uległa pogorszeniu wskutek interwencji pruskiej. Prusy postanowiły wykorzystać nadarzającą się okazję i doprowadzić do całkowitej likwidacji państwa polskiego, mimo iż powstańcy starali się przestrzegać neutralności Prus i Austrii i nie przenosili działań na teren ich zaborów. 6 czerwca pod Szczekocinami Kościuszko doznał porażki od połączonych sił rosyjsko-pruskich, 8 czerwca pod Chełmem generał J. Zajączek poniósł klęskę w bitwie z wojskami rosyjskimi. 15 czerwca skapitulował Kraków, 13 lipca wojska rosyjskie i pruskie rozpoczęły oblężenie stolicy. Wybuch powstania w Wielkopolsce (20-23 sierpnia) i postawa obrońców Warszawy skłoniły oblegających do odstąpienia spod miasta (5/6 września). Za wycofującymi się oddziałami pruskimi Kościuszko wysłał korpus wojska pod dowództwem generała Dąbrowskiego. Wyprawa Dąbrowskiego zakończyła się pełnym sukcesem - powstańcy zdobyli Bydgoszcz (powstanie wielkopolskie 1794). Sytuacja na wschodzie kraju uległa pogorszeniu. Na Litwie, mimo krótkotrwałych sukcesów, już w sierpniu powstańcy zmuszeni zostali oddać Wilno i wycofać się pod naporem przeważających sił rosyjskich. Jednocześnie, wobec pokojowych deklaracji Turcji, stojący dotychczas na Ukrainie generał Suworow skierował się na Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug. Generał Fersen stacjonujący ze swym oddziałem na lewym brzegu Wisły ruszył w kierunku Polesia, chcąc połączyć się z oddziałem Suworowa. Kościuszko próbował nie dopuścić do groźnej w skutkach koncentracji sił rosyjskich, 10 października pod Maciejowicami wydał bitwę korpusowi Fersena. Bitwa zakończyła się rozbiciem wojsk polskich, ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Klęska maciejowicka spowodowała załamanie morale w obozie powstańczym. Naczelnikiem powstania został zwolennik układów i kompromisu z Rosjanami, T Wawrzecki. Dezorganizację powstańców wykorzystał Suworow, który skierował się pod Warszawę. 4 listopada zdobył szturmem Pragę, dokonał rzezi ludności. Pod wrażeniem bezwzględności przeciwnika stolica poddała się 5 listopada. Wycofująca się armia powstańcza uległa rozkładowi, jej dowódcy znaleźli się w niewoli. 16 listopada pod Radoszycami nastąpiło rozwiązanie oddziałów powstańczych.
Klęska skierowanego przeciwko rozbiorom powstania kościuszkowskiego spowodowała ostateczną likwidację państwa polskiego. Po przewlekłych sporach 24 X 1795 państwa rozbiorowe ustaliły granice podziału pozostałych ziem polskich.

W wyniku I rozbioru Prusy uzyskały: Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców. Rosja zajęła tereny położone na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km2 i 1 mln 300 tys. ludności. Austria - południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km2 i 2 mln 600 tys. ludności.
W wyniku II rozbioru Prusy zajęły: województwo poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, łęczyckie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część województw rawskiego i mazowieckiego oraz Toruń i Gdańsk, razem 58 tys. km2 i ponad 1 mln mieszkańców. Zabór rosyjski objął ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, razem 280 tys. km2 i 3 mln mieszkańców.
W wyniku III rozbioru Rosja otrzymała resztę ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno, o łącznej powierzchni 120 tys. km2 i 1,2 mln ludności. Prusy - pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą wraz ze skrawkami Żmudzi i Małopolski o powierzchni 55 tys. km2 i 1 mln ludności. Austria - Kraków i część Małopolski pomiędzy Pilicą, Wisłą i Bugiem, część Podlasia i Mazowsza o łącznej powierzchni 47 tys. km2 i 1,2 mln ludności