Historia prasy polskiej – wykład.

 Nim pojawiła się prasa, wydawane były w Polsce kalendarze (II połowa XV w.)
 Miały pewne cechy magazynu: zawierały informacje o świętych, o różnych wydarzeniach, ciekawostki itp.
 W XVI w. zaczęły pojawiać się pierwsze druki ulotne, wydawane w językach obcych – głównie po niemiecku i po łacinie.
o Do XVIII w. ukazało się około 3000 tytułów takich druków.
o Pierwszy zarejestrowany druk ulotny – druk w języku niemieckim, z 1513 r. , relacjonujący wydarzenia dworskie.
o Pierwszy taki druk po polsku – 1550 r., „Nowiny z Konstantynopola”.
o Pojawiało się ich najwięcej w czasie wojen, np. w czasie wojny polsko-szwedzkiej w połowie XVII w.
o Po zakończeniu wojny, dwór królewski Jana Kazimierza postanowił stworzyć periodyczną gazetę o charakterze informacyjno – publicystycznym.
o Był to ewenement, ponieważ dotychczas na świecie periodyki takie pełniły funkcję informacyjną.
o Celem tego pisma miało być przekonanie opinii publicznej do zmian o charakterze ustrojowym (bo panoszyło się liberum veto i elekcyjna ordynacja wyborcza).
o Król promował zasadę vivente rege, czyli zasadę wyboru nowego króla jeszcze za życia panującego władcy.
 W 1661 roku pojawia się „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, pierwsze polskie pismo periodyczne, oraz pierwsze pismo w Europie, które miało na celu pozyskanie opinii dla jakiegoś programu politycznego.
o Ukazał się w 41 edycjach: od stycznia 1661 do lipca 1661 r.
o 27 numerów wyszło w Krakowie, a 14 w Warszawie.
o Redakcją zajął się Hieronim Pinocci, osobisty doradca Jana Kazimierza.
o Współpracował z krakowskim drukarzem Janem Aleksandrem Gorczynem.
o Pinocci z poczty dyplomatycznej, która spływała do Polski, układał tzw. bruliony depesz, i przesyłał Gorczynowi do druku.
o Treść obejmowała także informacje ze źródeł ustnych, dotyczące wydarzeń w kraju i za granicą.
o Były tam także teksty publicystyczne.
o Nakład: 250 – 300 egzemplarzy – niewielki, ale i docelowa grupa odbiorców liczyła nie więcej niż 200 osób.
o Ta propaganda okazała się jednak bezskuteczna, i wtedy zrezygnowano z jego wydawane.
 Po upadku „Merkuriusza” znowu dominowały druki ulotne.
 Pewną niewielką zmianą było wydanie w 1695 r. przez króla Jana III Sobieskiego pierwszego przywileju na wydawanie drukiem wszelkich nowin cudzoziemskich Włochowi Janowi Aleksandrowi Priamiemu.
o Przewidział zbyt duży nakład i nieatrakcyjną dla szlachty formułę pisma.
o W ramach tego przywileju wydawał: „Awizo”, „Gazetę z Warszawy”, „Wiadomości różne Cudzoziemskie”.
o Na początku w. XVIII inicjatywa Priamiego upadła i nadal dominowały druki ulotne.
 W 1718 r., w Królewcu, czyli poza granicami Polski, Jan Dawid Cenkier, wydał kilkanaście egzemplarzy informacyjnego pisma „Poczta królewiecka”.
o Zawierało ono przedruki z gazet niemieckich i austriackich oraz korespondencję od znajomych Cenkiera z terenu Królestwa.
o Było nastawione na czytelnika w Polsce.
o Nakład: 500 – 600 egzemplarzy.
o Jest to najznakomitszy przykład polszczyzny tego okresu.
 1729 r. to początek polskiej informacyjnej prasy periodycznej.
o Przyczyny:
 Wzrost znaczenia Warszawy.
 Czas uspokojenia sytuacji międzynarodowej.
 Brak ograniczeń formalno-prawnych.
o W 1729 r. król wydał pozwolenie o charakterze monopolu dla zakonu pijarów na wydawanie gazet informacyjnych w języku polskim w Koronie.
o Podobne pozwolenie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego otrzymała Akademia Wileńska.
o W ten sposób od stycznia 1729 r. ukazują się:
 „Nowiny polskie” – problematyka krajowa.
 „Relata refero” – wiadomości zagraniczne.
o W końcu 1729 r. zmieniono te tytuły na odpowiednio:
 „Kurier polski” (pod względem ilości informacji czołówka europejska).
 „Uprzywilejowane wiadomości z cudzych krajów”
o Twórcą tych pism był ks. Jan Małmański.
o W 1737 r. w jednym z numerów „Kuriera Polskiego” wydrukowano informację o porodzie królowej, zamieniając przez omyłkę słowo „królowa” na „krowa”.
o W rezultacie pijarzy zostali pozbawieni koncesji, która została przyznana jezuitom.
o Jednak w rękach jezuitów poziom pisma się obniżył.
o Na pocieszenie pijarzy dostali pozwolenie na wydawanie prasy w językach obcych.
 W połowie XVIII zaczyna dominować na rynku pism informacyjnych ośrodek wileński z „Kurierem litewskim” na czele.
 W 1773 r. następuje kasata zakonu jezuitów i upada ich monopol.
 Do przejęcia monopolu pretenduje Franciszek Bohomolec, ale dostaje go dożywotnio ex-jezuita, ks. Stefan Uskina (reprezentant konserwatywnej szlachty, bardzo dobrze wykształcony, wzór intelektualisty).
o W 1774 r. Uskina wydaje pierwszy numer „Gazety warszawskiej”.
o Łączyła ona w sobie informację i wątki publicystyczne (sprawy ideologii i ustroju).
o Nurt konserwatywny, przeciwstawiający się liberalizmowi, francuskim encyklopedystom i ideologii oświeceniowej
o Serwis składał się z doniesień listowych i nie odbiegał od standardu europejskiego.
o Uskina był pierwszym redaktorem, który manipulował informacją.
o „Gazeta warszawska” szczególną rolę odegrała w momencie przełomowym dla Polski, czyli w okresie obrad Sejmu Wielkiego (1788 – 1792), wspierając przeciwników reformy ustrojowej i konstytucji III maja.
o W latach 1774 – 1794 ukazywała się 2 razy w tygodniu, po 8 stron, w nakładzie od 500 do 1500 egzemplarzy.
o Uskina wprowadził ogłoszenia i prenumeratę.
 Zaczął tworzyć się rynek prasowy: istniały gazety obcojęzyczne, wydawane nadal przez pijarów oraz były dostępne gazety zagraniczne.
 Zaczęły też pojawiać się gazetki pisane:
o Druki ulotne.
o Nieperiodyczne.
o Powstawały w Krakowie, Gdańsku lub Toruniu.
o Były zbiorem korespondencji z różnych miejsc.
o Spełniały też funkcję propagandową.
o Były inspirowane przez niektórych przedstawicieli elity władzy.
o Miały na celu dyskredytowanie niektórych ludzi ze świata polityki, więc…
 W 1784 r. marszałek Władysław Górowski wprowadził cenzurę (po raz pierwszy) na tego typu wydawnictwa.
 Sytuacja w Galicji:
o Przez dłuższy czas nie miała własnej prasy.
o W styczniu 1776 Antoni Piller stworzył gazetę informacyjną w języku francuskim „Dziennik Lwowski”
 W czasie obrad Sejmu Wielkiego 1788 – 1792.
o Uskina zwalczał wszelkie próby zmian, więc powstała potrzeba stworzenia pisma reprezentującego tendencje reformatorskie.
o Ale istniał problem natury prawnej, bo Uskina ze swoją „Gazetą Warszawską” miał monopol.
o I niezgodnie z prawem, z inspiracji marszałka litewskiego Ignacego Potockiego, przywódcy Stronnictwa Patriotycznego, poseł Julian Ursyn Niemcewicz, Józef Weyssenhoff i Tadeusz Mostowski w grudniu 1790 podpisali tzw. Prospekt „Gazety Narodowej i Obcej”, zapowiedź wydania tego tytułu.
o Ludzie Uskiny rozpoczęli kampanię przeciwko wydaniu tej gazety.
o Zignorowali nawet złamanie monopolu, ale żądali poddania gazety cenzurze, co odrzucił Sejm.
o Pierwszy numer wyszedł 1 stycznia 1791 r., a ostatni w sierpniu 1792r.
o Gazeta Narodowa i Obca:
 Miała więcej informacji niż „Gazeta Warszawska”.
 Pod względem formy była nowoczesna, podobna do dzienników europejskich.
 Źródła: informacje pocztowe, „kwity” na przeciwników politycznych.
 Relacjonowała prace Sejmu.
 Drukowała części Konstytucji III maja.
 Osiągała wtedy bardzo duży nakład.
 Gdyby nie interwencja rosyjska i zwycięstwo Konfederacji Targowickiej, to…
o Gdy jeszcze „Gazeta Narodowa i Obca” osiągała rekordowe wyniki, do gry wszedł III wydawca: ks. Karol Malinowski, ex-jezuita..
 W 1792 r. zaczął wydawać nowy tytuł informacyjny „Korespondent Warszawski”.
 3 x w tygodniu, odniósł sukces.
 Była to gazeta bardziej stołeczna.
 Formy mniej ambitne.
 Skierowana do czytelnika mniej wyrobionego, mieszczanina.
 Sprzyjająca reformatorom.
o Zwycięstwo Konfederacji Targowickiej spowodowało zmiany:
 Dekret wydany w Starym Konstantynowie marszałek konfederacji Szczęsny Potocki nakazał zamknięcie „Gazety N. i O.” i pociągnięcie do odpowiedzialności wydawców tej gazety.
 W 1792 r. władze konfederacji wysłały do wszystkich drukarni na terenie Korony i Litwy zarządzenie oznaczające cenzurę prewencyjną.
 Obejmowała ona tylko wiadomości z kraju.
 Spośród pism „patriotycznych” został tylko „Korespondent” Malinowskiego.
 I Uskina chciał Malinowskiego pozbawić prawa do wydawania gazety, tym bardziej, że formalnie to właśnie Uskina miał nadal monopol.
o Uskina zawarł umowę z Malinowskim, na podstawie której „Korespondent” mógł ukazywać się tylko do końca roku.
o Ale Malinowski z umowy się nie wywiązał i zaczął prowadzić poufne rozmowy z konfederatami.
o I w 1792 Malinowski otrzymał koncesję na wydawanie swojej gazety od Szczęsnego Potockiego.
o Uskina się wkurwił i rozpoczął bezskuteczną kampanię drukami ulotnymi przeciwko Malinowskiemu.
o Jednak przypadkowo gazeta Malinowskiego popełniła błąd, przedrukowując z niemieckiego pisma wiadomość o dezercji polskich żołnierzy.
o Informacja ta, jako pochodząca z przedruku zagranicznego, nie podlegała cenzurze prewencyjnej, ale Uskina przesłał ten numer, z własnym komentarzem, do siedziby Konfederacji.
o I władze uznały, że tekst ten jest bardzo szkodliwy i w wyniku procesu sądowego usunięto Malinowskiego z redakcji, ale nie zlikwidowano pisma.
o Ta przepychanka została wykorzystana przez posła konfederacji, Tadeusza Włodka.
o Włodek uzyskał dla siebie monopol prasowy na całym obszarze RP (od października 1793 r.), z zastrzeżeniem poszanowania dożywotniego prawa wydawania pisma przez Uskinę, co było formalnością, bo Uskina już dogorywał.
 Od 1794 r. zaczął wydawać „Gazetę Krajową”.
 W kwietniu wybuchła Insurekcja Kościuszkowska, i Włodek uciekł na Litwę, a tytuł przejął Antoni Lesznowski.
o Lesznowski przekształcił „GK” w „Gazetę Wolną Warszawską”.
 Czasopisma społeczno-kulturalno-literackie:
o W II połowie XVIII w Europie pojawiły się czasopisma moralizatorskie, które miały wykonywać czytelników w duchu ideologii oświeceniowej.
o Zaczął tam dominować esej filozoficzno-moralizatorski.
o Pierwsze takie polskie pismo to, wychodzące od 1761 r., „Patriota polski, kartki tygodniowe zawierający”.
o Drugie – „Monitor”:
 forum dyskusji ludzi oświecenia,
 wychodził 1765 – 1785 r.,
 o formule ściągniętej ze „Spectatora”,
 publikował: Diderota, Bohomolca, Naruszewicza.
 zawierał eseje i felietony (Bohomolca).
o „Zabawy przyjemne i pożyteczne”:
 pismo inspirowane przez otoczenie króla Stanisława Augusta.
 Red. Adam Naruszewicz, pisał tam ks. Ignacy Krasicki.
 Pismo rozrywkowe, dominowały w nim formy literackie.
 „Bawić ucząc i ucząc bawić” (moim zdaniem raczej „bawić ucząc i uczyć bawiąc”).
 Uznawane za nieformalny organ Obiadów Czwartkowych.
o „Pamiętnik Polityczny i Historyczny”
 wydawany od 1782 r. przez ks. Piotra Świtkowskiego (jezuita).
 Przedruki zagraniczne i informacje z różnych dziedzin (ekonomia, nauka)
 Pierwsze polskie pismo populrno-naukowe.
o „Magazyn Warszawski”
 też wydawany przez ks. Świtkowskiego.
 Pierwszy polski magazyn.
 Adresowany do odbiorców obojga płci.
 1784 – 1786 r.
 w 1792 r. Konfederacja Targowicka zakazała wydawania ks. Świtkowskiemu „Pamiętnika…”
o „Dziennik Handlowy”.
 Specjalistyczne pismo prawno – handlowe.
 Założyciel i redaktor: Tadeusz Podlecki.
o Podsumowanie:
 Grupa czasopism społeczno – literacko – naukowo – moralizatorskich w Polsce nie odbiegały poziomem od europejskich tego typu wydawnictw.
 Okres Insurekcji Kościuszkowskiej (wrzesień 1794):
o Zniesiono stworzone przez Konfederację instrumenty ograniczania prasy.
o Przez cały ten okres ukazywała się w Warszawie „Gazeta wolna warszawska” Antoniego Lesznowskiego.
 Charakter umiarkowany, nie wspierała radykalnych środowisk jakobińskich.
o „Korespondent narodowy i zagraniczny” wznowiony przez ks. Malinowskiego miał podobną linię polityczną.
o Powstańcy przywiązywali do prasy wielką wagę.
o W ramach rządu powstańczego: Rady Najwyższej Narodowej działał Wydział Instrukcji Narodowej, czyli I ministerstwo propagandy.
o Na czele WIN stanął ks. Franciszek Xawery Dmochowski (pijar, satyryk i krytyk, politycznie bliski radykalnym jakobinom)
o W lipcu 1794 ukazała się „Gazeta rządowa”.
 Oficjalny organ rządu powstańczego.
 Krytykowana za radykalizm.
 Publikowała tajne dokumenty ambasad państw zaborczych.
 Przestała się ukazywać, gdy wojska rosyjskie zajęły Warszawę.
o Jednak po pewnym czasie władze rosyjskie zezwoliły na wydawanie gazet Lesznowskiego (tytuł zmieniony na „Gazeta Warszawska”) i Malinowskiego.
o Wraz z powrotem Rosjan przybył Tadeusz Włodek, który przejął „Gazetę Warszawską” w 1795.
o Gdy w 1796 r. Warszawa została wcielona do terytorium Prus decyzją III rozbioru Polski, Włodek utracił przyznany przez Rosjan monopol.
o Władze pruskie rozpoczęły nowy proces koncesyjny.
 Nie uznawały monopolu.
 Wprowadziły koncesje, na którą Włodek nie miał szans.
o Wnioski koncesyjne złożyli Malinowski (odrzucony) i Lesznowski (otrzymał).


1815 – 1830. Prasa informacyjna.
 Wzrosła znacznie oferta wydawnicza:
o w 1794 r . nakład prasy na ziemiach polskich w ciągu roku to 100 000 egz.
o W 1830 r. w samej tylko Warszawie 2 200 000 egz.
 Dlaczego?
o Z powodu liberalnych przepisów prawnych.
 Bo mimo, iż pod zaborami, Królestwo Polskie miało otrzymać dzięki ustaleniom Kongresu Wiedeńskiego jedną z najbardziej liberalnych Konstytucji w Europie.
 Był tam zapis o swobodzie słowa drukowanego.
 Uchylono cenzurę prewencyjną.
 Ale drukarz – wydawca otrzymał prawo dobrowolnego poddania się cenzurze, jeśli bał się, że popełni przestępstwo prasowe.
o Jednak prawo – prawem, z życie – życiem:
 Z każdym rokiem praktyka była coraz mniej przychylna wobec prasy.
• Rosjanie widzieli w prasie narzędzie antyrosyjskie.
• W tym czasie na zachodzie coraz większa popularność zdobywała sobie ideologia liberalna, która dotarła w końcu do Polski.
• Władze rosyjskie uznawały tę ideologię za wywrotową i antypaństwową.
• I doszło do konfliktu, w wyniku którego w 1819, czyli w 4 lata po uchwaleniu Konstytucji zawieszono prawo o zakazie stosowania cenzury prewencyjnej.
 Dalszy okres – to konflikt między Urzędem Cenzorskim a prasą.
• Pierwszy urząd cenzorski powstał na terenie UW, w Pałacu Kazimierzowskim (Józef Aleksander Szaniawski).
• Jednak te problemy nie zahamowały rozwoju prasy.
o W tym okresie prasa się różnicuje:
 Nie tylko informacja – pojawia się także publicystyka.
 Specjalizacja prasy: satyryczna / kobieca / intelektualna itp.
 Na rynku warszawskim panowały dwie gazety w pierwszuch miesiącach Królestwa Polskiego:
o „Gazeta Warszawska” Antoniego Lesznowskiego
o „Gazeta Korespondenta”.
 Nie były one zbyt interesujące w pierwszym okresie – zawierały głównie wiadomości lokalne.
 Jedyną ciekawą formą, publicystyczną, były drukowane w latach 1816 - 1819 recenzje teatralne, podpisywane przez Towarzystwo Iksów (grupa anonimowych intelektualistów: Tadeusz Mostowski, Julian Ursyn Niemcewicz, Kajetan Koźmian, Stanisław Kostka Potocki, książę Adam Czartoryski).
 W tej sytuacji każda nowa inicjatywa mogła liczyć na sukces.
o 1 października 1816 r. ukazała się „Gazeta Codzienna, Narodowa i Obca”.
 Nawiązywała tytułem do gazety wydawanej w czasie Sejmu Wielkiego.
 Założycielem był Bruno Kiciński.
• Jako dwudziestolatek związał się z powstającymi w Polsce kołami wolnomularskimi.
• Jego współpracownikiem był Tadeusz Morawski.
 Gazeta ta:
• Miała ciekawszy, dynamiczny układ.
• Zawierała świetną publicystykę (Kiciński, Morawski) o zabarwieni liberalnym.
o Publicystyka ta zwróciła uwagę władz (książę Konstanty).
 Taka linia polityczna szybko została zaakceptowana przez czytelników.
 Władze szukały pretekstu, by zamknąć pismo.
• Zakochany w pięknej, ale miernej aktorce generał Zajączek wynajmował klakierów, którym pewnego razu zrobiła psikusa grupa młodzieży, wygwizdując faworyzowaną lalunię.
• Zajączek wymógł na prezydencie Warszawy wydanie zakazu gwizdania w teatrze.
• W odpowiedzi Kiciński / Morawski opublikowali artykuł „O nadużyciach policji w państwie konstytucyjnym”.
• Opublikowali też listy czytelników, aprobujących postawę redaktorów.
• Zajączek wydał decyzję o usunięciu z pisma jego szefów, a gdy to nie poskutkowało, w nocy w maju 1819 r. do redakcji wkroczyła policja i opieczętowała lokal.
 Incydent ten był pretekstem także do wydania zarządzenia wprowadzającego cenzurę prewencyjną.
• Było one sprzeczne z Konstytucją.
• Ale było realizowane konsekwentnie przez Józefa Aleksandra Szaniawskiego.
o Wcześniej wielki patriota, po powstaniu Królestwa Polskiego stał się całkowicie oddany władzom politycznym.
o Wielbiciel absolutyzmu, przeciwnik liberalizmu.
o Był bardzo wierzący i wszędzie podejrzewał spisek masoński.
o Stosował 3 kryteria: polityczne / ideologiczne / religijne.
 We wrześniu 1919, już w warunkach cenzury, Kiciński i Morawski zaczęli wydawać „Orła Białego”.
o Format książkowy.
o Nawiązywali do liberalnej publicystyki europejskiej.
o Próbowali propagować idee liberalne w państwie autorytarnym.
o To spowodowało konflikt.
 Wezwał ich książę Konstanty i dał im po twarzy.
 We wrześniu 1920 Kiciński i Morawski skapitulowali ze swoim „Orłem Białym”.
 1 stycznia 1921 r. ukazał się najdłużej ukazujący się w dziejach polskiej prasy dziennik „Kurier Warszawski” (18 lat bez przerwy).
o Apolityczny dziennik na popularnym poziomie.
o Odniósł sukces.
o 7 razy w tygodniu.
 Ale w momencie, gdy wszystko już było super, Bruno Kiciński sprzedał dziennik aktorowi Ludwikowi Dłuszewskiemu (?).
o Kontynuował linię pisma.
o Obniżył cenę pisma.
o Osiągnął 2000 egz. nakładu.
 Inna inicjatywa młodych literatów i publicystów warszawskich:
 Ksawery Gronikowski.
 Adolf Cichocki.
 Maurycy Mochnacki.
o 1 grudnia 1929 r. wydali „ Kurier Polski”
 Nawiązujący tytułem do gazety wydawanej 100 lat wcześniej.
 Specjalizował się w recenzjach, pisanych głównie przez Mochnackiego.

Czasopisma społeczno – kulturalne i literackie.

• Głównie czasopisma efemeryczne, ale ciekawe oryginalne, inspirowane prasą francuską.
• Propagowały ideologię liberalną.

• W styczniu 1815 r. wyszedł „Pamiętnik Warszawski”
o Był to rodzaj magazynu literacko – naukowo – publicystycznego.
o Redaktor naczelny: profesor UW Felix Bentkowski.
o Skupił całą elitę intelektualną Warszawy.
o Zawierał także przedruki z prasy szwajcarskiej i francuskiej.
o Pisał tam także Stanisław Kostka Potocki – epigon polskiego klasycyzmu.
o Mimo, że klasycyzujący, to „PW” wprowadził na forum dyskusji nowy nurt – romantyzm.
o Największe sukcesy „PW” odnosił w latach 1815 – 1820.
o W 1823 pismo zostało zlikwidowane.

• W 1817 r. wyszedł „Tygodnik Polski i Zagraniczny”.
o Założony przez Brunona Kicińskiego i Józefa Drybczyńskiego.
o Robiony na wzór magazynów francuskich (różnorodność form).
o W 1820 Bruno zmienił tytuł i adresata:
 „Wanda”
 Pierwszy periodyk adresowany do kobiet.
o „Wanda” miała ciekawy dodatek humorystyczny redagowany przez Alojzego Żłókowskiego.

• Pisma te były niechętnie widziane przez cenzurę (Szaniawski) z powodu:
o Propagowania liberalizmu.
o Siania zgorszenia (erotyka).

• W 1825 r. pojawił się miesięcznik literacko – historyczny „Dziennik Warszawski”.
o Pierwsze warszawskie pismo romantyczne.
o Redaktor naczelny: Maurycy Mochnacki, W 1826: Jan Kazimierz Odyniec.
o Prenumerowany głównie na Litwie, bo w Warszawie romantyzm się nie przyjmował.

• Drugie miejsce po Warszawie zajmował Kraków:
o Korzystał z dużej niezależności.
o Połowa nakładu wędrowała do Królestwa, na przykład do Warszawy.
o Więc te pisma były poddawane podwójnej cenzurze: krakowskiej i warszawskiej.

• Najlepiej szła „Gazeta Krakowska”
o Wychodziła dwa razy w tygodniu.
o Drukowała informacje, które nie zawsze mogła drukować prasa w Warszawie.

• Drugi wydawca krakowski, który odniósł sukces też w Warszawie, to Konstanty Majeranowski.
o W 1830 r. przejął „Gazetę Krakowską” i unowocześnił.
o Został także krakowskim cenzorem.
o I celowo puszczał kontrowersyjne teksty, żeby mieć lepszą sprzedaż w Królestwie Polskim.
o Ale w końcu wpadł, puszczając tekst, który rozwścieczył księcia Konstantego.
 Konstanty zakazał rozpowszechniania „Gazety Krakowskiej”.

• Najłagodniejsza cenzura była w zaborze pruskim.
o Ale polska prasa rozwijała się tam najsłabiej.
o Powód: brak zaplecza intelektualnego.
o Jedynym liczącym się pismem była oficjalna, prorządowa „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego”.
o Novum było na tych terenach wydanie pisma literackiego „Mrówka Poznańska” (1921 r.).

• Prasa powstania listopadowego:
o Zawsze w takich sytuacjach prasa zaczyna wychodzić poza cenzurą.
o Tak się też stało 30. listopada 1830 r., a trwało do kapitulacji Warszawy we wrześniu 1831 r.
o Mimo wolnej prasy istniały urzędy cenzury, które nie działały,ale czekały na swój czas.
o Już w pierwszych miesiącach wojskowi stwierdzili, że prasa zbyt surowo ocenia ich działania.
 I chcieli powrotu do cenzury.
 Ale 11. grudnia 1830 Rząd Tymczasowy wydał decyzję o likwidacji urzędu cenzury.
o Rzecznikami wolności prasy byli liberałowie, a przede wszystkim Partia Kaliska Liberałów.
 Ugrupowanie najbardziej radykalne.
 Na czele bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy.
o Po wybuchu powstania Bruno Kiciński przeszedł metamorfozę – z liberała przeistoczył się w przeciwnika i zaczął nawoływać do podjęcia rozmów z Rosją.
o Cechą charakterystyczną tego czasu było pojawienie się prasy w miastach, w których jeszcze jej nie było.
 Kalisz.
 Radom.
 Lublin.
 Suwałki



• Dziennik „Polak Sumienny”.
o Dziennik powstańczy.
o Postawa zachowawcza – optujący za porozumieniu się z Rosją.
o Redaktor naczelny: Bruno Kiciński.

• Dziennik „Kurier Polski”.
o Liberalny.
o Związany z Partią Kaliskich Liberałów braci Niemojowskich.

• Pismo „Nowa Polska”.
o Nawoływało do „walki aż do końca, do zwycięstwa”.
o Powstało w styczniu 1931 r.
o Założycielem był brat Maurycego, Bazyli Mochnacki + grupa dziennikarzy z „Kuriera Polskiego”.
o Maurycy pisał tam publicystykę, która powstrzymywała skutecznie przed rozpoczęciem rozmów kapitulacyjnych z Rosją.
o Pismo to zainicjowało akcję, która skończyła się upadkiem dynastii Romanowów.
 Ten akt detronizacji przyczynił się do tego, iż władze rosyjskie zniechęciły się do układania z Polakami.

• Akcje propagandowe w krajach Europy Zachodniej.
o Były to wydawnictwa w językach obcych przygotowywane przez wydział dyplomatyczny Rady Najwyższej Narodowej, czyli MSZ Rządu Powstańczego.
o Były to:
 „Dziennik Warszawski” po niemiecku.
 „Echo Polski” po francusku.

• Kiedy sytuacja militarna zaczęła się pogarszać, cała prasa, nawet zachowawcza, zaczęła krytykować działania dowódców wojskowych.
o W jednym z pism ukazał się krytyczny text o generale Skrzyneckim,
o Odpowiedzią był atak oficerów uzbrojonych w kije na tę właśnie redakcję.
o Skrzynecki powiedział: „Tam, gdzie jest wolność prasy, powinna być wolność kija.”

• W marcu 1831 Bruno Kiciński demonstracyjnie rezygnuje z funkcji redaktora naczelnego „Polaka Sumiennego”.
o Pismo się radykalizuje i staje się sojusznikiem „Nowej Polski”.
o Redakcję przejmuje Felix Saniecki.

• Zwolennicy rokowań i zakończenia powstania zakładają więc swoje nowe pismo, „Zjednoczenie”.
o Kwiecień 1831.

• We wrześniu 1831 r., po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Warszawy, kończy się powstańczy epizod prasy warszawskiej.

1831 – 1863.

• Po powstaniu listopadowym utrzymuje się przewaga ilościowa wydawana na terenie Królestwa Polskiego (185 na 475).
o 130 w zaborze pruskim.
o 160 w austriackim.
• Także w aspekcie merytorycznym.
• Cechy prasy wydawanej na terenie Królestwa Polskiego i Litwy:
o Efemeryczność.
 Na 185 jedynie 7 tytułów przetrwało cały okres międzypowstaniowy.
 50 % ukazywało się ponad dwa lata.
o Szybki rozwój:
 Przynajmniej do 1843 r., kiedy zaostrzono represje.
 1843 – 1855: regres.
 Po 1855 (po wojnie krymskiej) ponowny wzrost, spowodowany mniejszymi represjami
o Prasa informacyjna:
 W 1832 na rynku pozostały 3 tytuły:
• „Gazeta Warszawska” Antoniego Lesznowskiego.
• „Kurier Warszawski”.
• Konserwatywny „Dziennik Powszechny”.
 Obniżył się poziom tej prasy:
• Była cenzura dwustopniowa:
o Prewencyjna.
o Represyjna.
 Zaczyna uciekać od tematyki politycznej i ideologicznej.
• Przypomina suche biuletyny informacyjnych.
 Treść:
• Wiadomości krajowe, redagowane w stylu oficjalnych raportów.
• Wiadomości zagraniczne, przedrukowywane z konserwatywnych dzienników zachodnioeuropejskich.
• Dużo miejsca zabierały:
o Kronika towarzyska.
o Wiadomości giełdowe.
o Ogłoszenia.
 Pod kątem estetycznym – cienko, mimo, że na zachodzie wszystko szło do przodu.
• Na zachodzie swoje reformy wprowadzał wtedy (1835) Emil de Girardin.
• Jaką nową inicjatywę należy wymienić pojawienie się w Krakowie, w 1848 r. dziennika „Czas”.
o Był to zwiastun w układzie dziennika informacyjnego.
o Organ konserwatystów krakowskich – stańczyków.
o Wzorował się na brytyjskim „Timesie”.
• Cenzura rosyjska wprowadziła „zapisy”.
o Były to tematy, zestawienia, które nie mogły być poruszane i rozwijane.
o Były to także konkretne zwroty („Opiekuńczy Rząd drzewek pomarańczowych”).


• W latach 50. XIX w. prasa polska zmieniła całkowicie swoje oblicze.
• W marcu 1851 r., po 16 latach od reform Emila de Girardin, ukazuje się „Dziennik Warszawski”.
o Redaktor naczelny: Henryk Drzewuski, prekursor gawędy jako gatunku publicystycznego.
 Był zwolennikiem utrzymania politycznego status quo.
 Otrzymał kasę na to pismo od Namiestnika Królestwa Polskiego.
 Ta inicjatywa, z pozoru prywatna, miała służyć propagowaniu działalności Namiestnika i Rządu Królestwa Polskiego.
 Ze względu na niejasne powiązania redaktora, znani dziennikarze odmawiali mu współpracy.
 Jedyną znaczącą postacią był początkowo August Wilkoński, a później Julian Bartoszewicz, Konstanty Waligórski, Wacław Szymanowski.
o Układ:
 Czterokolumnowy.
 Numer otwierał artykuł wstępny.
 Potem – zestawienia najważniejszych wiadomości.
 Na podwale - rubryka felietonowa, która była jednocześnie rubryką recenzji teatralnej.
o Ta pozycja rozpoczęła łańcuch radykalnych zmian w prasie.

• Zmienia się w tym czasie pogląd na prasę – wydawcy patrzą na nią, jak na towar.
o Rzewuski rozpoczyna walkę konkurencyjną.

• Na konkurencyjne wyzwanie Rzewuskiego reaguje pierwszy Antoni Lesznowski, wydawca „Gazety Warszawskiej”
o Zmienia układ gazety.
o Ale poszerza też dział literacki i społeczny.
o Wprowadza stałe honoraria dla swoich publicystów, co oznacza wykrystalizowanie się zawodu dziennikarskiego.
 Pozwala to na ściągnięcie dobrych autorów.
• Od tego momentu zaczyna się różnicowanie statusu dziennikarza, wynikające z powodzenia u czytelników.

• Po roku 1850 na łamy dzienników wkracza literatura.
o Jest to spowodowane zarówno zapotrzebowaniem ze strony czytelników, jak i chęcią wypromowania literatury, która najpierw właśnie zaistniała w prasie, później w formie książkowej.
o Formy:
 Powieść odcinkowa.
• Kraszewski.
• Prus.
• Orzeszkowa.
• Sienkiewicz.
 Nowela i opowiadanie.
o Sprzyjało to wzrostom nakładów.
o Zjawisko nie tylko polskie, ale także europejskie.

• W końcu lat 50. rozpoczyna się era magazynów ilustrowanych.
o „Tygodnik Ilustrowany”.
 1859 r.
 Dominowała publicystyka i literatura.
 Bogato ilustrowany, ale nie fotografiami, a rycinami.
 Tematyka podróżnicza, społeczna, literacka, historyczna.
 Zrobi furorę (8000 egzemplarzy).
o „Tygodnik Mód i Powieści”.
 1862 r.
 Inspirowany „Tygodnikiem Ilustrowanym”.
 Dla pań.
o „Wędrowiec”.
 1863 r.

• Prasę wydawaną w Królestwie można podzielić na:
o Tajną.
o Jawną.
• Prasa tajna to:
o Wyraz polaryzacji światopoglądowej wśród elity intelektualnej.
o Zjawisko niespotykane w krajach europejskich.
• W latach 1861 – 64 wychodzi w drugim obiegu ponad 300 tytułów prasowych.
• Cechy:
o Nie cenzurowana.
o Małe formaty.
o Niewielka objętość.
o Tematyka polityczna, patriotyczna, powstańcza.
• Kulminacja: maj - sierpień 1863 r.
o Wtedy trwały najbardziej intensywne walki między powstańcami a wojskami rosyjskimi.
o Było to ponad 50 % tytułów.

• „Strażnica”
o Pierwsze pismo tajne: 1 września 1861 r.
o Poglądy centrowe tzw. Grupy Sybiraków.
o Redaktor naczelny: Agaton Giller.
 Propagator solidaryzmu społecznego.
 Przeciwnik najbardziej radykalnych grup powstańczych.

• „Pobudka”
o W październiku 1861 r. powstał w Warszawie tzw. Komitet Miejski.
o Reprezentacja polityczna Stronnictwa Czerwonych.
o 1 listopada 1861 r. Komitet Miejski wydał „Pobudkę”
 Najbardziej radykalne pismo powstania styczniowego.
 Żądała powołania tajnego Rządu Narodowego.
 Nawoływała do walki zbrojnej.
• Odbiór:
o Prasa tajna była postrzegana przez społeczeństwo jako coś atrakcyjnego, ale niezbyt poważnego.
o Nie wszyscy popierali ideę powstania zbrojnego.
o Policja też się tą prasą specjalnie nie przejmowała.

• 2 maja 1863 r. zabito Miniszewskiego, publicystę „Dziennika Powszechnego”.
o Było to pierwsze zabójstwo dziennikarza na tle politycznym, wymierzone w przeciwnika idei powstania.

• Po stłumieniu powstania styczniowego władze carskie uruchomiły represje wobec dziennikarzy zaangażowanych w działalność powstańczą.
o Osoby te umieszczono na liście i zabroniono im obejmować funkcji redaktorskich w prasie Królestwa i Litwy, a także rosyjskiej.
o Powrócono do dwustopniowej cenzury prasy.
 Na szczeblu najniższym istniał Warszawski Komitet Cenzury.
 W miastach gubernialnych funkcje cenzorskie pełnił albo gubernator, albo jego zastępca.
 Nad tym wszystkim był Zarząd Prasy ………, jako instytucja odwoławcza.
 A nad nimi: Minister Spraw Wewnętrznych Cesarstwa.
o Ogromnie to skomplikowało proces wydawania prasy i zakładania pism.
 Struktura ta była bardzo skorumpowana.
• Sytuacja prasy po powstaniu styczniowym:
o Zachowano dotychczasowe pisma informacyjne, magazyny.
o W latach 1864 – 70 nastąpił okres stagnacji, spowodowany represjami.

• Upadający „Kurier Warszawski” w wyniku zmiany stał się czołowym pismem informacyjnym wydawanym na obszarze ziem polskich.
o Reformatorem był Wacław Szymanowski, działacz powstańczy.
o I nie mógł stać się redaktorem odpowiedzialnym, a to mu było potrzebne do przeprowadzenia reform.
o Przez 8 lat, do 1876 r. walczył o to, aż mu się udało.
o Ale już w trakcie reformował pismo etapami:
 Zatrudnił:
• Bolesława Prusa (kronika tygodniowa: felieton/reportaż).
• Wiktora Gomulickiego (reportaże, literatura).
• Feliksa Fryze (kolumna ciekawostek).
o W 1880 r. Szymanowski, jako pierwszy, stworzył ekipę stałych zagranicznych korespondentów.
o Podpisał umowy z zagranicznymi agencjami zagranicznymi.
o W 1883 r. „KW” przechodzi na dwa wydania: poranne i popołudniowe.
o Szymanowski wprowadza nowoczesny sprzęt: gilotyny i maszynę pospieszną (rotacyjną).
o Jako pierwszy wprowadził harmonogram działania redakcji – bardzo precyzyjnie przestrzegany do 1939!
o Był to pierwszy dziennik, który docierał na obszar całej byłej RP.

• „ Kurier Poranny”.
o Rywal „Kuriera Warszawskiego” w zakresie informacji.
o Od 1877 r.
o Redaktor naczelny: Feliks Fryze.
o Była to gazeta „do śniadania”, dostępna w sklepach i kawiarniach.
 Wychodziła o 9:00, trzy godziny wcześniej, niż „Kurier Warszawski”.
o Więcej ciekawostek niż informacji poważnych; bazował na sensacji.
o Nakład: 5000 egz.

• „Kurier Codzienny”
o Istniał wtedy zapis, iż prasa nie powinna się ukazywać w niedziele oraz święta religijne i państwowe.
 Przepis nie wytrzymał pod naporem rynku, i go zmieniono.
o Tę lukę wykorzystał „Kurier Codzienny”, który był wydawany 7 razy w tygodniu.
o Najwięcej informacji przynosił właśnie w niedzielę.
o Redaktor naczelny: Karol Kursz.
o Nakład: 5000 egz.

• Oprócz kurierów, bazujących na sensacji, ukazywały się też dzienniki poważne, dzienniki opinii.
• „Gazeta Polska”.
o Konserwatywna, zachowawcza, lojalna wobec władz.
o Jednym z publicystów był Józef Ignacy Kraszewski, a także Bolek Prus.
• „Słowo”.
o Redaktor naczelny: Henryk Sienkiewicz.
o Publikował „Trylogię”
o Osiągnął 10 000 stałych prenumeratorów.

• Po powstaniu styczniowym pojawiła się w Warszawie prasa pozytywistyczna, oraz tygodniki.
• „Przegląd Tygodniowy”.
o Wychodził od 1866 r.
o Redaktor: Aleksander Świętochowski.
o Był to manifest pozytywistów.
o Tam ukazał się tekst „Wy i My”, rozliczający się z romantykami.
o Zdominowany przez publicystykę Świętochowskiego.
• „Prawda”.
o Od 1881 r.
o Też Alex Świętochowski.

• Prasa Ilustrowana:
• „Kłosy”
o Od 1865 r.
• „Bluszcz”
o Też od 1865 r.
o Dla Kobiet.

• Pierwsze periodyki partyjne.
o Opóźnienie w stosunku do Europy:
 W zaborze rosyjskim działalność polityczna była zabroniona.
 W zaborze pruskim było trudno, ale dawało radę.
 W austriackim działalność była legalna i tam najwcześniej powstała taka prasa.

• Na terenie Galicji powstała prasa narodowa / endecka.
• „Przegląd wszechpolski”.
o Od 1895 r. przez Romana Dmowskiego.
o Publikowało najważniejsze teksty programowe.
• „Polak”.

• W Galicji powstała też prasa ruchu ludowego.
o Powstała ona z inicjatywy księdza Stanisława Stojałowskiego, ale nie była to prasa ściśle partyjna.
• „Przyjaciel ludu”
o Wydawany przez Marię i Bolesława Wysołków (?)
o Od 1889 r. we Lwowie.
o Publicyści tego pisma aktywnie organizowali ruch ludowy, co doprowadziło do powstania w 1913 r. partii chłopskiej PSL „Piast”.
o Wtedy też ukazało się pismo „Piast”.

• W Galicji narodziła się prasa socjalistyczna.
• „Praca”
o Od 1879 r. przez Józefa Daniluka (?) we Lwowie.
o Poruszało kwestie socjalne.
• „Naprzód”
o Organ socjaldemokracji galicyjskiej.
o Redakcja: Ignacy Krasiński.
o W 1900 „Naprzód” stał się pierwszym polskim dziennikiem socjalistycznym


• W zaborze pruskim pojawiła się legalna prasa chadecka.
o Głównie na Śląsku.
o Przy udziale kleru – ksiądz Stanisław Adamski
• W zaborze pruskim od 1891 r. ukazuje się legalna prasa socjalistyczna, odnosząca się do socjaldemokracji niemieckiej (SPD), której polskie komórki socjalistyczne były częścią.
• „Gazeta Robotnicza”
o Od 1892 r. w Katowicach.


• W zaborze rosyjskim działalność polityczna była zakazana.
o W konspiracji działali socjaliści.
o Partia Socjalistyczna Zaboru Rosyjskiego powstała w 1893 r.

• „Robotnik”
o Wydany w czerwcu 1894 przez Józefa Piłsudskiego.

• Na terenie zaboru rosyjskiego wielką rolę odegrała prasa emigracyjna, wydawana w:
o Londynie.
o Paryżu.
o Genewie.


1914 – 1918
• Jest to okres regresu.
• Największe straty poniósł ośrodek warszawski, dominujący przed wojną.
o Po wkroczeniu wojsk niemieckich w sierpniu 1915 r. do Warszawy mogło ukazywać się jedynie 14 tytułów (przed wojną ponad 100).
o Gazety prorosyjskie („Gazeta Warszawska”) zostały ewakuowane w głąb Rosji.
o Te, które były wydawane, miały zmniejszone format i objętość.
o W połowie tego okresu w Warszawie dominującą formą były tzw. jednodniówki., gazety nieperiodyczne.
 Było to podstawowe źródło informacji dla ludności warszawskiej.
• W zaborach pruskim i austriackim nie było takich wydawnictw.
o Prasa była tam poddana specjalnej kurateli – działała cenzura wojskwa.
• Produkcja prasy, w porównaniu z rokiem 1914 spadła o 50 %.
o Kompletnemu zniszczeniu uległy drukarnie i cała infrastruktura.
o Największe straty poniósł zabór rosyjski.
• W 1918 podjęto wyzwanie odbudowy.
o Potrzeba było 3 lat, by przywrócić poziom z 1939 r.


Dwudziestolecie międzywojenne.

• W tym czasie w Polsce ukazało się ponad 20 000 tytułów, czyli 4 razy więcej, niż w latach 1661 – 1918.
• Warunki ukazywania się prasy były odmienne.
o Brak ograniczeń formalno – prawnych.
• Dzienniki i czasopisma zaczęły spełniać nowe funkcje.
o Prasa kształtowała ówczesną scenę polityczną i system polityczny.
 Byłe to jedyne medium, które mogło prezentować polityków ich programy.
 Kształtowała normy kultury politycznej.
 Była swoistym dopełnieniem parlamentu.
• Dyskusje parlamentarne przenosiły się na łamy pism.
o Prasa pełniła funkcję kulturotwórczą.
 Dokonała bilansu stanu polskiej kultury.
 Odnosiła polską kulturę do światowej.
o Prasa likwidowała analfabetyzm – niosła cywilizację.
o Prasa integrowała terytoria, które wcześniej należały do różnych zaborów.
• Periodyzacja systemu prasowego:
o Kryteria polityczne:
 1918 – 1926 (do przewrotu majowego) i 1926 – 1939.
• Przed przewrotem system był bardzo spluralizowany.
• Po przewrocie dzieli się na prasę prorządową i opozycyjną.
o Kryteria statystyczne.
 1918 – 1921.
• Odbudowa stanu posiadania z 1914 r.
 1922 – 1929.
• Dynamiczny wzrost ilości tytułów.
• Powstało najwięcej pism, ale były one w znacznej części efemeryczne (7 na 10 upadało)..
• Rozwój ilościowy prasy wynikał z dużej ilości partii politycznych.
• Rozwinęła się grupa czasopism specjalistycznych – najbardziej stabilna.
 1929 – 1934.
• Okres kryzysu gospodarczego.
• Dotknął on głównie pisma partyjne.
• Największe straty miały pisma chłopskie i robotnicze.
• Najlepiej poradziły sobie pisma specjalistyczne i masowe (sensacyjne).
 !934 – 1939.
• Szybki wzrost ilości tytułów, ale także i nakładów.
• Struktura tematyczna i częstotliwość (pierwsze dane pochodzą z II połowy lat 30.).
o Tematyka:
 Np. w 1937:
• Pisma religijne (ponad 300).
• Gospodarcze i specjalistyczne.
• Naukowe.
• Pisma dla młodzieży.
• Prasa związkowa.
• Dzienniki informacyjne (ponad 160).
o Częstotliwość:
 Miesięczniki (4000)
 Dzienniki (3000)
 Tygodniki (3000)
• Uwarunkowania prawne:
o Do 1938 r. nie istniały jednolite przepisy dotyczące wydawania i kolportażu prasy.
o W 1918 r. na terenach byłych zaborów istniały prawa prasowe państw, które te tereny okupowały.
 Administracja i sądy starały się uwzględniać zmiany polityczne, to znaczy nie stosowano przepisów o charakterze restrykcyjnym.
 Jedynym ograniczeniem było wprowadzenie na czas wojny polsko – sowieckiej cenzury wojskowej oraz delegalizacja prasy komunistycznej namawiającej do zmiany władzy.
o Konstytucja marcowa 1921 gwarantowała bardzo szeroki zakres swobód.
 Każdy, kto zgłosił chęć wydawania, mógł to robić.
 Wprowadzała wolność słowa i kolportażu.
 Wprowadzała zakaz łączenia funkcji redaktora odpowiedzialnego z funkcją posła (żeby go nie chronił immunitet).
o Powstała jednak schizofreniczna sytuacja:
 Liberalna ustawa zasadnicza.
 Stare przepisy wykonawcze.
• Ale zawsze można było powołać się na konstytucję.
o Przewrót majowy:
 Próby ograniczania swobody prasy (zwłaszcza opozycyjnej).
 Wprowadzono dwa akty wykonawcze:
• Dekret Prezydenta RP o rozpowszechnianiu nieprawdziwych wiadomości.
o Wprowadzał bardzo nieostrą normę, i był narzędziem ingerencji w wolność prasy.
• Dekret o prawie prasowych.
o Istotą ich było przekazanie decyzyjności o popełnieniu lub niepopełnieniu przestępstwa administracji, a nie sądom, jak dotychczas.
 System represji dotknął szczególnie pisma opozycyjne.
o W 1932 r. wprowadzono do rejestru przestępstw w KK przestępstwa popełnione drukiem.
o W 1935 weszła w życie konstytucja kwietniowa.
 Nie zawierała tych deklaracji wolnościowych, które gwarantowała marcowa.
o W 1938 r. wydano dekret o prawie prasowym.
 Wzbudził oburzenie, bo sankcjonował tendencje niedemokratyczne – był bardzo restrykcyjny.
 Zobowiązywał prasę do publikowania tzw. komunikatów rządowych bez żadnych zmian i skrótów.
 Podnosił kary finansowe do rozmiarów, które powodowały upadek karanych pism.
 Likwidował funkcję redaktora odpowiedzialnego – odpowiadał bezpośredni autor, prowadzący numer lub wydawca.
o Dekret ten obowiązywał tylko rok, ale jego przepisy zostały przeniesione do prawa prasowego PRL.
 Ostatnie zlikwidowano dopiero w 1964 r.
• Agencje prasowe – system źródeł informacji.
o Nasłuch radiowy.
 Na nim opierały się głównie pisma masowe.
o Agencje prasowe:
 Oficjalne.
• PAT (Polska Agencja Telegraficzna).
o Od grudnia 1918 r - centrala.
o W 1919 r. – pierwsze oddziały terenowe.
o Musiała wyrażać poglądy rządu – była agencją rządową.
o W połowie lat 20. miała podpisane umowy z największymi agencjami światowymi i dorównywała wielkością średnim narodowym agencjom europejskim.
o W 1926 r. stała się częścią machiny propagandowej sanacji.
 Wszyscy dyrektorzy byli desygnowani przez otoczenie marszałka.
 Miała monopol na dystrybucję reklam i ogłoszeń firm państwowych, urzędów i sądów, którymi nagradzała posłuszne jej redakcje.
 Miała wyłączność na obsługę wszystkich oficjalnych imprez.
 Robiła swoje kroniki filmowe i rozpowszechniała je (obowiązkowo – inaczej zamykano kina).
 Półoficjalne.
 Nieoficjalne.
 Prywatne.
 Specjalistyczne.

Prasa prawicowa:
Prasa obozu narodowego:
• Periodyki wydawane lub inspirowane przez:
o Związek Narodowo – Ludowy.
o Stronnictwo Narodowe (potem).
• Cezury:
o 1918 – 1926
 Wówczas ta formacja współrządzi, prasa odnosi sukcesy, jest najsilniejsza w RP.
o 1926 – 1939
 Obóz narodowy zwalczany przez ekipę pomajową.
• Prasa ta miała doświadczenia sprzed 1918 r.
o Miała środki finansowe i materialne, pochodzące głównie z darowizn czołowych działaczy ruchu.
o Na terenach zachodnich korzystała z pieniędzy Funduszu Banku Związku Spółek Zarobkowych (była w najlepszej sytuacji finansowej).
• Geografia prasy obozu narodowego:
o Do 1926 r.
 Widoczna we wszystkich regionach kraju
 Najsilniejsza na zachodzie: Wielkopolska, Pomorze.
 Warszawa – ważny ośrodek:
• Tu funkcjonował Klub Parlamentarny.
 Także: Wilno, Lwów.
 Prasa ta wychodziła także w małych miastach – w przeciwieństwie do prasy innych orientacji.
• Endecja miała kilkanaście pism w małych miastach!
 Pojawiała się wszędzie tam, gdzie istniał realny lub tylko urojony konflikt na linii Polacy – Żydzi (była antysemicka i nacjonalistyczna)..
o Dzięki tej prasie lokalnej endecja osiągnęła tak duży sukces wyborczy.
o Tytuły:
• „Gazeta Warszawska”
o Nakład 20 – 30 000 egz.
o Dostępna w sprzedaży ogólnopolskiej (prenumerata i sprzedaż komisowa).
o Redaktor naczelny: Zygmunt Wasilewski.
 Działacz Ligi Narodowej.
 Współpracownik Romana Dmowskiego.
o Znakomita publicystyka.
o Pisali tu:
 Aleksander Świętochowski.
 Adolf Nowaczyński.
 Stanisław Kozicki.
 Władysław i Stanisław Grabscy (ekonomia).
 Jan Mesdorf.
 Wojciech Wasiutyński.
 Romek Dmowski.
o Gazeta powściągliwa w dyskusjach politycznych, antysemityzmie i obrażaniu.
o Po 1926 bardzo antysanacyjna.
o Bardzo często konfiskowana.
o Kulminacją antysanacyjności był moment śmierci Piłsudskiego.
 Bojkot tytułu.
 Protesty środowisk dziennikarskich.
 Ruch odmówił kolportażu.
 Władze SN zawiesiły tytuł.
• „Warszawski Dziennik Narodowy”
o Powstał w miejsce „Gazety Warszawskiej”
o Pełnił w latach 1935 – 1939 tę rolę, jaką wcześniej „Gazeta Warszawska”.
• „Gazeta Poranna 2 Grosze”
o Znana ze sporów politycznych, które prowadziły do awantur.
o Bardzo nacjonalistyczna i antysemicka.
o Obwiniona o udział w nagonce na Gabriela Narutowicza.
• „Myśl Narodowa”
o Periodyk teoretyczno – programowy.
o Zdominowany przez Adolfa Nowaczyńskiego.
o Pisywali tam ludzie ze Stronnictwa Narodowego:
 Książę Lutosławski.
 Zygmunt Wasilewski
 Aleksander Świętochowski.
Prasa Wielkopolska:
• „Kurier Poznański”
o Kolportowane głównie na terenie województwa poznańskiego i Pomorza.
o Problematyka gospodarcza.
o Najmniej antysemicki spośród endeckich, a najbardziej antyniemiecki.
o Czytelnik zabił Bolesława Marchlewskiego, redaktora naczelnego, bo pismo było zbyt mało antyżydowskie.
o Zastąpił go Marian Sejda, który uczynił z tego dziennika najlepszy dziennik Wielkopolski.
• Drukarnia i księgarnia świętego Wojciecha.
o Była to oficyna wyposażona sprzętowo równie dobrze, jak wydawnictwa masowe.
 Dzięki temu mogła prowadzić działalność usługową, i w ten sposób finansowała wydawnictwa endeckie.
o Co wydawała?
• „Orędownik Wielkopolski”.
o Pismo narodowe i katolickie, ale w formule sensacyjnej.
• „Słowo Pomorskie”
o Bardzo antysemickie, mimo braku tego problemu na Pomorzu.
o Redaktorem naczelnym był Stefan Sacha, który wszędzie widział spisek semicki.
• „Słowo Polskie”
o Dziennik wydawany we Lwowie.
o Kultowy wśród endeków, bo kultywował tradycję pionierskiej prasy endeckiej końca XIX w.
o Współpracował z działaczami z całej Polski.
o Po przewrocie stało się pierwszą ofiarą sanacji: wykupione i zmienione.

Prasa chadecka.
• Mimo, iż treściowo zbliżone do siebie, obozy endeków i chadeków to dwa różne systemy.
• Chadecy byli zbliżeni personalnie i ideowo do kościoła katolickiego.
o Program swój oparli o encyklikę papieża Leona XIII.
• Szczególny nacisk kładziono na kwestię społeczną, solidaryzmu społecznego.
• Kolebką ChD był Śląsk, a liderem – Wojciech Korfanty.
• Korfanty był do 1927 r. największym popularyzatorem prasy ChD.

• „Polonia”.
o Dziennik Korfantego, wydawany w Katowicach.

• „Rzeczpospolita”
o Z tego dziennika chciał Korfanty utworzyć organ prasowy ChD.
o Wypadło na dziennik warszawski, bo Korfanty zdawał sobie sprawę, że świat nie kończy się na Śląsku.
o Od 1920 r. pismo to wydawali jako właściciele:
 Ignacy Jan Paderewski.
 Stanisław Stroński.
o Chcieli oni, by “RP” miała najwyższy nakład w Polsce – ambicją było 100 000 egzemplarzy.
o „RP” miała najlepszą publicystykę.
o Korfanty za 50 000 dolarów w 1925 r. wykupił udziały Paderewskiego, ale Stroński o tym nie wiedział.
 Cały zespół, wraz ze Strońskim, podał się do dymisji.
o Pismo bardzo straciło swoją pozycję – w 1926 r. 25 000 egzemplarzy.
o Korfanty dalej szukał swojej ofiary:
• „Dziennik Bydgoski”.
o Korfanty wszedł w spółkę z Janem Teską.
o I tym razem się udało – dziennik stał się organem ChD.
o Ale Korfanty kombinował dalej.
• „Głos Narodu”
o Korfanty chciał przejąć spółkę krakowską, która to pismao wydawała, ale się nie dało.
• „Polska Zachodnia”
o Po przewrocie majowym Korfanty stał się wrogiem numer jeden, i sanacja chciała go zniszczyć.
 Stworzono w Katowicach konkurencyjny dla „Poloni” dziennik.
 Polecenie to otrzymał nowy wojewoda śląski, płk Michał Grażyński.
 Dostał na to dużo kasy, ale konkurencja stała się niegroźna.
o Sanacja postanowiła zdyskredytować Korfantego: chciano nagłośnić jego związki, jako posła, z kapitałem niemieckim.
o Był to bardzo ciężki zarzut, i Sąd Marszałkowski wydał wyrok niejednoznaczny, ale nie zdjął z niego zarzutów.
o Korfanty musiał emigrować, bo stracił popularność społeczną i zaufanie.
• „Polonia”, jak i inne pisma antysanacyjne, została objęta represjami.
o Korfanty kierował pismem z zagranicy, ale to nie stykał.
• Pomoc zaoferował inny emigrant, Wincenty Witos, który polecił swojemu wydawnictwu krakowskiemu, wydającemu tygodnik „Piast”, aby wsparło finansowo „Polonię”.
• Ten upadek „Polonii” spowodował, że ośrodkiem prasy ChD stała się Bydgoszcz i Jan Teska z „Dziennikiem Bydgoskim”.
o „Dziennik Bydgoski” oraz jego mutacje wielkopolskie i pomorskie osiągały łącznie 55 000 egzemplarzy.
• Najlepsze lata prasy ChD to lata 20.
• Chadecy mieli wpływy w środowiskach robotniczych i własne „żółte” związki zawodowe.
• Wydawały one własne periodyki

Prasa kościoła katolickiego.
o Kościół był największym wydawcą prasowym (głównie wydawnictwa religijne).
o Po 1926 r. kościół wszedł do gry politycznej.
o Wcześniej jego postulaty realizowały partie rządzące – ND i ChD.
o „Mały Dziennik”
o Wydawany przez ojców franciszkanów w Niepokalanowie
o Wyrażał opinię Episkopatu Polski.
o Był dziennikiem politycznym.
o Kościół posiadał też dobrze zorganizowaną, politycznie ukierunkowaną, agencję prasową.
o Podejmował też grę polityczną za pomocą pozornie apolitycznych pism, jak np. „Kultura”.

Prasa konserwatywna (prawicowo – centrowa).
o Wszystkie tytuły zaliczano do prasy opiniotwórczej.
o Konserwatyści reprezentowali interesy wielkich właścicieli ziemskich i kapitalistów.
o Prasa, jak i sam ruch, była zdecentralizowana i lokalna.
o Stworzono 3 ośrodki:
o Krakowski (i Galicja).
 Od 1848 roku wychodził „Czas”.
• Organ krakowskich stańczyków.
• Był bardzo „krakowski”, aż do przeniesienia redakcji do Warszawy w 1935.
• Tytuł ten nigdy się nie zmieniał.
• Silnie związany z Uniwersytetem Jagillońskim (prof. Strajcher i Jaworski)
o Wileński.
 Podawany jako przykład centrum prasy konserwatywnej.
 „Słowo”
• Powstało na zgliszczach prawicowej „Gazety Grajlowej (?)”
o Niezbyt poczytna.
o Wykupiona przez członków Wileńskiego Banku Ziemskiego.
• Redaktor naczelny: Stanisław Cat Mackiewicz.
• Pismo bardzo konsekwentne ideologicznie:
o Przeciwne reformie rolnej.
o Przeciwne ustawom społecznym i liberalnej formule państwa.
• Pisywali tam:
o Władysław Gizbert Zdobnicki.
o Karol Zbyszewski.
o Ksawery Pruszyński.
• „Słowo” dążyło do współpracy z Piłsudskim.
o Zaaranżowało zjazd konserwatystów i sanacji w Nieświerzu na jesieni 1926 r.
o Po tym zjeździe konserwatyści rozpoczęli aktywną działalność polityczną – zostali ministrami.
• Do 1935 „Słowo” mimo związków z konserwatystami realizowało linię propagandową piłsudczyków.
• Bardzo aktywne w przygotowaniach Konstytucji Kwietniowej w 1935 r.
• Po śmierci Piłsudskiego „Słowo” przeszło do opozycji.
o Atakuje politykę zagraniczną, zarzucając jej małą wyrazistość.
o Atakuje polską armię i obnaża jej słabość.
o Krytykuje politykę represyjną na kresach, stosowaną przez administrację i policję.
• W kwietniu 1939 r. Stanisław Cat Mackiewicz został osadzony w Berezie Kartuskiej, jako jedyny dziennikarz konserwatywny.
• „Słowo” było zdominowane przez jego osobowość.
• Było jedynym, poza sensacyjnym „IKC”, pismem pozawarszawskim, o zasięgu ogólnokrajowym.
• NA EGZAMINIE BĘDZIE PYTANIE O ROLĘ, JAKĄ SPEŁNIŁO „SŁOWO”.
o Poznański:
 Specyficzny ze względu na doświadczenia historyczne:
• Na kresach wschodnich konserwatyści to właściciele wielkich latyfundiów.
• A poznańscy to przede wszystkim przemysłowcy, bankierzy…
 „Dziennik Poznański”
• Wydawany przez spółkę Drukarnia Dziennika Poznańskiego Towarzystwo Akcyjne.
• Jego akcjonariuszami byli bracia Tadeusz i Mieczysław Sółdrzyńscy i Roger Hrabia Raczyński.
• „Dziennik Poznański” nie powinien się mylić z „Kurierem Poznańskim”, który był pismem endeckim, a nie konserwatywnym.
o Pisma te rywalizowały o tego samego, prawicowego czytelnika.
o Do 1930 r. górą był „Kurier”, potem „Dziennik”.
o Podobne nakłady: 50 000 egz.
o Dwie edycje.
o Zdominowały rynek prasy informacyjnej w Wielkopolsce.
• Redaktorów naczelnych było wielu:
o Najważniejszy: Józef Winiewicz (1930 r.) dużo zrobił dla pisma.
• Dla zdystansowania się od „Kuriera”, „Dziennik” mniej operował retoryką antysemicką, skupiając się na ekonomii.
• Oba pisma były bardzo antyniemieckie.
o Warszawski.
 Zabór rosyjski nie miał tradycji konserwatywnych, ale chciano je tam zaszczepić.
 Grupą targetową stali się biznesmeni z Warszawy i Łodzi (Gejer).
 Na czele formacji postawiono księcia Janusza Radziwiłła.
 Inicjatywy prasowe lat 20. i 30. były nieudane.
 Początkowo (1918 – 1920 r.) za organ formacji uznawano „Dziennik Powszechny”
 Od 1924 – „Dzień Polski”
 Gdy w 1935 r. zabrakło konceptu, sprowadzono krakowski „Czas”, który odniósł w Warszawie porażkę.
o Prasa ruchu ludowego:
o Ludowcy mieli tradycje prasowe jeszcze z wieku XIX.
o Początki:
 Prasa dla ludu.
 Orientacja katolicko – konserwatywna.
 Główny animator: ksiądz Stanisław Stojałowski (Wieniec, Pszczółka).
 Ale to nie były pisma partyjne.
 W 1913 (powstanie PSL Piast) – początek prawdziwy.
o Przy omawianiu większości kierunków politycznych cezurą jest zawsze rok 1926, ale prasa ludowa jest wyjątkiem.
 Tu cezurą jest rok 1931 – rok zjednoczenia ruchu ludowego.
o Przed 1931 r.:
 Ruch, czyli także prasa, podzielony był na wiele odłamów: od kryptokomunistów do konserwatystów.
 Największe formacje: PSL Wyzwolenie i PSL Piast.
• Ich organy też się tak nazywały (Piast i Wyzwolenie).
• Osiągały one największe sukcesy.
• I te formacje weszły do Sejmu.
 Reszta – to efemerydy (często przedwyborcze).
• Te małe pisemka zajmowały się promowaniem swoich właścicieli.
• Czyli były to pisma czysto propagandowe.
• O programie pisma decydował ten, kto dawał pieniądze.
• Mistrzem w tym był Jan Dąbski.
o Dzięki odpowiednim układom i prasie zawsze wchodził do Sejmu.
o Po przewrocie przeszedł na stronę sanacji.
 75 % tytułów kierowano do środowiski chłopskich.
 25 % tytułów – do mieszczan:
• IKC (PSL Piast)
• „Gazeta Grudziądzka” (PSL Piast)
o Kultowe pismo.
o Jest to gazeta, która osiągnęła nakład ponad 100 000, jako pierwsza spośród pism ludowych (przed 1918).
o Redagowana przez Wiktora Kurelskiego.
o Jedyne pismo znane w całej Polsce i poza nią.
o Byłe to jedyne wydawnictwo, które prowadziło działalność marketingową.
 Stały kontakt z czytelnikami.
 Gadżety.
 Festyny.
o Po 1926 r. zniszczony przez sanację.
o Przeniósł się do Poznania, ale to już nie było to.
o Po 1931 r.:
 Na kongresie zjednoczeniowym PSL Piast i PSL Wyzwolenie powstały dwie koncepcje:
• Prasa ludowa miała zachować cechy systemu sprzed 1931 – decentralizacja.
• Prasa ludowa miała być scentralizowana.
 Osiągnięto kompromis:
• W pewnej części system scentralizowano:
o Czego wyrazem było utworzenie centralnego organu ruchu ludowego, dziennika „Zielony Sztandar”.
o Miał on realizować główną linię ugrupowania.
o Redaktorem naczelnym został Maciek Rataj.
• Ale zachowano dwa zasłużone tytuły: „Piast” i „Wyzwolenie”.
o „Piast”
 miał wychodzić w Krakowie, a obejmować zasięgiem Małopolskę.
o „Wyzwolenie”
 Miało wychodzić w Warszawie, a obejmować Polskę centralną i zachodnią.
o Pisma te nie kwestionowały linii promowanej przez „Zielony Sztandar”
• Kompromis sprawdził się w praktyce.
o W 1935 doszło do nieporozumień z działaczami lewicowymi, którzy przed zjednoczeniem należeli do Stronnictwa Chłopskiego.
 Nie byli zadowoleni ze zjednoczenia.
 I do drugoplanowych pism partyjnych („Piast”, „Wyzwolenie”) doszło trzecie:
 „Polska Ludowa”
• Pismo reprezentowało lewicę ludową skupioną przed 1931 rokiem w Stronnictwie Chłopskim.
• Część tych ludzi stworzyła po wojnie prokomunistyczną partię PSL.
o Po 1931 r. doszło generalnie do ujednolicenia poglądów ludowców
o Prasa Polskiej Partii Socjalistycznej:
o Pojawiła się na ziemiach polskich pod koniec w. XIX.
 Była to prasa ideowa i organizatorska.
 Wtedy działacze socjalistyczni uznali prasę za podstawę aktywności politycznej.
o W 1918 r.:
 Ruch socjalistyczny był podzielony na:
• PPS zaboru rosyjskiego
• PPS zaboru pruskiego
• PPSD Galicji.
 Początki prasy legalnej – listopad 1918 r.
• W Warszawie, 11 listopada 1918 bojówki PPS przejęły lokal po kolaborującym z Niemcami piśmie „Godzina Polski”
o I zaczęły wydawać pismo „Robotnik” (scheda po Piłsudskim)
• W Katowicach – „Gazeta Robotnicza”.
• W Krakowie – krakowski „Naprzód”.
o W kwietniu 1919 r.
 Na zjeździe partii doszło do połączenia trzech organizacji w jedną PPS.
 Wprowadzono system prasy, wzorowany na rozwiązaniach partii socjalistycznych z Niemiec i Austrii.
• Składał się on z:
o Prasy centralnej.
o Prasy terenowej.
• Podobny system obowiązywał prasę PZPR.
 Prasa centralna:
• Pismem kluczowym miał być „Robotnik”
o Redaktor naczelny był wybierany przez władze partii.
o Zobowiązano pismo do realizowania poleceń władz partii
o Było ono wzorcem dla innych tytułów.
o Spełniało też rolę trybuny, na której stawali wszyscy ważni partyjniacy.
o Obowiązywało wtedy prawo, zabraniające ingerencji cenzury w przytoczone wypowiedzi posłów.
 I „Robotnik” publikował wyciągi ze stenogramów sejmowych.
 Można było zaobserwować, jak ustosunkowywali się posłowie PPS do różnych ważnych ustaw – a wtedy tworzono podstawy prawa państwowego.
o W 1926 r. „Robotnik” przeszedł do opozycji wobec sanacji.
o Był jednym z najczęściej konfiskowanym tytułem.
o Długoletnim redaktorem naczelnym ( od 1927 ) był Mieczysław Niedziałkowski.
 W swojej publicystyce (bardzo dobre komentarze) formułował cele partii.
• Utworzono też pisma, podporządkowane poszczególnym wydziałom CKW PPS (Centralnego Komitetu Wykonawczego).
 Prasa terenowa:
• Organy lokalne struktur partii (Okręgowe Komitety Robotnicze) wydawały swoje pisma.
o Były one tworzone w dużych centrach przemysłowych.
 System ten ruszył w 1919 r.
 Mimo proweniencji miejskiej, socjaliści wydawali też periodyki dla wsi:
• „Niedola Chłopska”.
• „Dola Chłopska”.
• „Prawda Chłopska”.
• Propaganda ta nie dawała jakiś oszałamiających sukcesów.
 W 1935 r. powstało pismo centralne:
• „Tydzień Robotnika”
o stronił od ciężkich tekstów ideologicznych.
o Dużo ilustracji, krótkie informacje.
o Dzięki temu pismu finansowano wydawnictwa ideologiczne / propagandowe.
o Nakłady ok. 100 000 – ogromny sukces.
o Prasa masowa:
o Zjawisko znane już w Polsce:
 W XIX w. pojawiały się Kuriery: Warszawski, Codzienny, Poranny.
 Masowość przejawiała się w sposobie redagowania i języku oraz cenie dostosowanych do potrzeb „przeciętnego” czytelnika.
o W międzywojniu doszło do rozwinięcia tej formuły w oparciu o doświadczenia krajowe i zagraniczne (USA i Europa).
o Pojawiła się już w pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości.
 Koncern IKC (Ilustrowanego Kuriera Codziennego).
• Założony i prowadzony przez Mariana Dąbrowskiego.
• W Krakowie IKC pojawił w 1910 r., i do 1918 r. budował swój prestiż:
o Nowoczesny.
o Wiarygodny, najlepiej poinformowany.
• Po 1918 Dąbrowski realizował konsekwentnie swoją strategię:
o Oparł całą działalność na IKC, który stał się „okrętem flagowym” wydawnictwa.
o Poszerzał ofertę, obudowując IKC różnymi dodatkami.
o Kolportował IKC we wszystkich większych aglomeracjach.
• Ta strategia umożliwiła Dąbrowskiemu wydawanie innych tytułów:
o Były to pisma typu magazynowego o tematyce bardzo szerokiej, adresowane do wszystkich.
 Światowid.
 Na szerokim świecie.
 Tempo dnia.
 Tajny detektyw.
 Raz, dwa, trzy.
• Dąbrowski świetnie lokował swój kapitał.
• Był prekursorem nowoczesnej formuły prasy.
• Stworzył „Pałac Prasy”, gdzie mieściły się redakcje wszystkich tytułów oraz nowoczesna drukarnia.
• Apogeum sukcesu – przełom lat 20. i 30.

 Koncern Prasa Polska S.A. (Koncern Warszawskich Czerwoniaków).
• Stworzył własny styl, nie ściągany od IKC.
• Prasa codzienna była czerwona, kolorowa.
• Prezentowała bogatą ofertę informacyjną (większą niż prasa krakowska).
• Cecha charakterystyczna: rozbudowane nagłówki, będące często informacją samą w sobie (koncepcja Wierzyńskiego, tytularza wydawnictwa).
• Duża ilość fotografii (większa, niż w Krakowie).
• Oferta tytułowa:
o Zaczynał od dzienników informacyjnych:
 Kurier Informacyjny i Telegraficzny (1922 r.).
 Ekspres Poranny.
• Serwis oparty na nasłuchu radiowym – nowość.
 Dzień Dobry.
 Dobry Wieczór.
o Potem powstały magazyny, ale w ofercie znacznie uboższej niż u Dąbrowskiego.
 Kino.
 Cyrulik Warszawski.
• W 1923 – początek ekspansji terytorialnej wydawnictwa (Polska Centralna i Wschodnia).
o Powstają tam mutacje tytułów warszawskich (10).
• W 1929 r. w Warszawie, przy Marszałkowskiej powstał nowoczesny kompleks redakcyjno – drukarski (dwa lata po utworzeniu przez IKC Pałacu Prasy).
o Była to inwestycja poprzedzająca załamanie rynku i kryzys – dokonana więc w ostatniej chwili.
• Koncern, mimo pozornej obiektywności, był zaangażowany politycznie:
o Związki personalne i finansowe z obozem rządowym.

 Koncern „Republika” z Łodzi.
• Oferta tytułowa:
o Dziennik Republika.
o Sensacyjny dziennik Ekspres Ilustrowany, wydawany w dwu wydaniach: porannym i wieczornym.
• Koncern ten by najbardziej „sensacyjnym”, i odbiegającym od poziomu pozostałych.
o Pisma te były przeznaczone dla robotników Łódzkich.
• Tworzył liczne mutacje w małych miastach w Polsce (miał ich najwięcej: 17 mutacji w Polsce Centralnej i Wschodniej).
• Cecha charakterystyczna: cykliczne komiksy.
• Wydawał zeszyty powieściowe z literaturą popularną (40 % dochodów koncernu).

 Te trzy koncerny spełniały wszystkie kryteria masowości (inaczej niż Mały Dziennik i Orędownik, pisma quasi-masowe, zaangażowane politycznie).

o Co wniosła prasa masowa?
 To, co pojawiło się w altach 20., to była nowoczesna forma znanej już prasy masowej.
 Zbliżyliśmy się w ten sposób do rynku prasowego europejskiego i USA.
 Po raz pierwszy prasa stała się tak powszechna i dostępna.
 Po raz pierwszy prasa koncentrowała się tak bardzo na informacji.
 Prezentowana publicystyka też była na „popularnym” poziomie:
• Mikro - reportaże.
• Felietonistyka.
• Recenzje, powierzchowne i pobieżne.
 Ogromną zasługę pisma te mają w zakresie dynamizowania układu gazety:
• Dużo grafiki.
• Duża rola tytułów.
• Fotografia.
• Kolor.
 Prasa ta skracała dystans między wydawcą a czytelnikiem.
• Uważała się za rzecznika czytelnika masowego.
 Nowym elementem były konkursy (funkcja rozrywkowa) i ankiety (funkcja sondowania opinii).
 Wprowadziła literaturę popularną do pism codziennych (inaczej, niż w XIX w.).
o Prasa społeczno – kulturalna i literacka:
o Funkcje w nowych warunkach historycznych:
 W tej prasie dokonał się bilans polskiej kultury po okresie 123 letniej niewoli.
 Prasa ta współorganizowała, kształtowała na nowo środowiska twórcze.
• Integrowała twórców wokół jakiegoś programu.
 Była pośrednikiem w popularyzowaniu nurtów, które już wykrystalizowały się w Europie Zachodniej – co się do tej pory działo w kulturze.
 Scalała polską kulturę, podzieloną granicami zaborów (publicystyka).
 Kształtowała nowe pokolenia polskiej inteligencji.
o Należy odróżniać prasę stricte literacką od społeczno – kulturalnej i literackiej.
 W międzywojniu wyodrębniły się wyraźnie te dwa typy:
• W prasie stricte literackiej dominowały formy literackie.
o Był prasą elitarną, kierowaną do twórców i krytyków.
o Nakłady 500 – 2 500 egz.
o Powstawały w pierwszych latach niepodległości, kiedy dokonywał się bilans polskiej kultury i kiedy popularyzowano nowe trendy.
• W prasie społeczno – kulturalnej i literackiej dominowały gatunki dziennikarskie.
o Tygodniki te starały się docierać do wszystkich i nie być elitarnymi.
o Nakład – do kilkunastu tysięcy.
 Prasa literacka:
• Dwutygodnik „Zdrój”.
o Poświęcony sztuce i kulturze umysłowej.
o Wydawany w Poznaniu, w latach 1917 – 1922.
o Przez braci Chulewiczów.
• Skamander.
o Pismo formacyjne, wytyczające program artystyczny grupy literackiej „Skamander”.
• Zwrotnica.
o Pismo krakowskich futurystów, założone przez Tadeusza Peipera.
• Czartak
o Pismo polskich ekspresjonistów.
o Wydawane w Wadowicach przez Emila Zygadłowicza w latach 1922 –1927.
 Tygodniki społeczno – kulturalne.
• Tu zalicza się tzw. Wielka Trójka tygodników społeczno – kulturalnych:
o Wiadomości Literackie.
o Prosto z Mostu.
o Kultura (Poznań).
• Oraz inne:
o Pion.
o Zet.
o Podbipięta.
o Czarno na białym.
• Były także miejscem promocji nowych / zmodyfikowanych form wypowiedzi dziennikarskiej.
o Zasługą głównie Wiadomości Literackich było promowanie form reportażowych (reportaż społeczny).
• Publikowała eseistykę (znakomitą), o zróżnicowanej tematyce: filozoficzny, historyczny, literacki.
o Esej miał swoje stałe miejsce w tej prasie.
o Dzięki tej prasie powstała polska szkoła eseju.
o Dzięki niej narodziły się gwiazdy eseju, jak:
 Stanisław Piasecki.
 Bolesław Miciński.
• Publikowała felietonistykę (Słonimski, Tuwim), łączącą erudycję z zaangażowaniem społecznym.
o Była obecna we wszystkich tych tytułach.
o Różniła się od felietonistyki z prasy masowej.

o Prasa 1939 – 1945 (konspiracyjna).
o Skala zjawiska:
 W zależności od kryteriów około 2000 tytułów.
o Funkcje społeczne:
 Zupełnie inne, niż prasa wychodząca legalnie:
• Funkcja informacyjna.
• Funkcja organizatorsko – propagandowa.
o Funkcja organizatorska:
 Prasa konspiracyjna integrowała ludzi działających w podziemiu.
 Pojawiał się tytuł prasowy, a wokół niego powstawała organizacja konspiracyjna.
 Kontakty między członkami takiej organizacji opierały się na siatce kolportażowej.
o Funkcja propagandowa:
 Gdy Niemcy zaatakowały ZSRR (połowa 1941), trzeba było zmienić charakter prasy.
 Wtedy prasa konspiracyjna zaczęła prezentować programy polityczne (dotychczas jedynie informowała).
 Nie było organizacji, która nie prezentowałaby swoich celów politycznych.
• Funkcja kształtowania postaw i zachowań.
o Wskazywała, jak społeczeństwo ma się zachować w sytuacji ekstremalnej.
o Piętnowała zachowania niepożądane.
• Funkcja rozrywkowa.

Ostatnia historia prasy (cokolwiek by to znaczyło).

• Najwięksi wydawcy prasy konspiracyjnej:
o Struktury związane z Rządem Londyńskim:
 Cywilna – Pion Delegatury Rządu na Kraj.
 Wojskowa – Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej A.K.
 Wydawały łącznie ¼ całej prasy konspiracyjnej.
• Delegatura Rządu na Kraj:
o Posiadała Departament Prasy i Informacji.
o Funkcjonował od marca 1941 r.
o Współpracował z Biurem Informacji i Propagandy K.G.A.K. i koordynował działalność.
o Organem prasowym był tygodnik Rzeczpospolita Polska.
• Biuro Informacji i Propagandy K.G.A.K.
o Uformowała się ostatecznie w październiku 1940 r.
o Posiadała dział prasy, wydający prasę dla środowisk AK.
o Główny tytuł: Biuletyn Informacyjny (tygodnik).
o Redaktor naczelny: Alex Kamiński.
o Nakład 40 000 egz. – największy spośród pism konspiracyjnych.

o Oprócz wydawania prasy, Biuro Propagandy:
 Zbierało informacje z różnych dziedzin życia, analizowało je i przesyłało do Londynu.
 Zorganizowało ogromny, podziemny koncern wydawniczy.
 Organizowało akcje dywersyjne wobec Niemców i folksdojczów (akcja N).
• Zasłużył się tam grafik Stanisław Miedza Tomaszewski.
 W 1943 powołało Referat R:
• Referat dywersyjny antykomunistyczny.
o Prasa Ruchu Ludowego (sygnowane pseudonimem Roch).
 Ok. 200 tytułów.
 80 % to inicjatywy lokalne.
 Skoncentrowana na obszarach GG, na których działały Bataliony chłopskie (Lubelszczyzna i Kielecczyzna).
o Prasa Polskiej Partii Robotniczej.
 Ok. 140 tytułów (ale od 1942 r., kiedy powstali).
 Starali się zmienić swój wizerunek.
o Prasa Stronnictwa Narodowego.
 Endecja była wtedy bardzo podzielona.
 Najbardziej aktywna – formacja „Szaniec”.
• O rodowodzie endeckim, ale bliższa ONR.
o Prasa Polskiej Partii Socjalistycznej.
• Były też pisma społeczno kulturalne i literackie.
o Literackie.
 Tam debiutowali poeci okresu wojennego.
• Sztuka i Naród.
o Tadeusz Gajcy.
• Drogi.
o Krzysztof Kamil Baczyński.
o Tadeusz Borowski.
o Satyryczne.


OKRES PRL:
• Periodyzacja pierwszego trzynastolecia opiera się na kryteriach politycznych:
o Okres lubelski: lipiec 1944 - 1945.
o Okres względnego pluralizmu prasy:1945 – 1947.
o Okres budowania prasy stalinowskiej:1947 – 1953.
o Okres odwilży:1953 – 1956.
o Okres małej stabilizacji:1957 – 1970.

• Okres lubelski: lipiec 1944 – 1945.
o Czas tworzenia systemu prasowego opartego na nowych zasadach:
 „Uspołecznienie” prasy - wydawcą mogły być tylko organizacje społeczne lub polityczne, a nie osoba fizyczna.
 Przyznawanie koncesji, a nie na podstawie zgłoszenia.
 Cenzura prewencyjna.
 Działalność prasowa była sterowna centralnie, więc zniknął rynek prasowy.
o Zasady te wprowadził major Jerzy Borejsza.
 Do 1947 r. był animatorem polskich mediów.
 On przesądził o tym, że ta prasa była spluralizowana.
 Miał koncepcję ewolucji, a nie rewolucji systemu prasowego.
 Stworzył w 1944 r. spółdzielnię wydawniczo – oświatową „Czytelnik”.
• Miała wydawać i kolportować prasę i książki.
• Do 1947 r. Czytelnik rządził – był najsprawniejszy i najlepiej zorganizowany.
o Zaczął też wtedy funkcjonować nowy system obiegu informacji:
 Władza przekazała agencji rządowej „Polpress” prawo do reprezentowania władz od strony propagandowo – informacyjnej.
o Stworzono Resort Informacji i Propagandy.
o Wtedy zaczęto tworzyć prasę społeczno – kulturalną i literacką.
 Tygodnik „Odrodzenie”.
• Był wyrazem łagodności zmian ewolucyjnych w systemie prasowym.

• Okres względnego pluralizmu prasy: 1945 – 1947.
o Ogromny wzrost ilości tytułów.
o Sprzyjająca sytuacja polityczna.
 Powstała prasa opozycyjna.
 Komuniści starali się ograniczać jej nakład, ograniczając dostęp do papieru.
 Powstała prasa związana z Episkopatem Polski.
• Tygodnik Powszechny, kontynuacja przedwojennego Głosu Narodu.
• Tygodnik Warszawski.
• Prężny ośrodek – Niepokalanów.
 Niejednolite jest też stanowisko lewicy.
o To wszystko jest względne, bo reżyserowane przez władzę, która chce stworzyć swój korzystny wizerunek.
o Można mówić w tym okresie o nasyceniu tego „rynku prasowego”.
 W każdym mieście ukazują się przynajmniej dwa różne w opcji politycznej dzienniki.
 Rozrasta się oferta tygodników społeczno – kulturalnych i literackich.
• Przekrój.
• Kuźnica.
• Odra.

• Okres budowania systemu prasy stalinowskiej: 1947 – 1953 r.
o Cezurą są sfałszowane wybory w 1947 r., które:
 Legalizują władzę komunistów.
 Pozwalają im na zaprzestanie tej gry pozorów.
 Pozwalają im na centralizację prasy.
o W kwietniu 1947 r. powstała w ramach PZPR pozakonstytucyjna Komisja Prasowa, decydująca w sprawach prasy i propagandy.
o Powstała Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza (RSW), a upada „Czytelnik”.
o Powstała wspólna polityka prasowa państw skupionych wokół ZSRR na konferencji w Szklarskiej Porębie w 1947 r.
o O tych zmianach decydował Jakub Berman.
o Istota modelu stalinowskiego:
 Kontrola:
• Kontrola zewnętrzna – cenzura.
• Kontrola wewnętrzna – w strukturach partyjnych / w redakcjach.
• Komisja Prasowa decyduje, kto może zostać redaktorem naczelnym.
 Czystki polityczne:
• Niewłaściwe pochodzenie.
• Związki z Londynem.
• Związki z prasą przedwojenną.
 Wymiana kadr:
• Zatrudniani są młodzi, zaangażowani i dyspozycyjni ludzie.
 Permanentna kampanijność:
• Non stop mobilizowano społeczeństwo do gotowości i różnych działań.
 Uniformizacja treści:
 Monopol PAPu:
• Filtrował informacje wg zaleceń politycznych.
 Mistyfikowanie rzeczywistości.

• Okres odwilży: 1953 – 1956 r.
o Związana ze śmiercią Stalina.
o Na zjeździe partii w 1954 r. pada postulat, by traktować czytelnika podmiotowo.
o Radio Wolna Europa publikuje relacje płk Światły, który demaskuje kulisy władzy.
o W 1954 r.:
 Tygodnik „Dookoła świata”.
o W 1955 r.:
 Prasa zaczyna mówić ludzkim głosem.
 Odbywa się Festiwal Młodzieży.
 Pojawiają się artykuły o zachodzie.
o W 1956 r.:
 Wypadki czerwcowe komentowane są w RÓŻNY sposób.
 Pojawia się Po Prostu, pismo jednoczące tych, którzy chcieli zmian w systemie (a nie zmian systemu).
 Kulminacją jest październik, i zmiana na stanowisku I sekretarza (Gomułka).
o 1957 r.:
 Tygodnik „Polityka” – przeciwwaga dla „Po Prostu”.
 Czystki w prasie z reformatorów – elementów wrogich.
 Finał – zamknięcie „Po Prostu” we wrześniu.

Początki czasopiśmiennictwa w Polsce
Pierwsze druki pojawiły się w Polsce w początkach XVI wieku. Pierwszą formą były nieperiodyczne "gazety ulotne", wydawane tylko przy wielkich okazjach, opisujące owe wydarzenia, bywało że i wierszem. Pierwszy tego typu druk to "Neue Zeitung auf Litten von den Moscovitern" z 1513 roku, opisujące oblężenie Smoleńska i Płocka przez wojska rosyjskie. Podobnych periodyków zanotowano prawie 1000 podobnych gazet ulotnych do XVIII wieku. Pierwsze z nich wydawane były w języku łacińskim i niemieckim. Pierwszy po polsku pojawił się w 1550 roku i od tego czasu polski zaczął dominować w tej dziedzinie. Prym wiedli drukarze z Gdańska. Sprzedawane były w oficynach drukarskich, na jarmarkach i przez wędrownych kramarzy. Odczytywano je też z ambon w kościołach. Nie istniało jednak żadne źródło informacji systematycznej. Ponieważ drukarze zaczęli zdawać sobie sprawę z zapotrzebowania na szybką i szczegółową informację, gazety ulotne zaczęły się ukazywać co kilka dni, a nawet codziennie, podczas potopu szwedzkiego w latach 1655-1660. Na łamach tych gazet pojawiły się korespondencje z całej Polski, co powoli zaczęło je upodabniać do prasy periodycznej. Prawdziwe miano prasy można jednak przypisać dopiero "Merkuriuszowi Polskiemu", który na rynku pojawił się w 1661 roku. Nie był on jednak tylko odzewem na zapotrzebowanie rynku, ale celowym zagraniem dworu, aby przekonać naród do reform. Jednym słowem była to inwestycja polityczno-propagandowa. Król Jan Kazimierz i królowa Ludwika Maria chcieli w ten sposób przekabacić ciemne masy do reformy ustrojowej i... wybrania następcy tronu jeszcze za życia króla Jasia Kazia, co by nie było burdelu w związku z ewentualną elekcją.

"Merkuriusz Polski" to wymysł marszałka nadwornego koronnego Łukasza Opalińskiego. Pierwszym redaktorem naczelnym został Włoch z pochodzenia, Polak z imienia, Hieronim Pinocci. Miał on już jako takie szlify dziennikarskie, albowiem dotąd opracowywał cotygodniowy biuletyn informacyjny dla potrzeb dworu.

Odpowiedzialnością za drukowanie "MP" powierzono krakowskiemu drukarzowi Janowi Aleksandrowi Gorczynowi. PIerwszy numer "Merkuriusza" ukazał się 3 stycznia 1661. Pełny tytuł brzmiał chwytliwie: "Merkuriusz Polski, dzieje wszystkiego świata w sobie zamykający, dla informacjej pospolitej". Wychodził regularnie co tydzień, przez 41 tygodni. Miał od 8 do 12 stron, format 20x17, składany szwabachą, z użyciem antykwy i kursywy dla łaciny. Redaktorstwo ówczesne hołdowało raczej informacjom zagranicznym, ale nie traktowało po macoszemu informacji z własnego podwórka. Informacje krajowe polegały przede wszystkim na podkreślaniu sukcesów w wojnie z Moskwą i Kozakami. (Znany historyk Jerzy Łojek, który napisał książkę, z której zrzynałem, twierdzi, że propagandowa rola "Merkuriusza" była co najmniej do dupy.)

Od 14 maja 1661 "Merkuriusz" przeniósł swoją redakcję do Warszawy, a to z tej przyczyny, że ruszył sejm i cały dwór przeniósł się właśnie tu. Po sejmie zniknął.

Wielkiego popytu na "MP" nie zanotowano. Jego nakład wahał się pomiędzy 100 a 300 egzemplarzami. Co najśmieszniejsze, Łojek uczciwie przyznaje, że nawet historycy nie mają bladego pojęcia do kogo docierał, kto go czytał i jaki efekt wywarł na opinię publiczną w Polsce. Wiadomo natomiast, że docierał do kilku stolic europejskich. Aby pokonać barierę językową, król zlecił Pinocciemu wydawanie włoskiej edycji. Pierwszy numer wyszedł pod koniec stycznia 1661 roku pod wszystko mówiącym tytułem "Continuatione del Mercurio Polacco". Wyszło 6 lub 7 numerów. Zawierały one tylko informacje z Polski.

Po upadku "Merkuriusza" prasa powróciła do formy gazet ulotnych. Częstotliwość była jednak znacznie mniejsza niż w czasie potopu szwedzkiego. Ożywienie nastąpiło podczas wyprawy Jasia III pod Wiedeń. Warto tu odnotować takie tytuły jak: "Awizy", "Wiadomości różne cudzoziemskie" i pierwszy w Polsce miesięcznik literacko-poetyczny "Mercurius Polonicus praecipuorum Europae eventuum epitomen..." autorstwa Jerzego Aleksandra Priamiego czy "Pocztę Królewiecką" Jana Dawida Cenkiera.


Początki i rozwój badań
Powstanie prasoznawstwa

Wraz z wynalezieniem druku przez Gutenberga i jego upowszechnianiem reformatorzy religijni, politycy i wychowawcy pragną na łamach prasy propagować swoje i zwalczać cudze idee. W XVII wieku, kiedy to pojawia się druk periodyczny prasa staje się obiektem analizy jako nowa forma upowszechniania ludzkiej myśli i oddziaływania społecznego. W 1695 roku Kaspar von Stiles pisze pracę "Zeitungs Lust und Nutz", która stanowi zarodek studiów nad społecznym aspektem prasy. W ogóle XVII i VIII umożliwia wszystkim, którzy mają coś do powiedzenia w sprawie prasy i jej znaczenia, dojście do głosu. W Polsce opinie na jej temat formułują Krasicki, Mickiewicz i Kraszewski. W 1884r. Karl Bucher na Uniwersytecie w Bazylei przedstawia cykl wykładów dotyczących historii, socjologii i prawa prasy. Wtedy też dziennikarstwo rodzi się jako nowa dyscyplina uniwersytecka.U nas, na uwagę w tej kwestii zasługują prace J. W. Dawida "O zarazie moralnej" oraz S. Czarnowskiego "Literatura periodyczna i jej rozwój". W XX wieku studia nad prasą zaczynają być uprawiane w ramach placówek naukowo-badawczych (Institut fur Zeitungwissenschaft).
Narodziny socjologii prasy

W 1901r. Gabriel Trade w swym studium "L'Opinion et la foule" dokonuje rozróżnienia między tłumem a publicznością. Wg. niego tłum występował w całej historii, natomiast publiczność jest wytworem nowoczesnego społeczeństwa, w którym komunikowanie odbywa się za pomocą słowa drukowanego. Zgodnie z tą teorią powstał nowy typ zbiorowości, którego istota polega na odczuwaniu jedności z osobami znajdującymi się w oddaleniu, lecz poddanymi działaniu identycznych bodźców. W 1910r. Max Weber tworzy program nowej gałęzi socjologii - socjologię czasopiśmiennictwa. Następuje rozwój metody analizy jako sposób subiektywnego poznawania treści prasowych. Wykorzystywana jest technika tzw. cyrkla i nożyczek, która polega na mierzeniu ważności informacji i odrzucaniu tych mniej atrakcyjnych. Thomas pisze monografię "The Polish Peasant in Europe and America", w której dokonuje charakterystyki prasy ludowej i jej roli w kształtowaniu świadomości zbiorowości chłopskiej.

Lata 30-te przynoszą badania nad psychologią, politologią i socjologią. Po pierwszej wojnie światowej zajmują się nimi głównie Stany Zjednoczone, gdyż Europa dźwiga się z kryzysu społeczno-polityczno-kulturowego. We Francji, Belgii i Szwajcarii pojawiają się zaledwie reflekcje co do prasy, Niemcy ograniczają się do opracowań historycznych, a w Polsce wychodzi jedno dzieło godne uwagi. Jest to praca Szczurkiewicza z 1934r. "Wpływ prasy codziennej".

W Międzywojniu następuje fascynacja propagandą, Harold Laswell pisze "Propaganda Technique in World War". W wyniku zagrożenia II wojną światową w 1937r. z inicjatywy Social Research Council tworzy się Institut for Propaganda, którego zadaniem jest informowanie społeczeństwa o stosowanych przez władzę technikach propagandowych. Rok wcześniej, bo w 1936r. powołany zostaje American Instytut of Public Opinion, zajmujący się przeprowadzaniem sondaży i badaniem opinii publicznej. Z polecenia Office of Radio Research badane jest radio, jego słuchalność. Poza tym głowne kierunki badań określa formuła Laswella: who says (kto mówi?), what (co?), wchich channel (jakim kanałem?), to whom (do kogo?), with effects (jakie efekty?). Dokonuje się więc analizy komunikatora, zawartości treści, środka komunikowania, odbiorcy i skutków. Pod koniec lat 50-tych badania słabną, powielane są stare wzorce. Dopiero w 60-tych i 70-tych pojawiają się nowe perspektywy, rozwija się socjocybernetyka, a badania rozszerzają się na Zachód.


Prasa Powstania Listopadowego
Natychmiast po wybuchu powstania, 29 listopada 1830 gazety wyszły poza cenzurą. Aż do kapitulacji, we wrześniu 1831 prasa Królestwa Polskiego była całkowicie swobodna, a o tym, co ma chodzić na łamach decydowały tylko redakcje. Ale przywódcom powstania nie było to specjalnie na rękę. Przez pierwsze dwa tygodnie oficjalnie działał Wydział Cenzury, zniesiony, acz niechętnie, przez Rząd Tymczasowy 30 listopada.

Wojsko od początku nie kochało prasy. Taki na przykład generał Jan Skrzynecki zamiast walczyć z moskalami, zwalczał wolną prasę, oskarżając ją o zdradzanie tajemnic wojskowych. A prasa wyrażała i inspirowała w tym czasie aspiracje niepodległościowe, domagała się walki, demaskowała knowania zwolenników caratu - gen. Chłopickiego Józefa i gen. Skrzyneckiego Jana. Kaliszanie, a także liberałowie (zwłaszcza bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy) popierali wolność prasy. Dzięki nim właśnie udało się ją utrzymać.

Istniejące przed powstaniem gazety, szalały. Sięgające korzeniami do czasów rozbiorów:
• "Kurier Polski" (od 1 grudnia 1829, Ksawery Branikowski, gazeta dla ludzi wykształconych, informacja, publicystyka, krytyka);
a także i te, które powstały już w Królestwie Polskim:
• "Pamiętnik Warszawski" (miesięcznik społeczno-kulturalny Feliksa Bentkowskiego, propagujący naukę i wynalazki);
• "Tygodnik Polski i Zagraniczny" (literacka inicjatywa Józefa Rybczyńskiego, preferował główne publikacje nastawione na kobiety);
zachłysnęły się brakiem cenzury i publikowały tak żarliwie, jak tylko mogły. Bruno Kiciński, dotąd zwalczający Rosję i publikujący nawet w drugim obiegu, stał się gorącym przeciwnikiem powstania.

Już na początku grudnia, jak grzyby po deszczu zaczęły pojawiać się gazety na prowincji - w Kaliszu "Dziennik Wielkopolski" Jana Zaleskiego, w Lublinie "Kurier Lubelski" Jana Czyńskiego, w Radomiu "Sandomierzanin - dziennik polityczny i literacki" Benedykta Młodzianowskiego, w Płocku "Goniec Płocki" grupy miejscowych inteligentów, a w Suwałkach "Goniec Województwa Augustowskiego" Franciszka Osipowskiego i Tomasza Mirskiego. Wszystkie te pisma wspierały nurt patriotyczny, wszystkie też padały bardzo szybko, po kilku numerach, poza "Dziennikiem Wielkopolskim". Mimo tego bardzo to wkurzało nurt reakcyjny, czyli tych cieciów, którzy się chcieli z Rosją układać. Jako, że nie mieli oni własnego tytułu, powołali do życia codzienną gazetę "Polak Sumienny", którego redagowaniem zajęli się Bruno Kiciński, Feliks Saniewski i Antoni Cyprysiski. "PS" za główne zadanie miał torpedować zapędy narodowościowe i powstańcze. Wspierał generała Chłopickiego. W odwecie przeciwnicy dyktatury "przejęli" Kuriera Polskiego i zaczęli się tłuc jak Rydzyk z Urbanem.

7 grudnia powstał dziennik Ksawerego Bronikowskiego pt. "Patriota", otwarcie krytykujący generała Chłopickiego. Generała zaatakował też 10 grudnia "Dziennik Powszechny Krajowy". Prasa warszawska zaczęła jeździć na generale jak na łysej kobyle.

Przełomem był 5 stycznia, kiedy to Bazyli Mochnacki wyszedł z pierwszym numerem "Nowej Polski", gazetki tworzącej jeszcze radośniej niż i tak bardzo radykalny "Kurier Polski". Chłopaki mieli nawet zapędy rewolucyjne. Chcieli bić Ruska, bić Ruska i bić Ruska, a najlepiej, żeby przy okazji oberwał jakiś Rusek. Dzięki nim w styczniu 1831 sejm detronizował dynastię Romanowów. Umiarkowane koła raczej niechętnie patrzyły na zapędy "Nowej Polski". Dlaczego więc przełom? Ano dlatego, że poszły za nimi redakcje, które wciąż się wahały. Chłopickiego zaatakował m.in. powstały 1 stycznia "Dziennik Gwardii Honorowej", za co Chłopicki go zlikwidował. Sejm się postawił i decyzję trzeba było cofnąć.

Wydział Dyplomatyczny RNN powołał do życia gazety w językach obcych: reaktywowany "Warschauer Zeitung", francuskie "L'Echo de la Pologne", potem jako "Le Messager Polonais". Niestety, niskie nakłady i trudności w kolportażu nie pozwoliły na szerokie rozpropagowanie idei powstania. Co gorsza, po jego upadku "WZ" wykorzystano jako gazetę kolaboracyjną.

"Gazeta Warszawska" tradycyjnie już zachowała się konserwatywnie, wspierając politykę kapitulacyjną. "Kurier Warszawski" (od 1 stycznia 1821 roku do 1939, pierwsza polska bulwarówka, redagowana najpierw przez Brunona Kicińskiego, potem przez Ludwika Dmuszewskiego, 2000 nakładu, 40 zł za rok) starał się zachować charakter obiektywny, raczej informacyjny. "Gazeta Korrespondenta" zawiesiła działalność.

Ciekawa historia wydarzyła się natomiast w redakcji "Gazety Polskiej" Tomasza Gębki. Stara gazeta, jeszcze z czasów rozbiorów, początkowo nie potrafiła się odnaleźć w nowej sytuacji, potem Gębka przekazał redakcję Janowi Nepomucenowi Janowskiemu i zaczęło się wielkie granie. Chwilami (choć to niemal niemożliwe) ekipa przerastała radosną twórczość "Nowej Polski".

Cała ta sytuacja mocno drażniła przywódców wojskowych. Naczelny wódz Skrzynecki, podczas przegrywanej kampanii obronnej w czerwcu doczekał się oskarżającego kilku jego generałów o zdradę artykułu w dzienniku "Merkury". Stefan Psarski, autor artykułu zastał w swoim mieszkaniu dziarskich wojaków, którzy ochoczo przetrzepali mu w zamian skórę, po czym opieczętowali redakcję. Kiedy dziennikarz poszedł z ryjem do Skrzyneckiego, dowiedział się, że (cytuję): "tam, gdzie jest wolność druku, tam musi być wolność kija". Cytat okazał się tak przecudnej urody, że obiegł prawie wszystkie gazety. Nie wiedzieć czemu, interweniował Rząd Narodowy...

Kiedy nad powstaniem zaczęło wisieć widmo porażki, nieoczekiwanie przekabacił się "Polak Sumienny", przejęty przez Feliksa Saniewskiego. Konserwatyści stracili swój organ prasowy, musieli więc działać szybko. Kiciński powołał "Zjednoczenie", nawołujące do zdławienia anarchii, jedności narodowej.

Ruszyła gwałtowna propaganda, która trwała do 15 sierpnia. Wtedy i "Zjednoczenie" postanowił zmienić front, ale już za bardzo się naraziło.

Podczas powstania istniała też ciekawa prasa typu "Złodziej Polityczny" Stanisława Wyżewskiego (przedruki z innych gazet i czasopism) czy "Tandeciarz", satyryczne przedsięwzięcie Tomasza Ujazdowskiego. Warto wspomnieć też o takim tytule jak "Niepodległość", który początkowo miał być przykrywką dla propagandy konserwatystów, ale rednacz Dmochowski zrobił w jajo koleżeństwo i przeszedł na stronę patriotów.

Szturm wojsk rosyjskich i kapitulacja Warszawy to koniec wolnej prasy. 6 i 7 września to wyszły ostatnie numery gazet niepodległościowych. Przetrwała jeno (z przyczyn wiadomych) "Gazeta Warszawska". Wznowiono wydawanie "Gazety Korrespondenta Warszawskiego", była też próba ożywienia "Gazety Polskiej", ale się władzy nieprzyjemnie kojarzyła.

Ostatni podryg wolnej prasy to "Gazeta Narodowa", wydawana w Zakroczyniu, gdzie zatrzymał się czmychający z warszawy sejm. Ksawery Godebski, od 11 do 20 września zdołał wydać 10 numerów. Wolne dziennikarstwo odeszło na dziesiątki lat w zapomnienie. Jedyną jego ostoją były gazety polonijne, wydawane na emigracji.


Prasa Sejmu Wielkiego
Do czasu Sejmu Wielkiego wszelkie potrzeby informacyjne zaspakajała "Gazeta Warszawska" monopolisty, księdza Stefana Łuskiny (dwa razy w tygodniu, 8 stron, nakład 500-1500 egz., cena 4 złote). W chwili, kiedy Polskę ogarnęła polityczna gorączka, a skomplikowana sytuacja międzynarodowa wywoływać zaczęła niezdrowe podniecenie kręgów patriotycznych, "Gazeta Warszawska" przestała być wystarczająco wiarygodnym źródłem informacji, tym bardziej, że sam Łuskina specjalnym zwolennikiem reform nie był i starał się je raczej torpedować niźli propagować. Łuskina był lizodupem Kasi II i jego wizja Polski daleko od tego miejsca nie sięgało. Wprawdzie nie dawał się ponieść emocjom i wprost o tym na łamach swojej gazety nie odważył się pisać, jednak dobór informacji i styl ich przekazywania jednoznacznie dawał do zrozumienia, co się jego zdaniem w Polsce dzieje. Opinia publiczna raczej miała "Gazetę Warszawską" w głębokim poważaniu. Ludność popierała bowiem przeważnie przeciwników Rosji i popierała Rewolucję Francuską. A księżulo Ł. wręcz przeciwnie. Nawet podczas obrad Sejmu Wielkiego padały przypuszczenia, że carat opłaca "GW". Obóz patriotyczny zdawał sobie sprawę, że w tej sytuacji nie pozostaje im nic innego, jak tylko założyć własne czasopismo, które zneutralizuje betonowego księdza i ropiździ jego imperium prasowe.

Przez pierwsze dwa lata Sejmu Wielkiego monopol jeszcze tolerowano, powstawały jedynie pisma informacyjne po francusku. Jan Potocki założył tygodnik "Journal Hebdomadaire de la Diete", w którym opisywał głównie obrady sejmu i co ciekawsze hity ze świata. Wychodził do 1792 roku.

30 listopada 1789 roku Piotr Dufour zaczął wydawać "Gazette de Hambourg", będącą francuskojęzyczną mutacją "Gazety Hamburskiej" (niemiecki tytuł oryginalny nie zmieściłby się na tej kartce). Wszystko dlatego, że francuski był znacznie lepiej u nas znany niż niemiecki. Wychodzi do kwietnia 1794.

15 września 1788 pojawił się na rynku pierwszy chyba w historii tygodnik ogłoszeniowy - "Przewodnik Warszawski". Tadeusz Podlecki, jego wydawca, skupiał się przede wszystkim na informacjach ekonomicznych i specjalistycznych doniesieniach handlowych. Z biegiem czasu z tygodnika stał się "PW" drukiem nieregularnym (ponieważ wyszło na jaw, że Warszawska Giełda Papierów Wartościowych jeszcze nie istnieje, a Elektromis wcale nie spekuluje ryżem - przyp. BD) Ostatecznie padł w sierpniu 1792 roku (kiedy okazało się, że skoro nie ma Giełdy, nie ma i inwestorów, więc gazetę czyta tylko redaktor zyski nie starczają nawet na flaszkę - przyp. BD).

Dopiero pod koniec roku 1790 obóz patriotyczny zdecydował się na wydawanie własnego pisma. Ignacy Potocki (nieformalny szef obozy patriotów) był tym, który dał sygnał do działania. Ambitnymi redaktorami, którzy postanowili dorzucić swoje trzy grosze do całego przedsięwzięcia byli: Julian Ursyn Niemcewicz (poseł inflancki, publicysta i satyryk), Józef Weysenhoff (poseł inflancki, prawnik i współpracownik Potockiego) i Tadeusz Mostowski (kasztelan raciąski, zdecydowany zwolennik Rewolucji Francuskiej). Owi to właśnie panowie założyli prywatną spółkę, której celem było wydawanie pisma popierającego idee patriotyczne, niepodległościowe i reformatorskie. Tytuł sugerował szerokie horyzonty myślowe - "Gazeta Narodowa i Obca".

20 grudnia 1790 roku po Warszawie kolportowany był prospekt "GNiO". Zapowiadał on, że gazeta będzie relacjonować wszystkie wystąpienia sejmowe, a także na bieżąco informował o przebiegu Rewolucji Francuskiej. Betonowa część Sejmu się z lekka zaczęła żołądkować. Na forum sejmu rozgorzała dyskusja czy przypadkiem nie będzie to zbyt duży nacisk na posłów. Domagano się nawet poddania nieistniejącej jeszcze gazety skrupulatnej cenzurze. Wniosek jednak upadł. Sejm uznał bowiem, że skoro z pełnej swobody korzysta "Gazeta Warszawska", to niby czemu inne zasady mają dotyczyć "GNiO"? A że nawet Łuskina się nie burzył, to i sejmowi krzykacze nie wargolili się dalej.

Pierwszy numer "Gazety Narodowej i Obcej" ukazał się 1 stycznia 1791 roku. (Jako lek na posylwestrowego kaca? - przyp. BD). Wychodziła regularnie dwa razy w tygodniu aż do 4 sierpnia 1794 roku. Od razu przeskoczyła "GW". Kosztowała tyle samo (4 dukaty), a treścią i szatą graficzną miała się tak do "Gazety Warszawskiej" jak "Super Express" do "Naszego Dziennika". "GNiO" korzystała z przedruków z czasopism zagranicznych, a w doniesieniach krajowych dominowały informacje sejmowe, ale i wydarzenia z prowincji. Dzięki osobistym powiązaniom redaktorstwa z korpusem dyplomatycznym (zakochane w Niemcewiczu żony ambasadorów i takie tego...) zdobywali informacje godne Jerzego U.

"GNiO" nie stroniła od publicystyki, choć jej forma była - delikkatnie rzecz ujmując - niekonwencjonalna. Chłopcy preparowali fikcyjne listy do redakcji, komentując rzeczywistość. Nie wszystkie, rzecz jasna.

Poczytność nowego czasopisma rosła w błyskawicznym tempie i w stolicy i na prowincji. W pierwszej połowie 1792 roku nakład przekroczył 1900 egzemplarzy. Wtedy finansowaniem przedsiębiortwa zajął się Tadeusz Mostowski, wprowadzając unowocześnienia do drukarni (nowe czcionki itp.). GNiO zaczęła też drukować płatne ogłoszenia. "Gazeta Warszawska" próbowała konkurować z GNiO publikując aluzyjne informacje na temat przeciwnika, traciła jednak czytelników na jego rzecz.

3 maja 1791 roku wypadł we wtorek. Środowe wydania obu gazet były już w druku. GNiO zdołała jednak wcisnąć krótki opis sesji sejmowej i streszczenie nowej konstytucji. GW pominęła fakt uchwalenia konstytucji kompletnym milczeniem. Napisała o tym dopiero w wydaniu sobotnim (7 maja). GNiO wydała już wtedy obszerny dodatek jej poświęcony.

Rok 1791 to prawdziwy prasowy boom. 17 września 1791 wychodzi pierwszy numer "Gazette de Varsovie". Wychodziła cztery razy w tygodniu, potem dwa razy w tygodniu. Założyło ją dwóch awanturników: Jean Claude Mehee de la Tauche (made in France) i Karol Glave Kolbielski (made in Germany). W kraju czytelników mieli niewielu, ale docierali do wszystkich stolic europejskich. Przez pierwsze trzy numery popierali reformy. Od czwartego numeru zminili front i zaczęli popierać carską Rosję. Nie uchroniło ich to jednak od karzącego ramienia Konfederacji Targowickiej. Padli po 15 miesiącach, we wrześniu 1793 roku.

3 maja 1792 roku pojawiła się jeszcze jedna gazeta - "Korrespondent Warszawski" księdza Karola Malinowskiego. Nowa gazeta pojawiała się trzy razy w tygodniu. Reprezentowała nurt patriotyczny, ale dla mniej zaanagażowanych niż czytelnicy GNiO. Coś na kształt dzisiejszych pism popularnych i masowych. Cena nie była wygórowana (24 zł za rok.) Nakład szybko przekroczył 1000 egzemplarzy, sięgając nawet 2000.


Historia radia
Narodziny

Radio jako wynalazek techniczny pojawia się niemal równocześnie z filmem u progu XX wieku, kiedy to na skutek rozwoju prasy kultura przekracza tzw. Drugi próg umasowienia. Za jego ojców uważa się Aleksandra S. Popowa i Gugliemo Marconiego, ale tylko temu drugiemu udało się opatentować swój wynalazek. Uczynił to w 1896r. w Anglii, jednakże jego podwaliny zbudowali dwaj inni uczeni: James C. Maxwell, który w 1873 opracował teoretycznie podstawowe zasady elektromagnetyzmu oraz Heinrich Hertz, który w 1888r. potwierdzając teorię Maxwella, uruchomił fale elektromagnetyczne. W rezultacie to Hertz zademonstrował techniczne działanie radia.

Aż do końca I wojny światowej radio zachowało charakter wyłącznie instrumentalny, służąc celom militarnym i komunikacji morskiej. Pierwsza stacja radiowa KDKA powstała dopiero w 1920r. w Pittsburgu. Stało się to po ogłoszeniu wyników wyborów kampanii prezydenckiej Harding-Cox. Od tego momentu rozwój amerykańskiego radia nabrał zaskakującego tempa. Co prawda nie pełniło jeszcze funkcji środka komunikacji, lecz było kosztownym hobby, ale przyczyniło się do umożliwienia kontaktu społeczeństwa z kulturą i wyrażenia indywidualnych opinii na temat jej tworów i wartości. Wkrótce na posiadanie radia mogła sobie pozwolić przeciętna rodzina, co sprytnie wykorzystali politycy. Radio zaczęło uchodzić nie tylko za źródło informacji, ale i za forum do publicznych debat. Stało się również narzędziem w rękach propagandystów współpracujących z Hitlerem, Mussolinim i Stalinem. Zresztą najlepiej funkcjonalność i przydatność jego określił sam Hitler: �Bez samochodów, filmów dźwiękowych i radia � nie byłoby zwycięstwa narodowego socjalizmu�.

Obok sfery politycznej, radio wkroczyło także w sferę praktyk religijnych. W rok po uruchomieniu regularnej emisji pittsburska KDKA transmitowała w każdą niedzielę mszę św. z miejscowego kościoła.

Rozwój radia jako środka masowego komunikowania w latach 20-tych i 30. wiązał się ściśle z działalnością korporacji dysponujących techniczną i organizacyjną zdolnością produkcji radioodbiorników. Produkcja ta, dzięki łatwej technologii, szybko osiągnęła wymiary masowe, a radio stało się instytucją upaństwowioną, scentralizowaną, która wytwarzane przez siebie treści kieruje do homogenicznego słuchacza. Ten kształt radia oddają paradoksalnie słowa Hansa Fritsche, szefa propagandy radiowej i głównego komentatora radia niemieckiego: �Radio musi docierać do wszystkich � inaczej nie dotrze do nikogo�.
Ewolucja

Schyłek okresu, w którym radio trafiało do jednego wielkiego odbiorcy, czyli do narodów, nie nastąpił od razu. W erze telewizji, mimo że pozostawało w porównaniu z �młodszą siostrą�, medium drugorzędnym, zachowało jednak swoje znaczenie, choć na plan zaczęły się wysuwać inne, bardziej nowoczesne media: najpierw kasety, potem hi-fi, video, telewizja satelitarna i kablowa, gry komputerowe, płyty CD, technologia cyfrowa. Dzięki intensywnemu rozwojowi technicznemu mogło pozyskać kolejnych odbiorców, którzy do tej pory nie mogli nic dla siebie znaleźć na antenie.

Współczesne radio tworzy istną mozaikę rodzajów prawnych, organizacyjnych i programowych. Obok wielkich narodowych radiofonii publicznych działają nieduże stacje pirackie. Właścicielami stacji komercyjnych są zarówno wielkie korporacje medialne, jak i osoby prywatne. Prócz tego istnieją małe stacje środowiskowe, których zasięg oddziaływania sprowadza się do skali miasteczka bądź dzielnicy. Z radiem całkowicie profesjonalnym sąsiaduje radio zupełnie amatorskie. Widać więc, iż radio jest niezwykle zróżnicowaną instytucją, w której trudno o jakiś jeden, konkretny model.

W Europie wśród 9000 stacji radiowych można wyróżnić pięć ich typów:
• Ogólnokrajowe kanały programowe należące do radiofonii publicznych (większość z tych radiofonii dysponuje 2-4 kanałami);
• Ogólnokrajowe sieci komercyjne typu Classic FM, Radio Zet czy P � 4 (Norwegia);
• Prywatne sieci składające się z pewnej liczby stacji lokalnych, np. Energy, Sky Rock, Nostalgie; właściciele tego typu sieci tworzą zwykle własne agencje reklamowe obsługujące wszystkie stacje wchodzące w skład sieci;
• Niezależne stacje radiowe o zasięgu regionalnym lub lokalnym, operujące zazwyczaj w wielkich aglomeracjach lub w społeczności lokalnej, dzielące przeważnie częstotliwość z innymi stacjami;
• Prywatne stacje lokalne istniejące w krajach, w których możliwości tworzenia prywatnych sieci ogólnokrajowych są ograniczone lub zakazane.
Demonopolizacja, decentralizacja, rewolucyjne zmiany w technikach nadawczych, dominująca rola telewizji, silna konkurencja � to najważniejsze czynniki, jakie zadecydowały o transformacji radia. Przy czym ten ostatni zaniepokoił chyba najbardziej radiowców, którzy wszelkimi sposobami starają się utrzymać na rynku. Pierwszą tego oznaką jest odejście od formuły ramówkowo � programowej, wprowadzonej przez Johna Reitha, szefa BBC, która polegała na zawarciu w programie jednej stacji wszystkich funkcji radia. Dziś odbiorca może wybrać czego chce słuchać, dlatego jak grzyby po deszczu powstają stacje o różnorodnej tematyce. Przykładowo, nastolatek słuchający techno czy disco nie nastawi sobie radia na częstotliwość �dwójki�, w której dominuje muzyka poważna, lecz włączy np. RMF/ FM, w którym na pewno usłyszy ulubiony �kawałek�. Spragnieni informacji, nie czekają już na pojawiający się co godzinę serwis informacyjny w radiu komercyjnym lecz spokojnie słuchają France Info lub BBC 5 Live � kanałów nadających przez cały czas wiadomości z kraju i ze świata. A młodzież, która nie ma do kogo się zwrócić ze swoimi problemami bez trudu odnajdzie bratnią duszę w BBC Radio 1 czy Radio Bayern.

Czym jest zatem radio? Najlepiej jego charakter oddadzą wypowiedziane podczas II Międzynarodowego Tygodnia Radiowego w Hiszpanii słowa A. Fausa:
"RADIO TO CAŁKIEM DOJRZAŁY ŚRODEK KOMUNIKOWANIA ŚWIADOMY SWOJEJ ROLI, SWOJEGO ODRĘBNEGO CELU ORAZ RÓŻNORODNYCH TECHNIK I METOD SŁUŻĄCYCH JEGO REALIZACJI."