Wedrówka ludow, państwo Karola Wielkiego, Bizancjum, Islam - podsumowanie

Wędrówka ludów, wielka wędrówka ludów, masowe migracje ludności występujące od najwcześniejszego okresu istnienia społeczeństw ludzkich, w starożytności (m.in. wędrówki tzw. ludów morskich XV-XIII w. p.n.e., Celtów VII-IV w. p.n.e.), w średniowieczu (m.in. wędrówki Normanów VII-XI w.) czy w czasach nowożytnych (migracje w Afryce XIX w.).

W historiografii europejskiej mianem wędrówki ludów określa się migracje plemion barbarzyńskich u schyłku starożytności i na początku średniowiecza (IV-VII w.), spowodowane rozpadem wspólnoty rodowej u Germanów i Słowian oraz formowaniem się państw opartych na demokracji wojskowej.

Pierwsze ich ślady odnotowano w I w. Bezpośrednią przyczyną wielkiej fali migracyjnej było przybycie do Europy w IV w. koczowniczych ludów z Azji Środkowej (głównie Hunowie, Awarowie, Protobułgarzy).

Hunowie ujarzmili (375) osiadłych nad Morzem Czarnym Ostrogotów, zmuszając równocześnie Wizygotów do szukania schronienia w granicach imperium rzymskiego. Wizygoci spustoszyli prowincje bałkańskie i w 378 rozgromili pod Adrianopolem legiony rzymskie.

Sforsowanie w 406 linii Renu zapoczątkowało proces osiedlania się ludów germańskich (Wandalowie, Burgundowie, Sasi, Swebowie, Frankowie i inne), a później także słowiańskich, na terenach cesarstwa. Wandalowie, Swebowie i Alanowie osiedlili się w Hiszpanii.

Wizygoci po splądrowaniu Italii (w 410 zdobyli Rzym) założyli swoje państwo w południowej Galii (skąd zostali wyparci na początku VI w. przez Franków), a następnie w Hiszpanii.
Anglowie, Sasi i Jutowie podbili w połowie V w. Brytanię. Od 493 Italia stała się ośrodkiem państwa Ostrogotów, a po ich rozbiciu - Longobardów. Cesarstwo bizantyjskie zdołało się oprzeć naciskowi Słowian. W VI-VII w. przybyli z Azji Awarowie zepchnęli Longobardów do Italii i przełamawszy granice cesarstwa bizantyjskiego na Dunaju ułatwili Słowianom osadnictwo na Bałkanach.
Za ostatnią europejską wędrówkę ludów uważa się najazd Węgrów, którzy zostali zatrzymani w X w. przez cesarstwo niemieckie.

Bizancjum, gr. Byzantion, łac. Byzantium, kolonia grecka założona w VII w. p.n.e. (ok. 660 p. n. e.) na europejskiej części Bosforu(nazwana od legendarnego założyciela Byzasa, syna Posejdona, wnuka Zeusa i Io). Stała się przedmiotem sporu pomiędzy Atenami i Spartą dążącymi do uzyskania panowania nad miastami zakładanymi przez Greków nad Morzem Marmara i Morzem Czarnym. Podbite w 340/339 p.n.e. przez Filipa II Macedońskiego. Bizancjum szybko stało się ważnym punktem handlowym, w okresie wojen perskich miało duże znaczenie wojskowe. 278 p.n.e. spalone przez Celtów. Od końca II w. p.n.e. walczyło po stronie Rzymu przeciwko królom Macedonii: Filipowi V i Perseuszowi oraz przeciw Antiochowi III Wielkiemu. Od 149 p.n.e. sprzymierzone z Rzymem. 196 n.e. spalone przez Septymiusza Sewera. 313-312 zdobyte przez Maksyminusa Daję. Za czasów Konstantyna Wielkiego Bizancjum zostało stolicą cesarstwa bizantyjskiego, zmieniając (330 n.e.) nazwę na Konstantynopol, obecnie Stambuł.

Bizantyjskie cesarstwo, cesarstwo bizantyńskie, Bizancjum, cesarstwo wschodniorzymskie, określenie używane w stosunku do wschodniej części cesarstwa rzymskiego, która po upadku części zachodniej (476) kontynuowała w średniowieczu tradycje cesarskiego Rzymu. Termin cesarstwo bizantyjskie, nawiązujący do pierwotnej nazwy stolicy cesarstwa - Byzantion (Konstantynopol), został zaproponowany w XVI w. przez H. Wolfa, sami zaś mieszkańcy określali swoje państwo jako cesarstwo rzymskie (basileia ton Rhomaion). Kres istnieniu cesarstwa bizantyjskiego położyło zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453), trudno natomiast jednoznacznie datować jego początek. Najczęściej jako cezury graniczne przyjmuje się przeniesienie stolicy do Konstantynopola (330) lub moment ostatecznego rozpadu cesarstwa rzymskiego na część wschodnia i zachodnią (395). Cesarstwo wschodniorzymskie obejmowało w tym czasie niemal cały Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Jednak okres IV-VI w. uznaje się właściwie za przejściowy pomiędzy antycznym cesarstwem wschodniorzymskim a średniowiecznym cesarstwem bizantyjskim, które swój ostateczny charakter osiągnęło dopiero w VII w. W miejsce Persji, odwiecznego wroga Rzymu, pojawili się wówczas Arabowie, których najazdy doprowadziły do utraty znacznych terytoriów cesarstwa, położonych w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, natomiast większa część Półwyspu Bałkańskiego została zasiedlona w tym czasie przez Słowian. Próby odzyskania utraconych obszarów wyznaczały kierunki polityki zagranicznej cesarstwa bizantyjskiego w następnych wiekach, aż do jego upadku. Wspomniane straty terytorialne przesunęły punkt ciężkości cesarstwa na wschód, ograniczając je w dużej mierze do Azji Mniejszej oraz południowej części Bałkanów.

Zaczął wówczas wyraźnie dominować element grecki, w VII w. oficjalnym językiem imperium stała się - w miejsce łaciny - greka, cesarze zaś przybrali tytuł basileusów. Również w ceremoniale dworskim oraz aparacie biurokratycznym wyraźnie zaznaczyły się wpływy orientalne. Podboje arabskie doprowadziły do oderwania od cesarstwa najlepiej ekonomicznie rozwiniętych obszarów, a najazdy na Anatolię w VII i VIII w. przyczyniły się do upadku tamtejszych ośrodków handlowych i kulturalnych, powodując znaczne ograniczenie rozwoju miast na terenie cesarstwa bizantyjskiego.
W VII w. zaczęto wprowadzać nowy model organizacji terytorialnej kraju (temy). Z wyjątkiem okresu dominacji łacinników (1204-1261), stolicą cesarstwa bizantyjskiego był Konstantynopol, największe miasto średniowiecznej Europy, wywierające ogromny wpływ na dzieje cesarstwa, zwłaszcza w końcowym okresie jego dziejów, gdy obszar cesarstwa niemal pokrywał się z rozmiarami miasta. Po zajęciu Egiptu i Syrii przez Arabów pozostał Konstantynopol jedynym ośrodkiem patriarchalnym w ramach cesarstwa, co dodatkowo wzmacniało jego pozycję.
Tradycyjnie dzieje cesarstwa dzieli się na okres: wczesny, środkowy i późny, różnie jednak datując każdy z nich. Za koniec okresu wczesnego przyjmuje się najczęściej śmierć Justyniana I Wielkiego (565), objęcie tronu przez Herakliusza I (610), początek panowania dynastii syryjskiej (717) lub zakończenie tzw. sporu ikonoklastycznego (843). Koniec okresu środkowego wyznacza bitwa pod Manzikert (1071) lub zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców (1204), okresu późnego zaś - wspomniany rok 1453. Proponuje się także przyjęcie in. periodyzacji dziejów cesarstwa bizantyjskiego: okres późnorzymski, zwany również protobizantyjskim (IV-poł. VII w.), wieki ciemne (do 800-50), okres odnowy i konsolidacji (do 1000), okres okcydentalizacji i Cesarstwa Nicejskiego (do 1261) oraz okres schyłkowy, tzw. imperium problemów (do 1453).

Charakterystyczne dla wczesnych dziejów cesarstwa są wielkie spory religijne, toczące się wokół nestorianizmu, monofizytyzmu i ikonoklazmu. Znacznie większe, w porównaniu z Rzymem, zasoby finansowe pozwoliły cesarstwu bizantyjskiemu przetrwać okres wędrówki ludów, a za Justyniana I nawet odzyskać część zajętych przez barbarzyńców ziem: w Afryce (535), Hiszpanii (554) i Italii (555). Jednak już w VI w. rozpoczęły się najazdy Awarów i Słowian na Bałkany, przybierając na sile po 602 i prowadząc do slawizacji znacznej części Półwyspu. Wielkie oblężenie Konstantynopola przez Awarów, Słowian i Persów 626 zakończyło się wprawdzie porażką najeźdźców, ale osłabione cesarstwo nie było w stanie przeszkodzić zajęciu ziem na południu od Dunaju przez Asparucha i 681 musiało oficjalnie uznać istnienie na tym terenie państwa bułgarskiego. Najazdy arabskie podejmowane za panowania dynastii heraklijskiej (610-711) doprowadziły do utraty przez cesarstwo: Syrii (636), Iraku (637), Persji (651) Egiptu (642), północnej Afryki (Kartaginę zdobyto 698). Następnie 711-719 Arabowie zajęli również należącą do Bizancjum część Hiszpanii, a także dwukrotnie (674-678 i 717-718) oblegali Konstantynopol. Władza cesarstwa bizantyjskiego w Italii uległa osłabieniu, gdy 568 wkroczyli na jej tereny Longobardowie, którzy 751 ostatecznie zdobyli stolicę bizantyjskiej Italii - Rawennę. Panowanie dynastii syryjskiej (717-802) i amoryjskiej (820-867) oraz lata przejściowe to tzw. wieki ciemne, okres słabości politycznej oraz narastającego kryzysu gospodarczego i kulturalnego.

Za Konstantyna V (741-75) ikonoklazm przybrał swą skrajną formę, przejawiającą się poza niszczeniem ikon, także w obsesyjnej walce z mnichami, których mordowano, zmuszano do małżeństwa lub emigracji. Równocześnie jednak bezsprzeczne pozostają zasługi władców z dynastii syryjskiej w walce o przetrwanie cesarstwa. Leonowi III (717-41) zawdzięcza ono odparcie Arabów oblegających 717-718 stolicę, Konstantyn V zaś zdobywając 757 Melitenę zabezpieczył południowo-wschodnią granicę państwa. Skoncentrował się on jednak głównie na walce z Bułgarami, odnosząc 763 wielkie zwycięstwo pod Anchialos. Za Konstantyna VI (780-97) i Ireny (797-802) pozycja cesarstwa uległa pogorszeniu. Miarą tej słabości była koronacja cesarska Karola Wielkiego (800), którą Konstantynopol uznał ostatecznie dopiero 812. 811 car bułgarski Krum rozgromił armię bizantyjską, cesarz Nicefor I poległ w bitwie. Dopiero śmierć Kruma (814) oddaliła niebezpieczeństwo ze strony Bułgarów. 826 Arabowie zajęli Kretę, 827 - Sycylię. Mimo to w IX w. cesarstwo stopniowo odbudowało swą pozycję, wchodząc w okres szczytowego rozwoju pod rządami dynastii macedońskiej (867-1056). Zakończenie sporu ikonoklastycznego (843) ustabilizowało sytuację wewnętrzną, natomiast klęska emira Meliteny, Omara (863) przyniosła poprawę położenia militarnego cesarstwa. Za panowania Michała III (842-67) można również zaobserwować pierwsze oznaki odrodzenia kulturalnego, na które znaczący wpływ wywarł patriarcha Focjusz.

Postępująca od 864 chrystianizacja Bułgarii, która w 870 ostatecznie weszła w krąg Kościoła wschodniego, a także misja Cyryla i Metodego na Wielkie Morawy wzmocniły pozycję cesarstwa. W X w. wyprawy podejmowane przez wybitnych wodzów-cesarskich: Romana I Lekapena (920-44), Nicefora II Fokasa (963-69) i Jana I Tzimiskesa (969-76) doprowadziły do odzyskania Edessy (944), Krety (961) oraz Antiochii (969). Ponownie szczyt potęgi osiągnęło cesarstwo pod rządami Bazylego II Bułgarobójcy (976-1025), któremu 1018 udało się ostatecznie pokonać Bułgarię, a także doprowadzić do uznania autorytetu cesarza bizantyjskiego przez księzy serbskich i chorwackich. Od 988 wpływom cesarstwa bizantyjskiego podlegała ściśle również Ruś, a 1045 w jego obręb została włączona Armenia. W tym okresie pozycję dominującą odzyskała jego część europejska. Za panowania dynastii macedońskiej nastąpił również renesans kulturalny cesarstwa (wśród wybitnych twórców tego okresu należy wymienić także władców: Leona VI Filozofa (886-912) i Konstantyna VII Porfirogenetę (913-59). Ostatni przedstawiciele dynastii macedońskiej, a także władcy z dynastii Dukasów (1059-1078) nie zdołali zapobiec niebezpieczeństwu grożącemu cesarstwu ze strony potęgi tureckiej oraz normańskiej.

Klęska Romana IV Diogenesa (1068-71) w bitwie pod Manzikert 1071 umożliwiła Turkom seldżuckim zajęcie znacznej części Anatolii. W tym samym roku Normanowie zdobyli Bari, przypieczętowując los włoskich posiadłości cesarstwa. W XI w. flota ostatecznie utraciła supremację na morzu. Aleksy I Komnen (1081-1118), nadając 1082 - w zamian za pomoc w walce z Normanami - pierwsze przywileje handlowe Wenecji, zapoczątkował politykę prowadzącą do upadku ekonomicznej pozycji cesarstwa. 1054 patriarcha Michał Cerulariusz i legat papieski Humbert wzajemnie obrzucili się klątwami, co spowodowało trwały rozłam między Kościołami wsch. i zach. (schizma wschodnia). Od tej pory kwestia zażegnania sporu stanowiła istotny czynnik w relacjach cesarstwa ze światem łacińskim.

Od 1196 zaczęli w Konstantynopolu pojawiać się pierwsi krzyżowcy. Zdobycie i splądrowanie przez nich 1204 Konstantynopola pogłębiło wzajemną niechęć, przypieczętowując ostateczny podział chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Władcy z dynastii Komnenów (1081-1185) dążyli do narzucenia zwierzchniej władzy terenom, odzyskiwanym z rąk niewiernych przez krzyżowców: w wypadku Księstwa Antiochii udało się to dopiero Janowi II (1118-43), Królestwa Jerozolimskiego zaś - jego następcy Manuelowi I (1143-80). Za panowania tego ostatniego zaangażowanie cesarstwa w politykę zachodnioeuropejską osiągnęło apogeum (Manuel utrzymywał regularne kontakty z będącym jego szwagrem - Konradem III, władcą Niemiec, oraz Henrykiem II, królem Anglii), również wpływy kultury łacińskiej na dworze bizantyjskim stały się w tym okresie widoczne. Manuel odniósł ponadto szereg sukcesów w polityce zagranicznej: 1167 we władanie cesarstwa przeszły Dalmacja, Chorwacja oraz Bośnia, 1172 Stefan Nemania potwierdził zależność Serbii od cesarstwa bizantyjskiego, 1173 na tronie węgierskim zasiadł wychowany w Konstantynopolu Bla III. Wielokierunkowa polityka Manuela wyczerpała jednak możliwości finansowe cesarstwa, a klęska w Anatolii pod Myriokephalon (1176) rozpoczęła okres szybkiego upadku cesarstwa, przypieczętowany walkami wewnętrznymi za panowania ostatnich Komnenów. Nieudolne rządy Angelosów (1185-1204) doprowadziły do uniezależnienia się od władzy cesarstwa. Bułgarii i Serbii, a także umożliwiły zdobycie 1204 Konstantynopola przez IV wyprawę krzyżową. Obszar cesarstwa podzielono wówczas między Wenecję a Cesarstwo Łacińskie i państwa od niego zależne. Na terenach, które Grecy zdołali utrzymać powstały: Cesarstwo Nicejskie, cesarstwo Trapezuntu i despotat Epiru.

1261 cesarz nicejski Michał VIII Paleolog odzyskał Konstantynopol, przywracając cesarstwo w uszczuplonych granicach (zachodnie wybrzeża Anatolii, pn. Grecja, pd.-wsch. Peloponez). Chcąc wzmocnić pozycję cesarstwa, cesarz z dynastii Paleologów (1259-1453) kilkakrotnie podejmowali próby zawarcia - w zamian za pomoc militarną i finansową - unii kościelnej z Rzymem. Dążenia te natrafiały jednak na zdecydowany opór kleru i mieszkańców cesarstwa bizantyjskiego (pierwszy raz unia została zawarta 1274 w Lyonie). Za panowania Andronika II (1282-1328) i Andronika III (1328-41) cesarstwo zostało osłabione walkami wewnętrznymi, trwającymi od 1328, a osiągającymi apogeum 1341-1347. Do kwestii czysto politycznych dołączyły się wówczas także spory rel. (hesychaści, zeloci). Fakt ten wykorzystali Turcy osmańscy, którzy umocnili swe panowanie w Azji, zajmując 1331 Niceę (obecnie znik), a 1337 Nikomedię (obecnie zmit), oraz Serbowie, których władca Stefan Duszan koronował się 1346 na cesarza Serbów i Romejów (Greków). Jego śmierć 1355 wyeliminowała wprawdzie zagrożenie serbskie, ale ułatwiła ekspansję Turkom, którzy ok. 1356 zdobyli pierwszy przyczółek w Europie - półwysep Gallipoli (obecnie Gelibolu), 1361 lub 1362 zajęli Trację oraz Adrianopol, przenosząc tam swą stolicę. W tej sytuacji władcy Bizancjum powrócili do prób zawarcia unii z Rzymem, podjęli również kilka podróży do zachodniej Europy w celu ratowania cesarstwa, m.in. Jan V (1341-91) udał się 1366 na Węgry, 1369-70 do Rzymu i Wenecji. Nawet jednak przyjęcie przezeń katolicyzmu nie przyniosło żądanych skutków politycznych, tak że 1371 musiał uznać swą formalną zależność od imperium osmańskiego.

Zwycięstwo Turków na Kosowym Polu (1389) oraz klęska wyprawy krzyżowej Zygmunta Luksemburskiego pod Nikopolis (obecnie Nikopol) 1396 ostatecznie przesądziły o przejściu Półwyspu Bałkańskiego pod władzę Turcji. Mimo odbycia 1399-1403 przez cesarza Manuela II (1391-1425) kolejnej podróży do zachodniej Europy (Wenecja, Paryż, Londyn), cesarstwo nie uzyskało żadnej realnej pomocy. Jego upadek opóźniło tylko niespodziewane rozgromienie armii sułtana Bajazyta I przez Timura w bitwie pod Ankarą 1402. Wkrótce jednak Turcy wznowili ataki zdobywając 1430 Tessalonikę (obecnie Saloniki). Chcąc ratować cesarstwo Jan VIII (1425-48) przeszedł 1439, wraz z patriarchą Konstantynopola, na katolicyzm (florencka unia). Jednak zdecydowany opór Bizantyjczyków wobec unii oraz klęska wojsk chrześcijańskich pod Warną 1444 przesądziły o losach cesarstwa bizantyjskiego. 1452 rozpoczęła się blokada morska Konstantynopola, 29 V 1453 miasto zostało zdobyte, podczas walk zginął ostatni cesarz, Konstantyn XI (1449-53). 1460 pod naporem tureckim padł despotat Mistry, 1461 zaś cesarstwo Trapezuntu.

Mimo upadku cesarstwa Konstantynopol pozostał siedzibą patriarchy, w zmienionej sytuacji politycznej jego rola znacznie się jednak zmniejszyła. Schyłkowy okres w dziejach cesarstwa bizantyjskiego był czasem rozkwitu kultury i sztuki, zw. renesansem Paleologów. Poza stolicą, głównym ośrodkiem stała się wówczas Mistra, gdzie działał m.in. Plethon. Część uczonych bizantyjskich, którzy po upadku cesarstwa osiedlili się w Italii (m.in. J. Bessarion, J. Laskaris), przyczyniła się następnie do wzrostu zainteresowania greką, wzbogacając kształtującą się we Włoszech kulturę doby renesansu.
Arabowie, wspólnota religijno-językowo-kulturowa, która skupia ludność uznającą język arabski za ojczysty. Wśród Arabów dominuje islam w sunnickiej odmianie (sunnici), większe skupiska szyitów występują jedynie w Jemenie, południowym Iraku, Syrii i Libanie. Arabscy chrześcijanie licznie zamieszkują Liban, obecni są ponadto w Syrii, Jordanii i Egipcie.

Arabowie nie stanowią pod względem etnicznym jednorodnej grupy. Powstali na skutek zmieszania się semickich plemion Półwyspu Arabskiego (Arabowie właściwi) z ludnością podbijanych przez siebie (od VII w.) terenów. W wyniku tego procesu zwarte osadnictwo arabskie zajmuje rozległe obszary, ciągnąc się od Mauretanii, poprzez tereny północnej Afryki, aż po Azję Centralną. Wielu Arabów zamieszkuje także kraje Europy Zachodniej oraz obu Ameryk. Za kraje arabskie uznaje się: Algierię, Arabię Saudyjską, Bahrajn, Dżibuti, Egipt, Irak, Jemen, Jordanię, Katar, Kuwejt, Liban, Libię, Mauretanię, Maroko, Oman, Somalię, Sudan, Syrię, Tunezję i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Państwa te tworzą Ligę Państw Arabskich. Współcześnie liczbę Arabów na świecie szacuje się na ok. 200 mln.
Zamieszkujący pustynne obszary Arabowie przez setki lat prowadzili tradycyjny (oparty na ustroju plemiennym), koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia, trudniąc się gł. koczowniczym pasterstwem, związanym z hodowlą wielbłądów, owiec i kóz. Obecnie taki sposób życia jest kultywowany przez minimalny procent ludności arabskiej. Arabowie zajmowali się także od dawna rolnictwem, rzemiosłem i handlem, osiedlając się w oazach i na żyźniejszych terenach. Od VII w. zaczęli zakładać duże ośrodki miejskie, w których obecnie mieszka blisko połowa arabskiej populacji. Niezwykle istotną, dla rozwoju społeczności Arabów, rolę odegrał gwałtowny rozwój przemysłu naftowego w 2. poł. XX w. Przyczynił się on do znacznego wzrostu zamożności arabskich państw naftowych oraz do zwiększenia wpływów i znaczenia tych krajów na arenie międzynarodowej. Jednocześnie Arabowie zachowali w znacznym stopniu tradycyjną kulturę i system wartości wyrosły z islamu.

Historia
Najstarsze relacje dotyczące Arabów pochodzą z Księgi Rodzaju. Po raz pierwszy nazwa Arabowie pojawia się na inskrypcji asyryjskiego władcy Salamanesera III, pochodzącej z 853 p.n.e. Od III w. p.n.e. Arabów określano często również mianem Saracenów. W okresie przedislamskim plemiona arabskie Półwyspu Arabskiego różniły się między sobą językiem i kulturą materialną. Północne i środkowe części półwyspu zamieszkiwali koczownicy, natomiast w jego południowo-zachodniej części, określanej w starożytności mianem Arabia Felix (Arabia Szczęśliwa), rozwinęła się bogata cywilizacja. Organizmy państwowe powstałe na tym obszarze (m.in. Main, Saba, Himjar) zawdzięczały swoje bogactwo eksportowi przypraw korzennych oraz złota do strefy śródziemnomorskiej. Stojące na wysokim poziomie rolnictwo możliwe było m.in. dzięki doskonałemu systemowi nawadniania, którego pozostałością są ruiny zapory wodnej z okolic Marib w Jemenie (wg tradycji budowla ta powstała w poł. II tysiąclecia p.n.e., bezspornie jej funkcjonowanie poświadczone jest dopiero w I tysiącleciu p.n.e.). Plemiona te kontrolowały również szlaki handlowe biegnące z Indii do Mezopotamii i Egiptu. Cywilizacja stworzona przez nie upadła w VI w.

Od IX w. p.n.e. pojawiają się również wzmianki asyryjskie i babilońskie o organizmach państwowych powstających w północnej części półwyspu, wśród których do największego znaczenia doszły: państewko Nabatejczyków (IV w. p.n.e.-II w. n.e.) ze stolicą w Petrze oraz Palmyra (II w. p.n.e.-III w. n.e.), podbite następnie przez Rzymian. U schyłku starożytności znaczącą rolę odgrywały również częściowo chrześcijańskie państewka Lachmidów (III-początek VII w.) i Ghassanidów (V-poł. VII w.), pozostające pod wpływem Bizancjum i Persji. W VI w. ważną rolę pełniła ponadto, leżąca na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, Mekka, będąca miejscem ogólnoarabskiego kultu Czarnego Kamienia (Kaaba). Tutaj urodził się twórca państwa muzułmańskiego i prorok islamu - Mahomet.

Przyjęcie islamu doprowadziło do zjednoczenia plemion arabskich oraz umożliwiło ich ekspansję terytorialną, w wyniku której Arabowie opanowali: Syrię (634-636), Irak (634-637), Persję (637-651), Egipt (639-642), tereny północnej Afryki (Kartagina 698), następnie również Hiszpanię (711-718), na wschodzie zaś Bucharę (706-709) i Samarkandę (710-712), a także tereny nad dolnym Indusem, tzw. Sind (711-712). Powstrzymanie ekspansji Arabów w Europie przypisuje się tradycyjnie zwycięstwu Karola Młota pod Poitiers (732). Podobne znaczenie miało dwukrotne załamanie się arabskiego oblężenia Konstantynopola (674-678, 717-718). W IX w. udało się natomiast Arabom opanować Sycylię (878 upadek Syrakuz), 846 zagrozili nawet Rzymowi.

Odsunięcie od władzy bezpośrednich krewnych Mahometa (tzw. kalifów sprawiedliwych, 632-661) i przejęcie władzy przez Umajjadów (661) doprowadziło do pierwszego wyraźnego podziału wśród Arabów, w wyniku którego powstały 2 odłamy wyznawców islamu: sunnici i szyici. Ustanowienie Damaszku stolicą imperium arabskiego stało się powodem marginalizacji znaczenia Półwyspu Arabskiego. Reformy przeprowadzone przez Umajjadów (m.in. podatkowe, monetarne, wojskowe, administracyjne, a także ustanowienie języka arabskiego urzędowym) usprawniły i umocniły imperium, w którym Arabowie odgrywali gł. rolę polityczną i kulturalną, przyczyniły się również do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kalifatu.

Przejęcie władzy przez Abbasydów (750) spowodowało wzrost znaczenia niearabskiej ludności wyznającej islam, a także doprowadziło do przekształcenia się kalifatu z arabskiego w muzułmański, którego stolicą został około 762 Bagdad. Za panowania Abbasydów nastąpił kres jedności politycznej Arabów: w Hiszpanii rządy sprawowali zbiegli tam Umajjadzi (756-1031), w Tunezji - Aghlabidzi (800-909), w Egipcie - Tulunidzi (868-905), we wschodnim Iranie - Safarydzi (867-901, w Sistanie do ok. 1495). Proces rozpadu imperium nasilił się w X w., kiedy Abbasydzi utracili realną władzę w Iraku: 945 na rzecz Bujidów, a następnie 1055 - Turków seldżuckich. 910 Fatymidzi rządzący północną Afryką (od 969 także Egiptem) przybrali tytuł kalifów, uniezależniając się od Abbasydów, 929 podobnie postąpili muzułmańscy władcy Hiszpanii.

W zachodniej części świata arabskiego usamodzielnili się Almorawidzi oraz ich następcy Almohadzi. Wreszcie 1258 Mongołowie zdobyli Bagdad, likwidując ostatecznie kalifat bagdadzki (poza ich kontrolą pozostały jedynie obszary Egiptu i Syrii rządzone przez Mameluków oraz ziemie położone dalej na zachód). Do XV w. Arabowie panowali jeszcze na Półwyspie Iberyjskim, gdzie kalifat Umajjadów rozpadł się na szereg skłóconych państewek. Rekonkwista chrześcijańska doprowadziła ostatecznie do wyparcia 1492 Arabów z Hiszpanii. Mimo stopniowego rozpadu imperium, za panowania Abbasydów nastąpił wspaniały rozkwit kultury islamu, która przejęła, zachowała i rozwinęła dziedzictwo cywilizacji podbitych narodów. Arabowie wnieśli wówczas swój wkład w rozwój wszystkich nauk, a ich język stał się czynnikiem integrującym.

W XVI w. ekspansja Turków osmańskich, zajmujących kolejno Syrię i Egipt (1515-1517), północną Afrykę (bez Maroka) do lat 70. XVI w., a także Bagdad (1534), poważnie ograniczyła polityczną rolę Arabów w świecie islamu. Odkrycie drogi morskiej do Indii 1498 zmniejszyło także ich rolę jako pośredników w handlu dalekosiężnym. Kryzys imperium Osmanów w XIX-XX w. przyniósł wzrost znaczenia w tym regionie państw europejskich, które w kolejnych latach zaanektowały obszary wchodzące w skład imperium: Francja - Algierię (od 1830) i Tunezję (1881), Anglia - Aden (1839) i Egipt (1882), Włochy - Trypolitanię i Cyrenajkę (1911-1912).

Rozwój kolei oraz otwarcie 1869 Kanału Sueskiego przyczyniły się do zwiększenia atrakcyjności ziem arabskich jako terenu tranzytowego. Po I wojnie światowej zaczęto ponadto eksploatować miejscowe złoża ropy naftowej. Po upadku imperium osmańskiego w wyniku I wojny światowej, Rada Najwyższa Ligi Narodów przyznała 1920 Francji mandat nad Syrią i Libanem, Wielkiej Brytanii zaś - nad Irakiem i Palestyną. Już na przełomie XVIII-XIX w. w społeczności arabskiej zaczęły pojawiać się tendencje do przebudowy panujących w państwie tureckim porządków. Ruch wahhabitów, choć stłumiony 1818 przez Muhammada Alego, umożliwił Abd al-Azizowi Ibn as-Su'udowi w początkach XX w. stworzenie dzisiejszej Arabii Saudyjskiej. W 2. poł. XIX w. wśród arabskich chrześcijan zamieszkujących Syrię i Liban zrodził się ruch kulturowego odrodzenia Arabów (tzw. an-nahda), który w dużej mierze przyczynił się do rozwoju arabskiej myśli politycznej (idea panarabizmu) i tendencji do usamodzielnienia się poszczególnych państw. Na skutek stałej politycznej, a nawet zbrojnej, walki państwa arabskie w następnych latach stopniowo uzyskiwały niepodległość. Ucieleśnieniem idei panarabizmu stała się, utworzona 22 III 1945, Liga Państw Arabskich.

Kraje arabskie wielokrotnie podejmowały próby zjednoczenia się (1958-1961 - Zjednoczona Republika Arabska, 1971 - deklaracja o Federacji Republik Arabskich, w skład której weszły Egipt, Syria i Libia, 1972 - unia Egiptu i Libii, 1974 - Arabska Republika Muzułmańska Libii i Tunezji), jednak żadna z nich się nie powiodła (przetrwały tylko Zjednoczone Emiraty Arabskie). Mimo coraz większych rozbieżności i napięć pomiędzy poszczególnymi krajami arabskimi jednym z gł. czynników integrujących Arabów było powstanie 1948 Państwa Izrael, a wraz z nim długotrwałego konfliktu izraelsko-arabskiego (wojny izraelsko-arabskie). Normalizacja stosunków pomiędzy Izraelem a poszczególnymi krajami arabskimi (m.in. układ egipsko-izraelski 1979, palestyńsko-izraelski 1993, izraelsko-jordański 1994) osłabiła ideę jedności świata arabskiego. Wyraźnym dowodem zerwania jedności arabskiej było poparcie, jakiego udzieliła 1991 większość krajów arabskich wojskowej interwencji krajów zachodnich, będącej wynikiem aneksji Kuwejtu przez Irak (1990). Do współczesnych problemów państw arabskich należy także rozwój fundamentalizmu religijnego, najsilniej zaznaczający się w Algierii, gdzie zamienił się w masowy, krwawy terror.

islam (ar. ‘poddanie się woli Boga’) religiozn. religia monoteistyczna założona w VII w. w Arabii przez proroka Muhammada (Mahometa), uznanego za wysłannika boga jedynego – Allaha; założenia wiary i religii zawiera święta księga – Koran; i. wyznawany jest gł. w krajach Azji i Afryki; mahometanizm
Informacje ogólne

Wandalowie, Vandali, Vandiliowie, lud wschodniogermański, którego pierwotne siedziby przez niektórych historyków lokalizowane są w Skandynawii, na terenie północnej Jutlandii, na półwyspie Vendsyssel (Vendilskagi). Na szlakach wędrówek pojawili się już w I w. n.e. Pliniusz Starszy i Tacyt wymieniają Vandiliów na terenie dzisiejszej południowej i środkowej Polski, w międzyrzeczu Odry i Wisły. Na Śląsk przybył ich odłam - Sillingowie, od których miałaby się wywodzić nazwa Silesia.

Archeologiczne ślady bytności związków plemiennych Wandalów i sąsiadujących z nimi Lugiów noszą nazwę kultury przeworskiej. Od 2. połowy II w. Wandalowie osiedlili się u wschodnich podnóży Karpat, nad górną Cisą, we wschodniej Słowacji, na Ukrainie Zakarpackiej, w północno-wschodnich Węgrzech i północno-zachodniej Rumunii.

Około połowy III w., pod naporem wędrujących nad Morze Czarne Gotów, część Sillingów wyruszyła na zachód. W 248 odłam Wandalów - Hasdingowie wraz z Gotami plądrowali prowincje rzymskie nad dolnym Dunajem, a pod koniec III w. Hasdingowie, Sillingowie i Swebowie naddunajscy, przekraczając Dunaj w okolicach Budapesztu, pociągnęli na zachód. Ok. 270 wtargnęli na teren cesarstwa rzymskiego, ale w 278 zostali pobici w Recji.

Chrystianizacja Wandalów
Wyparci z Dacji przez Gotów, przyjęli chrześcijaństwo i w 335 uzyskali od Konstantyna Wielkiego prawo osiedlenia się w Panonii. Naciskani przez Hunów wyruszyli ok. 406 na zachód, gdzie wkroczyli do Galii, którą, wspomagani przez Alanów, doszczętnie złupili. W 409 wraz z Alanami i Swebami dotarli do Hiszpanii, gdzie zawiązali federację z Alanami.

Od 416 ich królowie nazywali się “reges Vandalorum et Alanorum”. Po konfliktach z Wizygotami i oddziałami rzymskimi skierowali się ku wybrzeżom Morza Śródziemnego, gdzie osiedlili sie na obszarze Andaluzji, której pierwotna nazwa brzmiała Vandolita.

Od 428 królem zjednoczonych Wandalów i Alanów był Genzeryk. Pod jego panowaniem, w 429 ok. 80 000 Wandalów przeprawiło się przez Cieśninę Gibraltarską, wkraczając do tzw. spichlerza Rzymu, jakim była Afryka Północna. Od 439 Kartagina stała się centrum afrykańskiego państwa Wandalów, skąd prowadzili korsarskie wyprawy, paraliżując handel na Morzu Śródziemnym.
Stopniowo opanowali Baleary, Sardynię, Korsykęi Sycylię, z której wyruszyła wielka flota Wandalów, w 455 zdobywając i łupiąc Rzym. W 468 rozbili wysłaną przeciw nim flotę cesarstwa wschodniorzymskiego, zmuszając w 474 Konstantynopol do uznania swych zdobyczy w basenie Morza Śródziemnego.

Wandalowie nie potrafili uporać się ze słabością własnego państwa i sprzecznymi dążeniami żądnych władzy wodzów. Uzurpacja władzy przez Gelimera dała pretekst do interwencji bizantyjskiego wodza Belizariusza, który w latach 533-534 zniszczył państwo Wandalów (większość pojmanych wojowników zwycięzca sprzedał w Azji jako niewolników). Pozwoliło to cesarzowi Justynianowi I Wielkiemu ponownie odbudować potęgę cesarstwa.

Karol Wielki (742-814), król Franków od 768, cesarz od 800. Objął rządy po śmierci ojca Pepina Małego z dynastii Karolingów. W wyniku licznych wojen doprowadził do znacznego powiększenia terytorium kraju. Największy opór wojskom Karola Wielkiego stawiali Sasi, dopiero systematyczny podbój całego terytorium tego plemienia (779-804) położył kres walkom. W 773 wezwany na pomoc Państwu Kościelnemu zagrożonemu przez Longobardów, anektował ich państwo. Podbił Bawarię (788) i kraj Awarów (795).

Pierwsze wyprawy przeciwko Arabom hiszpańskim nie przyniosły sukcesów, dopiero prowadzone w latach 778-801 walki zakończyły się zwycięstwem wojsk Karola Wielkiego. W ich wyniku ustalono granicę na rzece Ebro i utworzono marchię hiszpańską. W czasie wojen saskich Karol Wielki przeprowadził represyjne wyprawy przeciw Słowianom połabskim i uzależnił część plemion słowiańskich od państwa Franków.

Nadrzędnym celem Karola Wielkiego była odbudowa cesarstwa rzymskiego. W 800 papież Leon III koronował Karola Wielkiego na cesarza. Aktu koronacji nie uznało cesarstwo wschodnie, co doprowadziło do wybuchu wojny z Bizancjum.

Dbał o gospodarczy i kulturalny rozwój kraju, przeprowadził reformę monetarną, zapewnił stałe dochody skarbowi, zreorganizował sądownictwo, zadbał o wyższy poziom nauczania w szkołach klasztornych, tworzył szkoły katedralne. W niedługim czasie po śmierci Karola Wielkiego państwo Franków uległo rozpadowi w wyniku podziału dokonanego traktatem w Verdun 843.