Ewolucja ustroju starożytnego Rzymu

Starożytny Rzym przechodził w czasie swojego istnienia wiele zmian ustrojowych, począwszy od monarchii, przez republikę, po cesarstwo. Towarzyszyły im także zmiany społeczne i kulturowe. Chciałabym w swojej pracy opisać przemiany polityczne zachodzące w starożytnym Rzymie skupiając się na ich ewolucyjnym charakterze.

Według tradycji Rzym założono w 753 r. p.n.e. Mówi ona także o siedmiu królach, którzy do 510 r. p.n.e. sprawowali władzę w Rzymie. Trzej ostatni władcy pochodzili z Etrurii, byli to: Tarkwiniusz Starszy, Serwiusz Tulliusz oraz Tarkwiniusz Pyszny. Rzym zawdzięczał im stopniową przewagę nad miastami Związku Latyńskiego oraz rozwój silnej organizacji państwowej. Jednak ludność Rzymu, w większości latyńska i sabińska, obaliła władzę obcej, etruskiej dynastii. Było to wyzwolenie zarówno spod rządów monarchicznych, jak i spod władania najeźdźców. Państwo stało się wspólną własnością wszystkich obywateli. W miejsce królestwa powstała Republika (509/510-30 r. p.n.e.).

Początkowy okres istnienia Republiki zdominowała walka plebejuszy z patrycjuszami o ziemię i urzędy. Patrycjusze byli uprzywilejowaną grupą społeczną, mającą w okresie królestwa i wczesnej Republiki pełne prawa polityczne. Plebejusze, którzy nie posiadali pełnych praw politycznych, byli grupą zróżnicowaną pod względem ekonomicznym. Po obaleniu monarchii przed bogatymi patrycjuszami stanęło zadanie odzyskania przewagi politycznej nad sąsiadami Rzymu. W ciągłych walkach o prymat Rzymu w Italii brali też udział plebejusze, którzy mieli obowiązek służenia w armii. Wszczynając bunty i grożąc odmową służby wojskowej zmusili oni patrycjuszy do ustępstw. Uzyskali liczne prawa, min. do organizowania własnych zgromadzeń i do wyboru Trybuna Ludowego, pełniącego stworzony na potrzebę plebsu urząd. Stopniowo ta grupa społeczna uzyskiwała dostęp do wszystkich urzędów.

Od końca II w. p.n.e. zaostrzyły się konflikty społeczne. Rządzący Rzymem senat podzielił się na zwolenników reform politycznych i społecznych oraz na konserwatystów, wrogich ustrojowym przemianom. Wyodrębniły się dwa przeciwstawne sobie ugrupowania polityczne: optymatów i popularów. Do pierwszych należeli członkowie bogatych i wpływowych rodzin senatorskich, przeciwstawiający się wszelkim próbom demokratyzacji ustroju w Rzymie. Popularzy domagający się reform, wysuwali min. hasła podziału gruntów państwowych między ubogich obywateli, mieli oni także poparcie plebejuszy.

W końcu I w. p.n.e. w Republice rzymskiej nastąpił kryzys. Coraz większą rolę odgrywały potężne rody nobilów, posiadających swoich klientów. Doszło do utworzenia stałej armii zawodowej, ślepo oddanej wodzom, którzy dawali żołnierzom część łupów i nadziały ziemi. Kryzys doprowadził do prób przejęcia władzy przez wybitne jednostki. Dochodziło do krwawych walk wewnętrznych. Ugrupowania optymatów i popularów, zdobywali kolejno władzę. Po okresie przewagi popularów nastał okres przewagi optymatów, zakończony dyktaturą Sulli (82-79 r. p.n.e.), sprawowaną w interesie arystokracji senatorskiej. Przeciw uciskom buntowali się niewolnicy, wybuchały powstania (największe- Spartakusa w 73-71r. p.n.e.). Decydująca walka o władzę rozegrała się pomiędzy Gajuszem Juliuszem Cezarem, zdobywcą Galii, i Gnejuszem Pompejuszem, zwycięskim wodzem w kampaniach prowadzonych w Azji Mniejszej i Syrii. Początkowo wspólnie z Markiem Krassusem w 60 r. p.n.e. zawarli tajną umowę (tzw. I triumwirat), „aby nic w Republice nie działo się bez ich zgody”. Krassus zginął w 53 r. p.n,.e., a w 49 r. p.n.e. rozpoczęła się wojna domowa, zakończona w 48 r. p.n.e. zwycięstwem Cezara pod Farsalos, który objął władzę ogłaszając się dyktatorem. Cezar miał za sobą oddaną armię, poparcie mieszkańców Italii, przychylność biedoty rzymskiej. Jednak jego rządy napotkały na opór w senacie. Oskarżono go min. o to, że chce zmienić ustrój państwa na wzór hellenistyczny. Senatorowie zawiązali sprzysiężenie, którego uczestnicy 15 marca 44 r. p.n.e. zamordowali Cezara.

Po śmierci Cezara walkę o władze w Rzymie stoczyli Oktawian August, usynowiony siostrzeniec Cezara, i Marek Antoniusz, bliski współpracownik i przyjaciel dyktatora. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. Oktawian August pokonał Antoniusza i doszedł do władzy. Obejmując rządy w Rzymie musiał liczyć się z opinią obywateli. Tytuły wieloletniego dyktatora i króla były niepopularne, utworzył zatem nowe, które określały jego przywództwo w państwie. Przyjął przydomek Caesar, imperator. Stąd okres, w którym sprawował władzę, nazywamy Cesarstwem. Oktawian August przebudował ustrój tak, aby zapewnić sobie pełnię władzy, a zarazem zachować pozory dalszego trwania Republiki. Ponieważ zawsze był umieszczany na listach senatorów na pierwszym miejscu (princepus senatus), ustrój Rzymu został nazwany przez nowożytnych historyków pryncypatem (27 r. p.n.e.- 284 r.). Okres późnego Cesarstwa rozpoczęły reformy Dioklecjana, w wyniku których cesarz ostatecznie przestał być „pierwszym senatorem” w państwie. Stał się absolutnym panem (dominus), dlatego też formę tego ustroju nazywamy dominatem. Władzy cesarskiej nadano formy wzorowane na despotycznych monarchiach wschodnich. Cesarz był panem życia i mienia swoich poddanych, mógł bez sądu skazać na karę śmierci lub skonfiskować majątek. Władca żył w izolacji od swoich poddanych, jego pojawienie się było traktowane jako wielka uroczystość, a poddani oddawali mu cześć niemal boską, padając na kolana, twarzą ku ziemi.

W III w. Cesarstwo ogarnął kryzys polityczny i gospodarczy. Władzę w targanym wojnami domowymi Imperium przejmował ten, kto potrafił zdobyć lub kupić lojalność wojska. Niezadowolone odziały wojskowe na prowincji chętnie ogłaszały cesarzem własnego dowódcę. Sprawowanie władzy stało się zaszczytem niebezpiecznym, gdyż niewielu cesarzy przeżyło dłużej niż 5 lat od wstąpienia na tron. Kryzysowi wewnętrznemu towarzyszyło zagrożenie zewnętrzne. W IV w. w zachodniej części Imperium zaczęła postępować barbaryzacja kultury, a w części wschodniej w coraz większym stopniu panowała kultura grecka. Gdy w 395 r. cesarz Teodozjusz I Wielki podzielił władzę pomiędzy swoich synów, Arkadiusza i Honoriusza, nastąpił podział Imperium na dwie części. Rozłam ten okazał się trwały. Tak powstało Cesarstwo Zachodniorzymskie ze stolicą w Rzymie, obejmujące część „łacińskojęzyczną”, i Cesarstwo wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu, obejmujące część „greckojęzyczną”. Kryzys i upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego nastąpił w roku 476. Był to jednocześnie upadek antycznej cywilizacji.

Przeobrażenia ustrojowe jakie zachodziły w tym starożytnym państwie miały różne przyczyny. Najczęstszą z nich była chęć przejęcia władzy przez bogatych, wpływowych ludzi, którzy mając poparcie chcieli wcielić w życie swoje pomysły. Zmiany te w większości nie miały charakteru nagłego, drastycznego, dlatego możemy w tym wypadku mówić o stopniowej ewolucji ustroju rzymskiego, nie zaś o jego rewolucji. Myślę, że starożytny Rzym jest wspaniałym przykładem na to jakimi drogami, w dawnych czasach, dochodziło się do władzy oraz jaki wpływ na zmiany w państwie miały grupy pozornie nieszkodliwe, które wbrew pozorom potrafiły walczyć o swoje prawa.