Litosfera - czynniki wewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi

MINERAŁ-naturalny składnik skoruoy ziemskiej,charakteryzujacy się wolnym skladem chem.i okreslonymi cechami fiz.(min.rodzime:platyna,zloto,wegiel,siarka,zelazo,rtec,srebro,granit,diament,miedz,nikiel) Mineraly skalotworcze: kwarc,skalenie,miki(biotyt),dolomit,kalcyt,mineraly ilaste.

Skały magmowe:powstaly przez zastygniecie ognisto-plynnego stopu czyli magmy.
KWASNE – 60%-80% krzemionki (cięzar wlasciwy,jasniejsza barwa-kwarc).
ZASADOWE-mniej niż 60% (ciezsze,ciemniejsze,zw.Mg i Fe)
Glebinowe (plutonicznie, jawnokrystaliczne,powolne zastyganie magmy- granit,sjenit,dioryt,gabro.
Wylewne(wulkaniczne,skrytokrystaliczne-szybko stygnąca magma)-bazalt,andezyt,trachit,liparyt,ryolit,melafir.
Porfirowe(glebinowo-wylewne)-porfir kwarcowy.
Porowate-pumeks.
Skały osadowe:powst. Przez gromadzenie czasteczek mineralnych pochodzacych ze zniszczenia skal poprzednio istniejacych,ze szczatkow organizmow zwierzecych lub roslinnych albo z rozpuszczonych ich skladnikow i ponownego wytracenia z roztworu po odparowaniu wody. Okruchowe: wystepuja w postaci luznej,mogą być spojone lepiszczem,który laczy poszczegolne ziarna, mogą być krzemionkowe, ilowe,wapienne i zelaziste. Piasek+lepiszcz=piaskowiec,zwir+lepiszcz-zlepieniec,muł+l.=mułowiec. Iły+piasek lub zwir=glina
Puł kwarcowy+nieznaczna ilosc mineralow ilastych+pył wapienny=LESS. –sk.osadowe,okruchowe- zwir, zlepieniec, piasek,piaskowiec ,glina,margiel,less,mulowiec. Poch.organicznego,zwierzęcego: wapienne:kreda(ze skorupek otwornic),wapienie numulitowe (otwornic, zw,numulitami),koralowe(szkielety kolonilanych koralowcowe),muszlowe(muszle ramienionogow i mieczakow), litotamniowe(wodorosty w wapiennych szkieletach),dolomit(wzbogacenie wapieni w weglan magnezu w wodzie morskiej w skutek dzialania soli magnezowych)
Roślinnego: Torf(obumarła roslinnosc bagienna ok.60%C), wegiel brunatny(proces uweglania zachodzi na torfowisku przy duzej ilosci drzew 70%C) wegiel kamienny(proces uwegl.zach. w wyz.temp i wyz.cisnieniu do 82%C), antracyt (wyz.cisnienie,do 95%C)ropa naftowa(gesta ciecz przesycajaca porowate skaly osadowe, powstala przez rozklad subs.org w wodziemorskiej bez dostepu powietrza bez obecnosci bakterii ropotworczch), gaz ziemny(lotny weglowodor,wystepuje w polaczeniu z ropa naftowa,tworzy wielkie zbiorniki znajdujace się pod cisnieniem),asfalt-smola ziemna(sub.stała,polplynna stanowiaca resztki stalych weglowodorow), wosk ziemny-ozokeryt(pozostałosc po odparowaniu z ropy naftowej)
Poch.chemicznego: powstaja z rozpuszczonych mineralow,które zostały wypłukane przez wody a nasteonie znoszone do morz i jezior.wytracaja się one z roztworow i osadzaja na dnie.najwazniejsze to: sol potasowa,sol kamienna,gips,anhydryt.
DIAGENEZA-zespół procesów prowadzacych do przemiany luznych osadow w spoistą skałe. Pod wpływem cisnienia wyzszych warstw nastepuje gestsze upakowanie luznych skłądnikow mineralnych.
BREKCJA, DRUZGOT, OKRUCHOWIEC-to klasyczna skala osadowa sklada się z okruchow roznych skal lub kosci zwierzecych o ostrych krawedziach i spoiwie krzemionkowym,wapiennym lub zelazistym.
Skały metamorficzne: powst. W warunkach wys cisnienia,pod wplywem wys temp, lub pod wplywem kontaktu z goracymi roztworami.
Powstałe na drodze kontaktowej:marmur, powstałe na drodze dynamicznej: gnejs,łupki krystaliczne.
METAMORFIZM KONTAKTOWY- przemiana rodzaju skały w wyniku zetknięcia się jej z gorącą magmą lub lawą., np. Marmur powstaje z wapieni, gnejsy powst z granitow i jenitow pod wpływem wys cisnienia i temp.
RUCHY GÓROTWÓRCZE
kaledońska(ordowik,sylur,dewon 435-345 mln lat temu) g.swietokrzyskie,czesc sudetow, g.kaledonskie, g.grampian, g.skandynawskie, g.spitsbergenu.
hercyńska(perm,karbon 345-230 mln lat temu) g.swietokrzyskie(odmlodzenie), sudety, Harz, Ardeny,Reńskie,Ural,Schwarzwald,Masyw Czeski.
Alpejskie(trais jura-230-180 – Krym, kreda i trzeciorzed 140-dzis – Karpaty, odmłodzenie sudetów, Alpy,Bałkany, Pireneje, Apeniny, G.dynarskie)
RODZAJE GÓR góry fałdowe-powstają w wyniku spiętrzenia mas skalnych w postaci fałdów i plaszczowin (pireneje) góry zrębowe – powstają w wyniku pionowego przemieszczenia mas skalnych wzdłuż uskoków (ural, harz,sudety) góry wulkaniczne – tworzą się w następstwie obfitych erupcji wulkanicznych (gory islandii, wysp oceanicznych)
BUDOWA PŁYTOWA-grubość warstwy,tzn jej miezszosc,ograniczona jest od gory stropem od dołu spegiem.
KRA, PŁYTA-najwieksza jednostka litosfery,graniczy ona z sasiednimi wzdluz stref o aktywnym wulkanizmie i sejsmicznosci.
PRĄDY KONWEKCYJNE- płyty litosfery poruszaja sie po plastycznej astenosferze. Odsuwaja sie od siebie, jedna wsuwa sie pod druga,lub zderzaja sie. Sila napedzajaca ruch ply litosferycznych sa ruchy astenosfery. Sila napedzajaca ruchy magmy jest prawdopodobnie rozpad pierwiastkow promieniotworczych. Wyrozniamy prady wznoszace i zstępujące.
STREFY RYFTOWE – w miejscach ,w ktorych prady konwekcyjne zmierzaja ku gorze,dochodzi do wciskania sie law w powloke bazaltowa.nastepuje tu rozsuwanie sie starszych fragmentow i tworzenie nowego dna. Ryfty to srodkowe rozpadliny grzbietow oceanicznych. Swiatowy stopien ryftow niemal w calosci znajduje sie w obrebie oceanow (grzbietow oceanicznych).
STREFY SUBDUKCJI – w strefach tych nastepuje pograzanie sie plyty oceanicznej pod plyte kontynentalna. Na ladzie tworza sie gory, zas na oceanie – rowy. W strefach subdukcji wystepuja zjawiska wulkaniczne i trzesienia ziemii.
STREFY KOLIZJI – to jakby koncowe ogniwo stref subdukcji. Granice te przebiegaja wzdluz lancuchow goriskich, ktore powstaly w wyniku kolizji blokow kontynentalnych i zamykania geosynkliny(zbiornik wodny).
PLATFORMA- duży wycinek skorupy ziemskiej złożony z warstwy dolnej silnie sfałdowanej oraz wierzchniej zrównanej, złożonej osadowej warstwy skalnej; płyta; także spłaszczona, często lekko nachylona, powierzchnia ścian i stoków skalnych powstała w wyniku spękań, abrazji itp.
NIECKA - ogólna nazwa wklęsłej formy terenu w kształcie dość płytkiego zagłębienia o łagodnych zboczach.
TARCZA - dużych rozmiarów fragment skorupy ziemskiej stanowiący część platformy kontynentalnej, z którego wskutek procesów denudacji usunięta została pokrywa skał osadowych.
USKOK – przesunięcie sie warstw skalnych wzdluz powierzchni pekniecia. (uskok przesuwczy – poziomy ruch płyt)
WULKANY EKSPLOZYWNE- lawy tych wulkanow sa kwasne maja duza lepkosc i szybciej krzepna. Erupcje tego typu wulkanow maja charakter bardzo gwaltowny. Wyrzucaja materialy piroklastyczne.
WULKANY EFUZYJNE(LAWOWE)- lawa wypływajaca ma mala lepkosc i niskie cisnienie, może rozlewac się bardzo szeroko z duza predkoscia tworzas długie strumienie lub pokrywy lawowe.
STRATOWULKANY-sa mieszane na przemian wydobywa się lawa i materiały piroklastyczne.
WULKAN TARCZOWY-jest niski szeroki.Jego budowa przypomina kopułę.Lawa jest rzadka, płynie szybko.Zanim stwardnieje, przepływa do 100 kilometrów.Wybucha mało gwałtownie.Przykładami tego typu wulkanów są Kilauea,Mauna Loa
WULKAN STOŻKOWY-jest wysoki, stromy, o symetrycznym stożku. Zbudowany jest z kilku warstw popiołu i lawy narosłych podczas erupcji przez ostatnie setki bądź tysiące lat. Niektóre z nich wznoszą się na wysokość 3000 metrów tak wysoko, że na szczytach mają czapy lodowe. Bywa, że zapadają się pod swoim własnym ciężarem. Magma w tych wulkanach jest gęsta i kleista. Wybucha bardzo gwałtownie.
PRODUKTY PIROKLASTYCZNE: lawa, gazy, bomby wulkaniczne,lapille(kamyczki), piaski i popioły, pumeks
HIPOCENTRUM – ognisko, z którego rozchodzą się fale, jest zlokalizowane nie głębiej jak 60 km p.p ziemi.
EPICENTRUM-ośrodek trzęsienia na powierzchni ziemi, z którego fale sejsmiczne dochodzące z hipocentrum do pow.ziemi, zmieniaja swój kierunek i rozchodza sie poziomo.
Jednostki geologiczno-tektoniczne Polski
PREKAMBR - Platforma wsch-europ. -wyniesienie łeby, obniżenie nadbałtyckie, wyniesienie mazursko-suwalskie,obniżenie podlaskie,wyniesienie sławatycz,obniżenie nadbużańskie. PALEOZOIK(KALEDOŃSKIE ,HERCYŃSKIE) sudety i blok przedsudecki, gory swietokrzyskie,zapadlisko slasko-krakowskie.
MEZOZOIK (WSTEP DO OROGENEZY ALP.)-obniżenia czyli niecki czyli synkliny, wał czyli wyniesienie czyli antyklinorium, monoklina czyli warstwy skał nachylone w jedna strone. – Niecka brzeżna (synklinorium), wał kujawsko-pomorski,niecka szczecinsko-mogilejsko-łodzko-miechowska,monoklina przedsudecka z jurą krakowsko-czestochowską.
TRZECIORZĘD(fałd.alp.) Karpaty wewn czyli tatry, pieniny i podhale, karpaty zewn czyli beskidy i pogorze karpackie, zapadlisko przedkarpackie, podczas F.A.sudety uległy odmłodzeniu i przekształciły się w gory blokowo-zrebowe, wyniesieniu uległ wał metakarpacki. FLISZ KARPACKI-zespol warstw skalnych gdzie na przemian ulozone sa osady morza (piaskowce,zlepieńce,lupki,margle)