Skutki wojen Rzeczpospolitej w XVII wieku

W XVII Rzeczpospolita prowadziła wiele wojen m.in. z Rosją, Turcją i Szwecją, które przyniosły duże straty terytorialne. Wojny spowodowały wyludnienie znacznych terenów i spadek liczby ludności. Wzrosło zacofanie gospodarcze. Miasta były zniszczone. Następstwa wojen polsko-szwedzkich, polsko-rosyjskich i polsko-tureckich były do siebie podobne. Różnice są jednak bardziej widoczne na tle politycznym niż społecznym.

Największe straty po wielu wojnach w XVII wieku poniosła ludność. Wielu z chłopów straciło domy oraz środki utrzymania, poprzez bitwy prowadzone na terenach wsi. Większość ich pól została zniszczona odbierając im cały dobytek. W miastach, zwłaszcza podczas obrony Jasnej Góry, grabieżą ulegały dzieła sztuki, biblioteki wykwintne meble i inne kosztowności. Zabierano wszystko co miało jakąś wartość. W czasie wojen zginęło również wielu ludzi. Z dziesięciu milionów zamieszkujących Polskę w tamtych czasach po wojnie zostało około 6 milionów. Te ogromne straty w liczbie ludności cywilnej były spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Z około 990 000 km2 ziem należących do Rzeczpospolitej, po wojnach w XVII wieku pozostało około 700 000 km2. Wiele terenów stracono już po zawarciu pokoju. W 1660 roku po wieloletniej wojnie ustalono, że Szwecja zajmie część terenów Inflant. Po dramatycznych przejściach zmieniła się mentalność społeczeństwa. Polacy stali się wrogo nastawieni do innych religii (Szwedzi byli luteranami, Rosjanie wyznawali prawosławie, a Turcy byli muzułmanami)

Straty w gospodarce były widoczne już w czasie wojen. Regres demograficzny przyczynił się w znacznym stopniu do upadku rolnictwa. Sytuację pogarszał fakt zmniejszenia popytu na polskie towary po wojnie trzydziestoletniej. Było to spowodowane ożywieniem gospodarczym w Niemczech i zapełnieniem tamtejszego rynku w większości własnymi produktami. W związku z tym posiadacze folwarków poczęli zwiększać wysokość pańszczyzny, aby zapobiec stratom. Ludność była biedna więc nie było jej stać na zakup towarów, toteż handel uległ poważnemu osłabieniu. Wkrótce niezadowolenie chłopów sięgnęło szczytu. Uwidoczniło się to w wielu powstaniach na Podhalu, na Mazowszu i Podlasiu. Na niekorzystnej sytuacji drobnej szlachty, której nie było stać na odbudowę zniszczonych po wojnach folwarków skorzystali wielcy posiadacze. Zwiększyła się wtedy pańszczyzna pobierana przez szlachtę, która w ten sposób starała się wyrównać straty, poniesione przez zastój gospodarczy. Wstrzymanie handlu spowodowało odebranie znacznych dochodów dla szlachty. Zastój ogarnął również rzemiosło.

Straty poniosło także wojsko. Brak funduszy sprawił, że armia nie miała dobrej boni. Wojsko było niedofinansowane, spadły możliwości mobilizacyjne. Źle lub w ogóle nieopłacone wojska rabowały własną ludność. Wojsko kwarciane było za małe, aby bronić południowo-wschodnich stron państwa. Na utrzymanie dodatkowych oddziałów nie godziła się szlachta, aby nie ponosić zbyt dużych obciążeń podatkowych. Po pokoju andruszowskim rozpoczęto proces redukcji i reformy armii z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Z potrzeby oszczędności stworzono lekkozbrojną zwrotniejszą i tańszą od husarii kawalerię, zmieniono również uzbrojenie oraz ilość piechoty. W tym wypadku zmiany okazały się w części lepsze. Ale wojsko to nie tylko uzbrojenie, ale także żołnierze. Wielu z nich zginęło po stronie Polski, ale także po stronie przeciwnej. W sumie wojsko Polskie straciło około 60% żołnierzy, głównie piechoty.

Po zniszczeniach wojennych jakie poniosła Rzeczpospolita w XVII wieku, konieczna była odbudowa zrujnowanych kościołów, zamków, pałaców i dworów, a niekiedy całych miast i wsi. Wyniszczające najazdy sprawiły całkowite zniszczenie kultury. Dopiero po zakończeniu działań wojennych, odbudowa taka stała się w pełni możliwa. Wiele dzieł znajdujących się w oblężonych miastach, zaginęła. Po zawarciu pokoju, Szwedzi zgodzili się oddać wszystkie zabrane dzieła, jednak do Polski powróciła tylko niewielka ich cześć. Zgodnie z gustem epoki dominowały w odbudowie kraju rozwiązania barokowe, które wprowadzano nawet do budynków nie zniszczonych w czasie wojny np. kościołów gotyckich, które poprzez przebudowę tworzone były na styl baroku.

Kryzys odbił się również na polityce wewnętrznej państwa. Szerzyła się korupcja, zrywano sejmiki ziemskie, które stały się areną walk konkurujących ze sobą magnatów. Wzrost znaczenia wielkich rodów doprowadził do stopniowej decentralizacji władzy. Poprawę sytuacji ekonomicznej zastopowało wprowadzenie liberum veto. Polegało ono na przerwaniu dyskusji na dany temat po sprzeciwie choćby jednego z debatujących. Wpłynęło to niekorzystnie na system skarbowy. Głównym obiektem sporów było Morze Bałtyckie, które przynosiło olbrzymie dochody pochodzące z handlu. Dostęp do ważnych szlaków komunikacyjnych podnosił również pozycję państwa na arenie międzynarodowej.