Filozofia średniowiecza

Filozofia średniowieczna
Okres III (XIII –XIV w.)
Albertynizm
ALBERTYZM, kierunek filozofii późnego średniowiecza (XIII - XV w.), nawiązujący do koncepcji Alberta Wielkiego, podejmujący jej wątki platońskie i neoplatońskie (gł. Hugo i Ulrych ze Strasburga) bądź przyr. (Teodoryk z Fryburga); w pocz. XV w. w Paryżu (gł. Jan de Nova Domo) był reakcją na nominalizm i skotyzm, później rozwijany w Kolonii i Leuven (gł. Heimeryk de Campo), przeciwstawiał się tomizmowi; w 2 poł. XV w. wywarł silny wpływ na Akad. Krak. (gł. Jakub z Gostynina i Jan z Głogowa).

ALBERT WIELKI, Albertus Magnus, Albert von Bollstadt, Albert z Lauingen, święty (ok. 1193 - 1280), filozof, teolog i przyrodnik pochodzenia niem., dominikanin; doktor Kościoła; 1931 kanonizowany; wykładowca uniw. paryskiego i studium dominikańskiego w Kolonii; nauczyciel św. Tomasza z Akwinu; przyczynił się do rozwoju badań nad myślą Arystotelesa, jako jeden z pierwszych w Europie łac. dostrzegł znaczenie gr.-arab. myśli filoz. dla chrześcijaństwa. W poglądach Alberta Wielkiego widać wpływ arystotelizmu, neoplatonizmu, augustynizmu i awerroizmu łac., z którego tezami polemizował; uznawał filozofię za wiedzę racjonalną, która chociaż odrębna w swym przedmiocie i metodzie od teologii, może jej pomóc w rozstrzyganiu niektórych kwestii; teologię uważał za naukę samodzielną, której przedmiotem jest Boska rzeczywistość, rozważana w świetle objawienia; prowadził badania i eksperymenty przyr., zwł. w zakresie klasyfikacji roślin i zwierząt, zajmował się też zagadnieniami rozmnażania i kwestią zmienności gatunków, podał systematykę przyrody żywej; komentarze m.in. do Pisma Świętego i dzieł Arystotelesa; Summa theologiae, Summa de homine, Summa de bono et virtutibus.

Tomizm. Przyswojenie arystotelizmu przez doktrynę filozoficzną Kościoła
TOMASZ Z AKWINU, święty (ok. 1225 - 1274), wł. filozof i teolog, dominikanin; doktor Kościoła; kanonizowany 1323; twórca tomizmu; 1252 - 67 oraz 1269 - 73 wykładowca Uniw. Paryskiego, a także studiów zakonnych we Włoszech i uniw. król. w Neapolu. Dokonał odróżnienia filozofii i teologii ze względu na odrębne przedmioty tych nauk. Filozofię ujmował jako dyscyplinę zajmującą się poznawanymi w sposób naturalny przez ludzki intelekt zasadami bytów; akcentował pierwszeństwo metafizyki wśród nauk teoret.; swoją oryginalną teorię bytu istniejącego sformułował w dyskusji z myślą Arystotelesa i Awicenny głosząc, że byt jednostkowy jest zbudowany z istnienia jako aktu i istoty jako możności (potencja); uważał, że istnienie Boga nie jest dla człowieka oczywiste i dochodzi się poznawczo do jego stwierdzenia przez wskazanie na zewn. przyczynę sprawczą aktów istnienia bytów (dowody na istnienie Boga); z perspektywy filoz. określał Boga jako proste w swej strukturze Istnienie Samoistne, będące jedynym stwórcą istnienia wszystkich rzeczy (kreacjonizm); rozważał także strukturę innych bytów istniejących, wśród których odróżniał ze względu na istotę: czysto niematerialne (anioł), wyłącznie materialne (np. roślina, zwierzę) i duchowo-materialne (człowiek); w koncepcji człowieka przyjmował: urealnienie jego istoty przez stworzony akt istnienia, jedność formy substancjalnej człowieka będącej duszą intelektualną, bezpośrednie zjednoczenie duszy z materią jako podłożem ciała ludzkiego (hylemorfizm) oraz przynależność intelektów (możnościowego i czynnego) do jednostkowej duszy jako jej władz. W związku z antropologią filozoficzną Tomasz z Akwinu szczegółowo opracował teorię poznania i postępowania oraz zagadnienia relacji osobowych, uczuć i sprawności ludzkich. W etyce głosił eudajmonizm powiązany z eschatologią chrześc., gdzie szczęście człowieka pojmowane było jako oglądanie Boga. Sformułował teorię prawa i odróżnił jego gatunki (prawo wieczne, naturalne, stanowione i Boże). Wyjaśnienia filoz. były dla Tomasza z Akwinu metodą uzyskiwania precyzujących formuł teol., będących wyjaśniającym komentarzem Objawienia; wykładając całokształt zagadnień doktrynalnych katolicyzmu w świetle Pisma Świętego i nauki ojców Kościoła sformułował nowe wyjaśnienia teol., m.in. dogmatów o Trójcy Świętej i osobowej jedności Chrystusa, oraz podał naukę o realnej obecności Chrystusa w Eucharystii, nazywając przemianę chleba i wina w Ciało i Krew przeistoczeniem (transsubstancjacją); rozważając strukturę życia nadprzyrodzonego człowieka rozwinął szeroko naukę o łasce, cnotach wlanych, darach Ducha Świętego. Poglądy teologiczne Tomasza z Akwinu wpłynęły na dekrety soboru trydenckiego, a sam Tomasz z Akwinu został 1563 uznany za doktora Kościoła; od tego czasu doktryna Tomasza z Akwinu była wielokrotnie zalecana przez papieży (np. Aeterni Patris) do użytku katol. uczelniom. Główne prace: syntezy teol. Scriptum super libros, Sententiarum, Suma teologiczna (wyd. pol. t. 1 - 26, 1962 - 86, t. 28 - 30, 1969 - 85, t. 32 - 34, 1982 - 86), Suma filozoficzna (wyd. pol. t. 1 - 4, 1930 - 33); dysputy akademickie De veritate, De potentia, De anima; komentarze do dzieł Arystotelesa i do Pisma Świętego, m.in. Wykład Listu do Rzymian (wyd. pol. 1987); traktaty O bycie i istocie (wyd. pol. 1981), O substancjach czystych (wyd. pol. w: Dzieła wybrane 1984); kazania (wyd. pol. pt. Wykład pacierza 1987).

Awerroizm łaciński
AWERROIZM ŁACIŃSKI, kierunek filoz. w XIII–XVI w. nawiązujący do neoplatońskiej interpretacji arystotelizmu dokonanej przez Awerroesa; rozwinął się w Paryżu w XIII–XIV w. (Siger z Brabancji, Boecjusz z Dacji); po potępieniu 1277 odrodził się w końcu XIII w. (Idzi z Orleanu), kontynuowany w XIV w. (Jan z Jandun, Tomasz Wilton) oraz w XIV–XV w. we Włoszech (Angelo d'Arezzo, Marsyliusz z Padwy, Paweł z Wenecji). A.ł. głosił niezależność nauki (filozofii) od teologii, uzasadniając ją tzw. teorią 2 prawd: przedmiotową i metodol. odrębnością poznania filoz. i teol., a zatem prawdziwością sprzecznych tez filozofii i teologii na gruncie każdej z tych dziedzin; a.ł. głosił odwieczność świata materialnego i determinizm biegu zdarzeń, zaprzeczał nieśmiertelności jednostkowej duszy zmysłowej, uznając za wieczną jedynie wspólną dla całej ludzkości tzw. duszę intelektualną odpowiedzialną za poznanie umysłowe.

SIGER Z BRABANCJI, Siger z Brabantu,(ok. 1240 - ok. 1281), średniow. filozof, wykładowca Uniw. Paryskiego; gł. przedstawiciel awerroizmu łacińskiego; przyjmując, że przyczyną sprawczą wszystkiego jest Bóg, sądził jednak, że objawiona prawda o stwarzaniu z niczego jest na gruncie filozofii wewnętrznie sprzeczna; głosił, że stworzony świat jest wieczny; szczególnie jest znana jego koncepcja jedności intelektu, wg której jednostkowym ludziom przysługują tylko dusze zmysłowe, a człowiek staje się zwierzęciem rozumnym dzięki powiązaniu jego zmysłów z jednym dla wszystkich ludzi intelektem oddzielonym; poglądy S. wywołały żywą polemikę ze strony innych filozofów oraz zarzuty teologów, którzy przypisywali mu głoszenie teorii 2 sprzecznych prawd (filoz. i objawionej); 1277 tezy S. zostały ostatecznie potępione przez biskupa Paryża.

JAN Z JANDUN, Joannes de Janduno (? - 1328), filozof franc.; przedstawiciel awerroizmu łacińskiego; wykładowca Uniw. Paryskiego, komentując pisma Awerroesa przyjmował za nim przekonanie o wieczności ruchu i światła, jedności czynnego intelektu ludzkości, przeczył jednostkowej nieśmiertelności i zmartwychwstaniu; głosił sprzeczność wiary i rozumu, zbliżając się do rel. sceptycyzmu; występował z polit. krytyką papiestwa.

MARSYLIUSZ Z PADWY (ok. 1275 - ok. 1343), wł. filozof i polityk; prof. uniw. w Paryżu; 1327 ekskomunikowany, zbiegł na dwór ces. Ludwika Bawarskiego, gdzie przebywał do końca życia jako doradca; w filozofii zwolennik awerroizmu łacińskiego, którego zasady zastosował w traktacie polit. Defensor pacis (1324); głosił rozdział państwa (rządzonego przez władców zgodnie z radami filozofów w celu zaspokojenia potrzeb materialnych w życiu ziemskim) i Kościoła (którego kapłani mają się troszczyć tylko o przyszłe życie wieczne i ułatwiać rządzenie władcom przez zachęcanie ludzi do cnoty).

PIERRE DUBOIS (ok. 1250 - 1321)

Kierunki antytomistyczne: empiryzm i odrodzenie nominalizmu
NOMINALIZM [łac.], filoz. w znaczeniu ogólnym koncepcje i doktryny filoz., które w kwestii istnienia powszechników (tj. realnych przedmiotów poznania abstrakc.) głoszą przekonanie, iż treści wszelkiej wiedzy abstrakc. (abstrakcje, pojęcia ogólne, pojęcia cech i relacji, prawa nauki) nie mogą mieć w rzeczywistości innych odpowiedników niż obiekty jednostkowe. W węższym sensie jedno z gł. stanowisk w średniow. sporze o uniwersalia (XI XIII w. J. Roscelin, P. Abelard, XIV w. W. Ockham, Jan z Mirecourt, Mikołaj z Autrecourt, Mikołaj z Oresme i in.). W filozofii nowożytnej nominalizm nabrał znaczenia gł. w związku ze sporem o substancję, z dążeniem do autonomizacji moralności wobec religii, z próbami ugruntowania indywidualizmu społ. i liberalizmu; wystąpił zarówno w koncepcjach naturalist. i materialist. (Th. Hobbes, P.Th. Holbach, C.A. Helwecjusz, L. Feuerbach), jak też subiektywistycznych (G. Berkeley, D. Hume, E.B. Condillac). Współcześnie występuje zwł. w pozytywist. kierunkach i poglądach z zakresu teorii i metodologii nauk, oraz w teorii podstaw matematyki, w redukcjonizmie, reizmie.

OKSFORDZKA SZKOŁA, kierunek w filozofii średniow., zapoczątkowany przez uczonych ang. w XII w. i rozwijający się w XIII w. na uniw. w Oksfordzie; powstanie sz.o. wiąże się z upowszechnieniem pism przyr. Arystotelesa oraz z dominacją arystotelizmu w wersji Awerroesa i Awicenny; w sz.o. rozwijano neoplatońską metafizykę światła, wykorzystując arab. traktaty z zakresu optyki; postulowano konieczność zastosowania matematyki w fizyce i przydatność tych nauk we wszystkich dziedzinach wiedzy; łączono teologię z naukami szczegółowymi; prekursorami sz.o. byli: Alfred z Sareshel, J. Blund i Adam z Buckfield, a jej gł. przedstawicielami R. Grosseteste i R. Bacon.

DUNS SCOTUS JOHANNES, Jan Duns Szkot, błogosławiony (ok. 1266 - 1308), szkoc. teolog i filozof, franciszkanin; beatyfikowany 1993; twórca szkotyzmu; za przedmiot metafizyki uważał transcendentalne pojęcie bytu (byt jako byt), odnoszone jednoznacznie do wszystkiego co nie jest nicością; uważał, że wewn. sposób bytowania polega na nieskończoności (Bóg) lub skończoności (stworzenia); sformułował argument za uznaniem istnienia Boga jako bytu nieskończonego; w człowieku przyjmował 2 formy substancjalne (duszę i formę cielesną); głosił woluntaryzm ; w sporze między augustynizmem a tomizmem opowiadał się za augustynizmem; był rzecznikiem przewagi wiary nad rozumem, jednostki nad ogółem, woli nad myślą; w teologii rozważał zagadnienia chrystologiczne (przyjmując, że Wcielenie było niezależne od grzechu pierworodnego) oraz mariologiczne (występując w obronie nauki o Niepokalanym Poczęciu); gł. dzieła: Quaestiones super libros Aristotelis De Anima , Quaestiones subtilissimae in metaphysicam Aristotelis , Opus Oxoniense (ukończone 1305 - 06), Traktat o pierwszej zasadzie (wyd. pol. 1988).

BACON ROGER (ok. 1214 - ok. 1292), ang. filozof i uczony, franciszkanin; reformator nauki i nauczania; w filozofii pozostawał pod wpływem augustynizmu, Arystotelesa i arabskiej filozofii średniowiecznej; krytykował współcz. mu strukturę wiedzy i głosił program oparcia nauki na mat. metodach dowodzenia i eksperymencie; oprac. teorię szkieł wypukłych, przewidział wynalezienie soczewek, mikroskopu i teleskopu, proponował reformę kalendarza i in.; kontrowersyjność poglądów Bacona spowodowała uwięzienie go pod koniec życia przez władze kośc.; jego Opus maius, Opus minus, Opus tertium stanowią kompendium ówczesnej wiedzy.

OCKHAM WILHELM, William of Ockham (ok. 1300 - ok. 1350), średniow. filozof i teolog, pochodzenia ang., franciszkanin; głosił konsekwentny nominalizm, wg którego pojęcia ogólne, będące skutkiem abstrakcji, nie mają odpowiedników w rzeczywistości; w teorii poznania głosił, że jedynie intuicja (jako bezpośrednia i doświadczalna percepcja istniejącej rzeczy) jest podstawą poznania nauk.; poznanie ludzkie ograniczał do stwierdzenia istnienia doznawanych rzeczy i do posługiwania się znakami pojęciowymi; głosząc nieograniczoną wszechmoc Boga negował istotową zależność skutków od przyczyn; wykluczał w konsekwencji wszelkie wyjaśnienia przyczynowe rzeczywistości i intelektualną poznawalność rzeczy; sformułował postulat metodol. zw. brzytwą Ockhama (ekonomii zasada, 1). Ockham jest również znany jako autor traktatów polit. na temat stosunków Kościoła i państwa, w których sprzeciwia się świeckiej władzy papieża i występuje jako rzecznik praw cesarskich; Suma logiczna (wyd. pol. 1971).

OCKHAMIZM. Doktryna filoz. W. Ockhama. Nurty myślowe nawiązujące do tej doktryny; ockhamizm charakteryzował się w filozofii sceptycyzmem, wiążącym się z nominalizmem i wykluczającym poznanie istoty rzeczy oraz ich faktycznych przyczyn; usuwając z obszaru rozważań problematykę metafizyki i teologii naturalnej, ockhamizm dawał pierwszeństwo logice, której rozstrzygnięciom, opartym na zasadzie sprzeczności, przyznawano pewność; przyjmując emipryzm, ockhamizm uznawał także za możliwe uprawianie przyrodoznawstwa opartego na doświadczeniu; w teologii, głosząc niemożliwość pogodzenia prawd wiary z poznaniem rozumowym, ockhamizm był bliższy późniejszemu fideizmowi, akcentując absolutną i niezrozumiałą dla człowieka wszechmoc Boga; mimo zakazów nauczania ockhamizmu, wydawanych przez władze uniwersyteckie i kośc., rozwijał się on intensywnie w XIV XV w., mając swoich przedstawicieli na uniwersytetach: w Oksfordzie (A. Wodham), Cambridge (R. Holkot) i Paryżu (Jan z Mirecourt, Mikołaj z Autrecourt, J. Buridan); w Polsce do ockhamizmu nawiązywało środowisko Akad. Krakowskiej.

SZKOŁA PARYSKA –

MIKOŁAJ Z AUTRECOURT (ok. 1300 – po 1350)

JAN Z MIRECOURT (? – ok. 1347)

BOURIDAN JAN (ok. 1300 - 1358)

MIKOŁAJ Z ORESME, Nicolaus Oresmius, Nicole Oresme (ok. 1320 - 1382), filozof i uczony, biskup; działał gł. na uniw. w Paryżu; przedstawiciel przyrodoznawczego nurtu w XIV-wiecznym nominalizmie (okhamizm); jego liczne prace (m.in. Le Livre du ciel et du monde, tłumaczenia dzieł Arystotelesa) miały duże znaczenie dla powstania franc. terminologii mat. i ogólnie nauk.; najważniejsze traktaty mat. dotyczyły teorii stosunków m.in. wprowadził potęgi ułamkowe, a także podał wiele reguł działań na nich; wprowadził wykres funkcji, w fizyce podjął próbę sformułowania prawa swobodnego spadania ciał, w astronomii wprowadził koncepcję dobowego ruchu Ziemi; jego prace z teorii pieniądza zdobyły mu opinię najwybitniejszego ekonomisty XIV w.; De difformitate qualitatum (1370).