Świat po I wojnie światowej. Geneza systemu wersalskiego jego słabe i mocne strony

Przedstawię postanowienia traktatu wersalskiego, cele Ligi Narodów, jej idee, a rzeczywistość. Ramy czasowe obejmują lata od roku 1918 do roku 1946, natomiast ramy terytorialne obejmują Europę.

System wersalski, Liga Narodów, mocarstwa wchodzące w ich skład nie były w stanie utrzymać ładu i porządku w Europie po I wojnie światowej.

Interwencja USA w utworzenie nowego porządku w Europie. Amerykański prezydent Woodrow Wilson sformułował 14 punktów, które dotyczyły: zniesienia tajnej dyplomacji, wprowadzenie wolności mórz i zasady równości w handlu, ograniczenia zbrojeń i redukcji sił zbrojnych, obiektywnego rozwiązania konfliktów kolonialnych, wycofania obcych wojsk z terytoriów Rosji i Belgii, zwrotu przez Niemcy Alzacji i Lotaryngii, zaspokojenia roszczeń Włoch, nadania autonomii narodom Austro-Węgier, ewakuacji obcych wojsk z Rumunii, Serbii i Czarnogóry, odzyskania wolności przez narody wchodzące w skład imperium tureckiego, powstania niepodległej Polski z dostępem do morza oraz utworzenia międzynarodowej organizacji czuwającej nad światowym pokojem. Państwa sprzymierzone odniosły się do planu Wilson Wilsona z większym sceptycyzmem, zarzucając mu nieznajomość realiów europejskich przesadny idealizm, pyzatym amerykański prezydent nie uwzględnił faktu istnienia wielu porozumień między sprzymierzonymi, określających rozwiązania terytorialne po wojnie. Na konferencji paryskiej w 1919 r. zebrali się przywódcy państw Ententy i pozostałych zwycięskich państw w celu uzgodnienia warunków pokoju z pokonanymi i ustalenia nowego ładu po wojnie. Plan Wilsona okazał się tylko złudzeniem, a sam prezydent często natykał się na opór swych wytrwałych partnerów z koalicji. Wielka Brytania odrzucała punkt o wolności mórz, a Francja punkt o powszechnym rozbrojeniu pragnąc zdobyć dominującą pozycje w Europie. Największego przeciwnika miał Wilson w pragmatyku Clemenceau, który był zdecydowany zawrzeć taki pokój, który by złamał na zawsze Niemcy. Miały one zostać skutecznie pozbawione znaczenia poprzez rozbiór ich terytoriów, rozbrojenie, ogromne odszkodowania. Między złudzeniami Wilsona, a agresywnym odwetem Clemenceau znalazło się stanowisko Lloyda George’a. Zgodnie z zasadami polityki Wielkiej Brytanii nie życzyła sobie, by na kontynencie europejskim dominację niemiecką zastąpiła francuska.
Tak, więc ostateczny kształt traktatom nadało w dużej mierze kompromisowe stanowisko Wielkiej Brytanii.

Traktaty pokojowe. Warunki pokoju, które uzgodniono w Paryżu w ciągu roku trwania konferencji zawarto w pięciu traktatach zawartych z państwami centralnymi lub ich spadkobiercami.

Podpisany 28 czerwca, 1919 r. traktat wersalski był w istocie surową rozprawą z Niemcami, który powszechnie w Niemczech nazywano dyktatem. Państwa zwycięskie całą odpowiedzialność za wybuch wojny obarczyły Niemcy, które uznały przedłożone im warunki za zbyt surowe i domagały się rewizji postanowień traktatu. Pierwszych 26 artykułów przynosiło statut Ligi Narodów. Na mocy traktatu Niemcy ponosiły olbrzymie straty terytorialne. Musiały przekazać Francji Alzację i wschodnią Lotaryngię, Belgii – okręg Eupen – Malmedy, Czechosłowacji – tzw. Kraik Hulczyński na Górnym Śląsku, Polsce – Wielkopolskę z poznaniem oraz obszar na południe od Gdańska. Sam Gdańsk uzyskał statut wolnego miasta pod zarządem Ligi Narodów. Organizacja ta miała także zapewnić administrację w Kłajpedzie – drugim porcie bałtyckim, który Niemcy traciły. O przynależności Szlezwiku miał rozstrzygnąć plebiscyt. Ostatecznie po głosowaniu północny Szlezwik przypadł Danii, a południowy pozostał przy Niemcach. Ponadto traktat zabraniał połączenia się Austrii z Niemcami. Na dodatek Niemcy traciły wszystkie swoje kolonie w Afryce, Azji i Oceanii. Niemcy musiały zgodzić się na ograniczenie swej suwerenności, a mianowicie okupacja lewobrzeżnej Nadrenii przez 15 lat i jej demilitaryzacja na zawsze, a Zagłębie Saary do 1935 miało pozostać pod okupacją wojsk Ententy i zarządem Ligi Narodów. Niemcy mogły posiadać tylko 100 tys. żołnierzy, w tym 4 tys. oficerów. Zakazano im posiadać ciężkiej artylerii, ponadto nakazano Niemcom zniszczyć wszystkie samoloty, fortyfikacje i urządzenia portowe o przeznaczeniu wojskowym. Co więcej zakazano Niemcom utrzymywać okręty podwodne, a marynarka została zredukowana do 16 tys. osób. Traktat wersalski nakazywał Niemcom przyjąć całą odpowiedzialność za wybuch I wojny światowej. Stąd też zostały one zmuszone do wypłacenia ogromnych odszkodowań, w sumie 132 mld. złotych marek. W powszechnym odczuciu Niemców postanowienia były zbyt surowe, niesprawiedliwe i krzywdzące. Opór wobec nich spowodował nasilanie się nastrojów rewanżystowskich i nacjonalistycznych i spowodował popularność idei narodowego socjalizmu głoszonego przez Adolfa Hitlera.

Traktat w Saint – Germain, podpisany 10 września 1919 r. potwierdzał utratę przez Austrie Czech, Moraw i Śląska Opawskiego, które weszły w skład Czechosłowacji. Wschodnia Krainę, południową Styrię i Dalmację oraz Bośnię i Hercegowinę Austria traciła na rzecz Królestwa SHS, Bukowinę zaś przejmowała Rumunia. Włochy otrzymywały południowy Tyrol, zachodnią Krainę i pobrzeże Adriatyku – w tum miasto Triest. Traktat sankcjonował także przynależność całej Galicji do Polski. Republika austriacka, jako spadkobierczyni cesarstwa, musiała ponadto wypłacić odszkodowania i ograniczyć armię do 30 tys. żołnierzy.

Traktat w Trianon, zawarty 4 czerwca 1920 r. z drugim sukcesorem monarchii Habsburgów – Węgrami, był znacznie surowszy niż porozumienia z Austrią. Oprócz zgody na odszkodowania i redukcje liczby wojska Węgry musiały oddać Rumuni Siedmiogród część Banatu, Chorwacje i Wojwodinę dostało królestwo SHS, a Słowację i Ruś Zakarpacką otrzymywała Czechosłowacja.

Zgodnie z traktatem w Neuilly, podpisanym 27 listopada 1919 r., Bułgaria traciła Trację Zachodnią na rzecz Grecji i zgadzała się na ograniczenie sił zbrojnych, bez lotnictwa i broni ciężkiej.

Traktat w Sevres, zawarty przez sprzymierzonych 10 sierpnia 1920 r. z Turcją, likwidował imperium Osmańskie. Grecja przejęła Adrianopol i pozostałe posiadłości tureckie w Europie, Europie także Smyrnę na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Obszary na południowym wschodzie przypadły autonomicznemu Kurdystanowi, Kurdystanowi na północnym wschodzie – Armenii. Bliskowschodnią część Turcji podzielono na zasadzie mandatowej: Syria i Liban zostały mandatami francuskimi, Irak i Palestyna – brytyjskimi.

Dzięki powstałym traktatom pokojowym powstały nowe państwa, niektóre powstały ponownie, a mocarstwa takie jak Niemcy, Austro-Węgry czy imperium Osmańskie straciły swój prestiż w Europie. Jednak postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec były początkiem nastrojów nacjonalistycznych w tym kraju, a to z kolei będzie przyczyną kolejnej wojny na skale świtową.

Wersalski system polityczny.

Traktaty pokojowe z państwami centralnymi ustanawiały w europie nowy system polityczny – „wersalski Lad”. Prezydent Wilson wierzył, że nowe granice państw będzie można ustanowić za pomocą kryterium narodowościowego, zgodnie z zasadą samostanowienia narodów. Było to jednak nie możliwe, ponieważ skutek polityki wynaradawiania, narodowości mówiły językiem swych ciemięzców. Ponadto na wielu terenach były wymieszane. Kryterium językowe nie uwzględniało pyzatym aspektów historycznych, ekonomicznych i politycznych. Ostatecznie przy ustalaniu nowych granic decydowały interesy mocarstw, chęć odwetu na państwach centralnych, dążenie do równowagi europejskiej, a także obawa przed komunistyczną Rosją. Aby zapobiec w przyszłości nowym konfliktom narodowościowym, do traktatu wersalskiego dołączono tzw. mały traktat wersalski, który musiały podpisać nowo powstałe państwa europy Środkowej. Nakładał on na nie obowiązek ochrony praw mniejszości. Granice niektórych państw wcale nie pokrywały się z zasięgiem danej narodowości, przeciwnie, tworzyły dość dziwną mozaikę. Wbrew postanowieniom traktatu, który zobowiązywał do równego traktowania wszystkich narodowości, niektóre państwa zaczęły szybko przejmować administrację państwową i stosować politykę wynaradawiania jak np. w Jugosławii, Rumuni, Bułgarii i na Węgrzech.

Decyzje aliantów nie podobały się Włochom, które domagały się terytoriów wokół Adriatyku, zgodnie z traktatem londyńskim. Wilson odrzucił większość tych żądań i ziemie te znalazły się w obrębie Jugosławii. Decyzja ta wywołała gwałtowny wybuch nastrojów antyamerykańskich i antyalianckich we Włoszech.

Dla powojennego ładu na świecie miał ponadto znaczenie fakt nie przystąpienia Stanów Zjednoczonych do Ligi Narodów, którą zdominowały Francja i Wielka Brytania.

Nie umiejętny podział granic w powojennej Europie spowodował powstanie konfliktów wewnętrznych w nowo powstałych państwach. Niemcy, które od samego początku starały się o rewizje traktatu oraz odsunięcie Radzieckiej Rosji przez aliantów od polityki europejskiej spowodowało zaostrzanie się coraz bardziej antyalianckich i antyamerykańskich nastrojów w tych państwach.

Liga Narodów.

Integralną część traktatów pokojowych stanowił Pakt Ligi Narodów – międzynarodowej organizacji, która zgodnie z programem prezydenta Wilson miała czuwać nad pokojem światowym. Jej statut przyjęto w 1919 r. na konferencji w Wersalu. Pakt nie został jednak ratyfikowany przez Kongres Stanów Zjednoczonych, w którym przeważali zwolennicy izolacjonizmu. Stany Zjednoczone nie wstąpiły ostatecznie do Ligi Narodów. Członkowie tej pierwszej międzynarodowej organizacji zobowiązywali się do przestrzegania wzajemnie swej suwerenności i ograniczenia zbrojeń, rezygnowali z tajnej dyplomacji, godzili się na międzynarodowy arbitraż w wypadku konfliktów wyrzekali się agresji. Jednak organizacja ta zawiodła w najważniejszej sprawie – pokojowego rozwiązywania poważnych międzynarodowych konfliktów. Konfliktów zamyśle jej twórców Liga Narodów miała być organizacją wszystkich państw świata i dysponować prawem mediacji oraz interwencji w wypadku zagrożenia pokoju. Tymczasem nigdy nie stała się ona organizacją światową i nie objęła wszystkich mocarstw. Organizacja nie dysponowała odpowiednimi środkami nacisku w wypadku konfliktów. Podejmowała w prawdzie w określonych sytuacjach sankcje ekonomiczne wobec państwa naruszającego pokój, ale nie mogła stosować sankcji wojskowych. Międzynarodowe siły zbrojne, mogące temu służyć, nigdy nie powstały. W rezultacie Liga była całkiem bezradna wobec silnego i zdecydowanego agresora. Upadek Ligi zapoczątkowało niezdolność do zdecydowanej reakcji na rozpoczętą w 1931 r. japońską agresję w Mandżurii. Wkrótce potem protestując przeciw podtrzymywaniu ograniczeń nałożonych na armię niemiecką przez traktat wersalski – z Ligi wystąpiły nazistowskie Niemcy, które zostały przyjęte w 1926 r. Kolejnym ciosem dla Ligi Narodów była nieskuteczność nałożenia sankcji ekonomicznych na Włochy po ataku na Etiopię. Ich zniesienie 15 lipca 1936 r. wkrótce po ogłoszeniu przez Rzym aneksji Etiopii, oznaczało całkowitą bezradność Ligi Narodów wobec rozszerzania się zjawiska stosowania siły w stosunkach międzynarodowych. Brak jakiejkolwiek reakcji Ligi Narodów na aneksję Czech i Moraw oraz niemiecki atak na Polskę, stanowił potwierdzenie faktycznego zejścia Ligi z międzynarodowej sceny polityczne. Nie mogła zmienić tego jej decyzja z grudnia 1939 r. o usunięciu ze składu ZSRR, w związku z napaścią tego państwa na Finlandię. Formalnie rozwiązanie Ligi Narodów nastąpiło w 1946 r.

Pomiędzy ideałami Ligi Narodów, a jej rzeczywistymi możliwościami istniała wielka przepaść, której nigdy nie udało jej się przeskoczyć. Liga Narodów została utworzona by czuwać nad światowym pokojem w rzeczywistości od samego początku nie potrafiła rozwiązywać sporów międzynarodowych, co było przyczyną jej upadku.

Jak więc można zauważyć nieumiejętny podział granic, chęć zemsty za wybuch I wojny światowej na Niemcach, bardzo surowe postanowienia w traktacie wersalskim wobec Niemiec i wreszcie bezradność Ligi Narodów były przyczyną konfliktów narodowościowych wewnątrz nowo powstałych państw i na całym świecie i w końcu doprowadzeniem do wybuchu II wojny światowej.