Przebieg i znaczenie rewolucji we Francji

Rewolucja francuska (1789–99) była to rewolucja społeczna, która obaliła monarchię absolutną i ustrój stanowy we Francji. Dokonując demokratycznej transformacji systemu politycznego i prawnego rewolucja francuska doprowadziła do monarchii konstytucyjnej w 1791 r., a następnie proklamowania I Republiki w 1792 r., która z kolei po okresie terroru i wojen ustąpiła miejsca cesarstwu. Na dojrzewanie rewolucji francuskiej miało wpływ wiele czynników. Kryzys finansowy monarchii, ucisk fiskalny, pogłębiająca się niechęć do absolutyzmu i przywilejów stanowych, zdobywające coraz więcej zwolenników idee oświecenia i pojawienie się fenomenu „opinii publicznej”, a ponadto bardzo złe zbiory w 1788 r. - wszystko to złożyło się na upowszechnienie dążeń do reformowania państwa. Na tym tle doszło do rewolty stanów, zwłaszcza wykształconej inteligencji (uosabianej przez adwokatów), która nie mogła liczyć na godziwe miejsce w państwie, chłopów, żądających zniesienia ciężarów feudalnych oraz miejskiego plebsu. Mimo, iż każdy ze stanów powodował się własnymi interesami, zacierały się one we wspólnym postrzeganiu wad monarchii i dążeniu do zmian.

Kolejnymi etapami wymuszanych stopniowo reform było:
- Zwołanie przez Ludwika XVI Stanów Generalnych dnia 5 maja 1789 r. Podczas kampanii wyborczej do Stanów Generalnych skargi i postulaty reformatorskie, spisywane w tzw. kajetach skarg (cahiers des dolances), odegrały poważną rolę w powstawaniu nowej tożsamości społecznej Francuzów;
- Uznanie się Stanów Generalnych za Zgromadzenie Narodowe (17 czerwiec). Wyróżniający się przywódcy: M.J. La Fayette, G.H. Mirabeau i E.J. Sieyes;
- Przekształcenie się Zgromadzenia Narodowego w Konstytuantę (9 lipiec) i podjęcie prac nad konstytucją.

Obrady Konstytuanty toczyły się w atmosferze ostrego konfliktu z królem i częścią rządzącej arystokracji, przeciwnej reformom. Zdymisjonowanie popularnego ministra finansów J. Neckera, uznawanego za symbol dążeń reformatorskich, wywołało rozruchy. 14 lipca lud Paryża (sankiuloci) zdobył twierdzę Bastylię - symbol monarchii represyjnej. W tej sytuacji Ludwik XVI zaakceptował dotychczasowe postanowienia Zgromadzenia Narodowego, zmierzając do ustabilizowania przemian i uniemożliwienia ich dalszej radykalizacji. Dworskie środowiska antyrewolucyjne oceniły decyzje króla jako grożące monarchii samozniszczeniem.

Rewolta chłopska na przełomie lipca i sierpnia 1789 r. (Wielka Trwoga) skłoniła Konstytuantę do zniesienia praw i przywilejów stanowych, w tym bezpośrednio obciążających chłopów świadczeń feudalnych. Przyjęta 26 sierpnia „Deklaracja praw człowieka i obywatela” potwierdziła m.in. zasadę równości wobec prawa, suwerenności narodu, wolności wyznania i słowa oraz nienaruszalności prawa własności. W 1790 r. przeprowadzono reformę administracyjną - nowy podział terytorialny (departamenty) zniósł partykularyzmy i przywileje lokalne, natomiast przyjęcie zasady wybieralności władz terenowych wzmocniło tendencje decentralizacyjne, osłabiając centralizm państwowy. Reforma Kościoła w 1790 r., wraz z konfiskatą majątków kościelnych i likwidacją klasztorów, podporządkowała państwu duchowieństwo, zobowiązując je do złożenia przysięgi na tzw. konstytucję cywilną kleru (Konstytucyjny Kościół). Przeprowadzenie tej reformy ułatwiała stanowa struktura Kościoła - początkowo wielu prostych księży poparło rewolucję francuską, natomiast arystokratyczna hierarchia na ogół opowiadała się za dawnym porządkiem (ancien regime). Uchwalona 3 września 1791 r. konstytucja przekształciła Francję w monarchię konstytucyjną, z władzą ustawodawczą należącą do wybieralnego Zgromadzenia Prawodawczego.

Na przemiany polityczne wielki wpływ wywarła działalność klubów, zwłaszcza jakobinów, kordelierów i żyrondystów oraz ich przywódców (M. Robespierre, G.J. Danton, C. Desmoulins, J. Marat, J.P. Brissot, P. Vergniaud, H. Petion). W wybranej w październiku 1791 r. Legislatywie przewagę zdobyli żyrondyści. W kwietniu 1792 Francja wypowiedziała wojnę Austrii, następnie Prusom - państwom uważanym za główne zagrożenie zewnętrzne. Niepowodzenia wojsk francuskich, chaos gospodarczy, głód i nędza spowodowały wrzenie ludności Paryża. Ludwik XVI, skompromitowany próbą ucieczki i podejrzany o współpracę z obcymi dworami w celu zdławienia rewolucji, został 10 sierpnia 1792 r. uwięziony. Nowo wybrany Konwent Narodowy, w którym żyrondyści utrzymali dotychczasową przewagę, proklamował 22 września Francję republiką. Królowi wytoczono proces o zdradę, został skazany i 21 stycznia 1793 r. stracony. W następstwie tych wydarzeń powstała antyfrancuska I koalicja większości państw europejskich.
Trudna sytuacja zewnętrzna i wewnętrzna Francji - konflikty społeczne, dyskryminacja religijna, bunty wojskowe i arystokratyczne, spiski rojalistycznej emigracji zabiegającej o pomoc obcych dworów, wreszcie wybuch powstania w Wandei i szuanów w Bretanii oraz lokalne rewolty - sprzyjały narastaniu państwowego terroru i wytworzeniu się jego samonapędzającego się mechanizmu. Wiosną 1793 r. władzę przejęli jakobini, zapoczątkowując okres oficjalnego rewolucyjnego terroru i dyktatury, których głównymi instytucjami stał się Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego (i jego lokalne organy) oraz Komitet Ocalenia Publicznego. Terror uderzał w poważnym stopniu w tradycyjną tożsamość Francuzów, zwłaszcza w przywiązanie do wiary katolickiej i życie prywatne. Jakobini wyeliminowali żyrondystów: w czerwcu 1793 przywódcy żyrondy, oskarżeni o brak stanowczych działań wobec zagrożenia republiki oraz niechęć do scentralizowanego państwa z paryskimi instytucjami na czele, zostali aresztowani, skazani i straceni. Podjęte przez jakobinów działania nadzwyczajne (m.in. reorganizacja armii, likwidacja pozostałych ciężarów feudalnych na wsi i wprowadzenie maksymalnych cen i płac) miały obronić rewolucję francuską przed wrogami zewnętrznymi i wewnętrznymi, zapobiec klęsce głodu oraz zjednać im poparcie ludu. Ustanowiono powszechne laickie nauczanie podstawowe. Rozpoczęto tworzenie nowoczesnych narodowych instytucji kultury (Instytut Francuski), choć pośrednio przyzwalano na dewastację dóbr kultury związanych z dawnym porządkiem i Kościołem. Wprowadzono system metryczny oraz nowy, antychrześcijański kalendarz (kalendarz rewolucyjny francuski). Wreszcie chrześcijaństwo zaczęto zastępować religią obywatelską — oświeceniowym, ateistycznym kultem Rozumu.

Terror osiągnął apogeum w wojnie domowej w latach 1793–94. W imię obrony haseł rewolucji francuskiej oraz „jednej i niepodzielnej republiki” jakobini bezlitośnie prześladowali swych prawdziwych i urojonych przeciwników. Szczególnie krwawo rozprawiano się ze zbuntowanymi prowincjami (zwłaszcza z wyjątkowym okrucieństwem pacyfikowano Wandeę) oraz z uznawanymi za symbole dawnego porządku arystokratami i księżmi, odmawiającymi zaprzysiężenia na konstytucję cywilną kleru. Zwycięstwa wojenne armii republikańskiej i osłabienie sił kontrrewolucyjnych ożywiły wiosną 1794 r. opozycję przeciwko polityce terroru, który stał się zagrożeniem dla wszystkich warstw społeczeństwa. Nasiliły się także dążenia do zliberalizowania gospodarki, zwłaszcza zniesienia cen maksymalnych i przywrócenia wolnego handlu. W kwietniu 1794 r. Robespierre zlikwidował opozycję kordelierów (stracono m.in. Dantona i Desmoulinsa). Nienawiść do władzy i obawa, by nie stać się kolejnymi ofiarami terroru, doprowadziły 27 lipca do obalenia jakobinów i przejęcia władzy przez termidorian. 28 lipca przywódcy jakobinów zostali aresztowani i straceni. Zlikwidowano część represyjnych instytucji republiki, zamknięto kluby jakobinów, zniesiono ceny maksymalne i przywrócono swobody indywidualne w gospodarce. Uchwalona 23 września 1795 r. nowa konstytucja powierzała władzę wykonawczą dyrektoriatowi, a ustawodawczą - dwuizbowemu parlamentowi.

Udział wojska w nadzorowaniu ładu społecznego oraz pomyślny przebieg wojny (zwłaszcza kampania Napoleona Bonapartego, umożliwiająca w 1797 r. zakończenie wojny z I koalicją), doprowadziły do wzrostu politycznego znaczenia armii. Gdy w 1798 r. na Francję uderzyły wojska II koalicji i armia francuska ponosiła klęski, w kraju zaś panował chaos polityczny i gospodarczy, generał Bonaparte wykorzystał niepowodzenia dyrektoriatu i 9 listopada 1799 r. dokonał zamachu stanu i objął władzę, początkowo jako pierwszy konsul, a od 1804 r. jako cesarz.

Rewolucja francuska stała się wzorem dla wielu ruchów rewolucyjnych w Europie i w Ameryce Łacińskiej w końcu XVIII i w XIX wieku. Do demokratycznych haseł rewolucji francuskiej nawiązywało także powstanie kościuszkowskie z 1794 r. Przemarsz armii francuskiej przez Europę przyspieszył burzenie porządku feudalnego i zapoczątkował proces powstawania nowoczesnych państw i demokratycznych społeczeństw. Hasło „wolność, równość, braterstwo” legło u podstaw wielu doktryn społeczno-politycznych. Jednocześnie rewolucja francuska częściowo usankcjonowała terror państwowy, co znalazło wyraz w późniejszych mutacjach myśli rewolucyjnych oraz w proponowanym przez nie kształcie państwa. Do jakobińskiego nurtu rewolucji francuskiej nawiązywała zwłaszcza Komuna Paryska z 1871 r. i rewolucja bolszewicka z 1917 r. (rewolucja październikowa w Rosji).