"A jeśli droga otwarta, komu do nieba. Tym, co służą ojczyźnie" (Jan Kochanowski, Pieśń VII „O Cnocie”) – Idea patriotyzmu i obywate

Literatura opiera się na przeżyciach i dążeniach ludzkości. Zadaniem jej jest kształtowanie postaw czytelnika, zwracanie jego uwagi na ważne problemy, poprzez przekazywanie prawd moralnych, obyczajowych, czy ludzkich.

Człowiek jako jednostka jest częścią zbiorowości. W skutem czego literatura znacząco wpływa nie tylko na życie jednostki, ale przede wszystkim w życiu narodu. Służba ojczyźnie, troska o jej dobro, o jej przyszłość jest najwyższą kategorią polskiej świadomości narodowej od najdawniejszych czasów. Już pierwsi polscy kronikarze ukazywali przede wszystkim wzory patriotyzmu w działalności królów. Od początku poezja polska wyrażała uczucia patriotyczne i wielbiła wieloraką służbę ojczyźnie. Słowa J. Kochanowskiego, iż ludziom, którzy mają na uwadze dobro powszechne, wolność ojczyzny "otwarta jest droga do nieba" cytowane były przez wieki. Przemiany, które dokonywały się w Polsce w XV i XVI wieku sprawiły, że szlachta uświadamiała sobie coraz bardziej swą, znaczącą i odpowiedzialną rolę w państwie. W literaturze odrodzenia obok tendencji humanistycznych, związanych z duchem epoki, przejawia się myśl obywatelska, głęboka troska o losy ojczyzny. Już Mikołaj Rej w zakończeniu "Krótkiej rozprawy" wprowadził „nową” Rzeczpospolitą, która narzeka na swój los, zaniedbany przez tych, którzy w niej dobrze żyją. Czytelnik poczciwy - zdaniem Reja - to ten, "co pokój czyni na ziemi". Bardzo stanowczo wysuwał obowiązek służby publicznej.

Znakomity publicysta Andrzej Frycz Modrzewski, w utworze "O poprawie Rzeczpospolitej" ukazał zasady życia społecznego, politycznego, religijnego i obyczajowego. Za podstawę państwa przyjął praworządność oraz prawo kierujące się w pełni dobrem powszechnym. Modrzewski i inni przemawiali do szlachty w imię rozsądku, w imię sprawiedliwości.

Najwybitniejszy poeta doby odrodzenia - Jan Kochanowski - autor wielu pieśni, fraszek, trenów oraz tragedii pt. "Odprawa posłów greckich" dawał podobnie jak Rej propozycje postawy życiowej. Problematyka jego utworów obejmuje rady, jak zachować zdrowie, a także porady w sprawach politycznych. Poeta swoje uwagi na temat obowiązku służenia ojczyźnie wyrażał w "Pieśni o spustoszeniu Podola przez Tatarów". Miłość ojczyzny uważał za największą cnotę. Niepokój o przyszłość Polski ukazują słowa Ulissesa z "Odprawy posłów greckich": "O nierządne królestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce". Sejm trojański skłócony, kierujący się prywatą, przekupny, upodobnił poeta do polskiego sejmu. Aleksander naraża Troję na niebezpieczeństwo. Antenor to prawdziwy patriota, jednak nie potrafi uratować ojczyzny głupot i egoizmu ogółu szlachty. Publicyści i poeci XVI wieku ostrzegali przed niebezpieczeństwami, które mogły zagrozić krajowi, wskazywali potrzebę podporządkowania prywatnego życia sprawom publicznym.

W wieku XVII szlachta troszczyła się przede wszystkim o sprawy osobiste, zabiegając o przywileje dla swojego stanu. Sytuacja w kraju stawała się coraz bardziej dramatyczna. Wojny wdzierały się w głąb kraju. Ponadto wystąpiły ostre wewnętrzne sprzeczności polityczne. Wzrastał wyzysk mas chłopskich i gospodarczy upadek miast. Ówcześni pisarze krytykowali ustrój i całą zaistniałą sytuację w kraju.

Wacław Potocki, autor poematu rycerskiego i zbioru drobnych wierszy przekazywał słabości życia społecznego. Piętnował w swych utworach oszustwo na sejmach i sejmikach, anarchię i „złotą wolność”, jak również ucisk chłopów. Wszelkie swoje melancholie patriotyczne Potocki zebrał w satyrze pt. "Czuj! Stary pies szczeka". Ukazuje on, że złodziejami i zbójami, którzy okradają Polskę, są nie tylko źli sąsiedzi, ale i domowi: panowie i urzędnicy ciemiężący chłopa, niesprawiedliwi sędziowie. Na nich to szczeka stary pies, czyli poeta.

Prawdziwy upadek i zacofanie społeczeństwa zaznaczyło się w pierwszej połowie XVIII wieku. Wtedy zaczęto żądać naprawy błędów w ustroju Rzeczypospolitej. Stanisław Konarski dołożył wielkie zasług w dziedzinie oświaty, życia politycznego i kulturowego. W dziele "O skutecznym rad sposobie" skrytykował i ośmieszył zwyczaj zrywania sejmów. Jednym z narzędzi walki z sarmackim stylem życia i przywilejami, "złotą wolnością" szlachecką, „ciemnotą” i zacofaniem, stała się prasa. Z czasopismem "Monitor" współpracowali niemal wszyscy znaczniejsi pisarze i działacze.

Dużą rolę w walce z zacofaniem odegrała twórczość Ignacego Krasickiego. Główna myśl, która przyświecała jego twórczości to kształcić i wychowywać swój naród. Krasicki krytykował ujemne strony życia ludzkiego. W satyrze "Do króla" i "Świat zepsuty" ganił anarchię i swawolę, prywatę i zdradę, nieposzanowanie władzy i osoby królewskiej. Nawoływał do stworzenia silnego rządu, do zgody i jedności narodu. Oprócz słów krytyki dał również wzór szlachcica troszczącego się o losy narodu, sumiennie wykonującego swoje obowiązki. W powieści pt.

Po okresie krytyki nadszedł czas nowej koncepcji ustrojowo- społecznej. W roku 1788 sejm przystąpił do reform. Znany pisarz i poeta Julian Ursyn Niemcewicz, poseł na Sejm Czteroletni, czynnie zwalczał poglądy konserwatystów. W swej komedii "Powrót posła" ośmieszył zacofaną szlachtę, przekonywał, że na pierwszym zawsze powinno być dobro kraju. W komedii zostały poruszone prawie wszystkie punkty programu reform: zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu, zwiększenie liczby wojska, stałe podatki, sejm połowy. Komedia ta sprawiła, że reformy zyskały nowych zwolenników.

Kolejne rozważania przedstawia Stanisław Staszic w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego". Omawia on zagadnienia władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, rozprawia się z zasadą liberum veto.

W pismach Hugona Kołłątaja odnajdujemy, podobnie jak u Staszica, program reformatorski obejmujący najważniejsze dziedziny życia państwowego. W "Listach Anonima" broni prawa do wolności każdego człowieka.

Ukoronowaniem działalności Sejmu Czteroletniego stała się uchwała Rządowa - Konstytucja 3-go Maja, która określiła zasady ustroju, znosiła zasadę liberum veto, ustanowiła tron dziedziczny. Wszystkie uchwały Konstytucji 3-go Maja są rezultatem wielkiej dyskusji na temat uzdrowienia państwa i umocnienia jego niepodległości. Nieoceniony wpływ na to miała polska literatura.

Twórczość literacka zawsze spełniała znaczącą rolę w kształtowaniu świadomości Polaków, poczucia odpowiedzialności za ojczyznę. Uczyła podporządkowania spraw osobistych sprawom społecznym i moralnym.