Motyw wędrówki w tekstach kultury

Wędrówka od zawsze stanowiła nieodzowną część życia człowieka. Czy to cielesna, czy to duchowa, była i jest wyrazem poszukiwań. Wędrowanie nie łączyło się tylko i wyłącznie z celem, wędrówka uczyła, poszerzała ludzką świadomość, kształciła charakter człowieka. Mogła być wywołana nienasyceniem, chęcią poszukiwania czegoś lepszego, doskonalszego, mogła być też ucieczką lub jakąś misją – zwykle była związana z opuszczeniem dotychczas zajmowanego miejsca, z porzuceniem dotychczasowych dóbr, czy też, w przypadku wędrówki duchowej, zmiany dawnych przyzwyczajeń, dawnego sposobu myślenia i postrzegania rzeczywistości. Celem takiej wędrówki było coś lepszego, trudno osiągalnego, poszukiwanie jakiegoś sensu rzeczywistości. Różnorodność motywów wędrówki w tekstach kultury nie pozwala na dokładne i jednoznaczne określenie jej znaczenia – lecz spróbujmy się jej przyjrzeć z bliska.

Podróż stała się motywem przewodnim dla Odysei Homera. Jest to klasyczny przykład wędrówki z przeszkodami, w której główny bohater, w tym przypadku Odyseusz, zostaje narażony na wiele przeciwności losu, napotyka na swojej drodze wiele utrudnień, którym musi stawić czoła. Dzięki swojemu sprytowi i odwadze dociera do celu. Odyseja ukazuje możliwości człowieka, pokazuje jego wytrwałość i odporność na wszelkie przeciwności losu. Stała się inspiracją dla wielu artystów, od czasów Antyku istnieje nieprzerwanie w twórczości, stając się punktem wyjścia dla rozważań o istnieniu człowieka, pogłębiając nieprzerwanie myśl zaczętą przez Homera.

Poeci i współcześni pisarze odczytują wędrówkę Odyseusza na nowo, tak jak na przykład Leopold Staff, dla którego wędrówką staje się życie, tak samo pełne przeciwności i „manowców”, którym trzeba stawić czoła – zarówno ojczyzna Odysa, jak i jego wędrówka, są potraktowane przez Staffa symbolicznie. Odyseusz zatacza pętlę, powracając do miejsca, z którego wyruszył, tak jak każdy człowiek, który się rodzi z nicości i również w nią odchodzi.

Z nieco odmiennym przykładem wędrówki spotykamy się w Biblii, w Księdze Wyjścia. Mojżesz, obdarowany przez Boga mocą czynienia cudów, miał przekonać lud Izraela, aby ten poszedł za nim. Wędrówka do Ziemi Obiecanej była ucieczką z niewoli, drogą do krainy „mlekiem i miodem płynącej”, do wiecznego szczęścia. Osiągnięcie celu nie byłoby możliwe bez czuwającego nad Izrealitami Boga, który daje się poznać jako dobry i sprawiedliwy, oraz przewodnika Mojżesza. Izraelici podążali za wizją lepszego świata, uwalniając się z rąk ciemiężyciela, zdając się na łaskę Pana. Po pewnym czasie przestali jednak mu ufać, zaczęli zwracać się przeciwko niemu – ten zaś okazał im wiele dowodów swej dobroci, stając się symbolem mądrości i wyrozumiałości. Historia tej wędrówki to historia dążenia człowieka do pewnych wartości, droga pełna wzlotów i upadków, kończąca się przymierzem z Bogiem.

Również średniowieczna Legenda o Świętym Aleksym mówi o dążeniu w kierunku Boga. Wędrówka ascety, który świadomie zrezygnował ze swojego dobytku i rodziny, miała być przykładem na pobożne życie, bezgraniczne oddania się Bogu i jego przykazaniom. Aleksy umartwia się, pielęgnuje swoją cnotę, znosi dzielnie wszelkie upokorzenia i cierpienia. Po śmierci nadaje się mu miano świętego – cel podróży, cel życia Aleksego został tym samym osiągnięty. Inaczej z kolei ma się rzecz w Boskiej Komedii Dantego, gdzie główny bohater podróżuje po zaświatach. W poemacie tym, droga do Boga, do moralnego oczyszczenia, wiedzie przez miłość. Dante dowiaduje się między innymi, że miłość Boga jest tak wielka, że przebacza on nawet grzesznikom, o ile ci wykażą chęć poprawy. Sam zresztą zauważa swoje błędy, uczy się rozpoznawać dobro i zło, wyzbywa się wad i osiąga swój cel – szczęście i pokój. Dzieje się tak dzięki zetknięciu z umarłymi, którzy wiedzą więcej i znają ukryty sens świata. Jest to wędrówka, w czasie której człowiek się uczy i dorasta.

Duchowe dojrzewanie, o wiele głębsze, uosabia postać Kordiana, tytułowego bohatera dramatu Juliusza Słowackiego. Przez cały utwór możemy śledzić jego przemianę duchową – Kordian wyzbywa się młodzieńczych złudzeń, pragnie skonfrontować rzeczywisty świat z jego literackim wizerunkiem, pragnie poznać sam siebie. Chce zapomnieć o próbie samobójstwa, uświadamia sobie nieprawdziwość świata tworzonego przez poetów. Podczas podróży po Europie przekonuje się o swojej naiwności, poznaje smak miłości za pieniądze, zakłamanie papiestwa, aby w końcu odnaleźć sens swojego życia – oddać się walce o wolność ojczyzny. Wędrówka Kordiana jest przykładem metamorfozy, podczas której zmienia on swój światopogląd, poznaje wiele prawd, dojrzewa. Mamy tu do czynienia z wędrówką duchową, której efektem staje się przeobrażenie w człowieka świadomego siebie i swoich dążeń.
Bardzo istotnym elementem wędrówki jest również wędrówka poety-wygnańca, emigranta, stęsknionego za swą ojczyzną. Przykładów możemy się doszukać przede wszystkim w twórczości Adama Mickiewicza, na przykład w jego Sonetach krymskich, będących swoistym pamiętnikiem poetyckim, zapisem wrażeń z podróży po Krymie. Ich bohaterem jest Pielgrzym, samotny romantyk, cierpiący z powodu rozstania z ojczyzną. Jest to postać niewątpliwie tajemnicza, wiedzę o nim możemy poszerzyć dzięki tym osiemnastu sonetom, jednak z pewnością nie wystarczą one, aby nakreślić jego dokładny portret. Czytelnik ma możliwość podziwiania uroków orientalnych krajobrazów, wspólnie z Pielgrzymem przemierza stepy akermańskie, przechodzi nad przepaścią, obserwuje morskie fale rozbijające się o skały, płynie statkiem po morzu spokojnym, innym razem po groźnym i złowrogim. Bohater tych sonetów jest człowiekiem o niezwykle wrażliwej naturze – orientalna przyroda go zachwyca, zadziwia swym urokiem, pociąga swoją tajemniczością, staje się bodźcem dla rozważań filozoficznych. Upojenie jest jednak chwilowe i zastępcze, bowiem w głębi duszy Pielgrzym tęskni za ojczyzną – pamięć o tym, co kochał, jest bardzo silna, ogarnia go smutek i przeświadczenie, że nie wróci do ziemi ojczystej, że jest skazany na tułaczkę. Takie życie traci dla niego sens, zanikają pragnienia i zanika nadzieja. Wędrówka jest świadomie niedokończona – nie możemy określić ani jej poczatku, ani końca – tułaczka zatem dalej trwa.

Nieco inaczej wędruje Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Nadal jest poetą-wygnańcem, jednakże tym razem wędrówka dzieje się na płaszczyźnie retrospekcji. Mickiewicz podróżuje w krainę dzieciństwa, gdzie wszystko wydaje się być sielankowe, dobre i kochane, powraca do znajomych krajobrazów i ludzi. Jako pielgrzym jest zmęczony, stara się uciec od przygniatającego ciężaru wygnańca, wędruje wspomnieniami do dziecięcej Arkadii. Wędrówka nabiera ponownie nowego znaczenia. Jest wspomnieniem, które uspokaja.

Wędrówka znalazła również swoje odzwierciedlenie w filmie. Powstał nawet specjalny gatunek filmu, film drogi, którego schematycznym założeniem jest najczęściej ucieczka lub poszukiwanie nowych doznań, spowodowane znudzeniem i codzienną rutyną. Oba te elementy łączy doskonale opowieść Ridley’a Scott’a "Thelma i Louise", film, którego bohaterkami są dwie kobiety, pragnące wyrwać się na jakiś czas z nużącej, szarej rzeczywistości, uciec od mężczyzn, zatopić się w świat spontaniczności i zabawy. Kiedy przytrafia im się tragedia, kiedy w wyniku powikłań sytuacji dopuszczają się morderstwa, rozpoczyna się ich wielka ucieczka. Wędrówka obu kobiet była ucieczką do wolności, pragnieniem rozpoczęcia nowego życia, uzyskania spokoju i szczęścia. W ich przypadku jednak osiągnięcie celu równało się samobójczej śmierci. Wędrówka świadoma, tak samo jak i jej koniec.

W muzyce współczesnej motyw wędrówki zaaplikował najprawdopodobniej David Bowie, który w 1972 roku wydał album Ziggy Stardust and Spiders from Mars. Był to pierwszy muzyczny koncept-album, który obok świetnie zaaranżowanej muzyki wnosił innowację w postaci opowieści o fikcyjnym muzyku rockowym, który z człowieka pełnego uczuć przekształca się w pozbawioną wrażliwości, muzyczną gwiazdę. Bohater Davida Bowie, Ziggy, poznaje dwie strony medalu, odkrywa pustkę sławy, zaczyna być świadomy tego, że jest osobą kreowaną. Doprowadza go to do depresji, wyniszczenia psychicznego i fizycznego – i w końcu, do samobójstwa. Jesteśmy świadkami wędrówki człowieka, który zamiast dążyć ku Bogu, sam staje się bożyszczem tłumów, jesteśmy świadkami jego świtu i zmierzchu oraz jego metamorfozy.

Wędrówka przyjmowała przez wieki wiele znaczeń i symboli. Była sprawdzianem, decydowała o człowieku, popychała go również do odnajdywania swojej wartości i wartości ogólnie. Była spowodowana poczuciem misji (jak na przykład w przypadku biblijnego Chrystusa, mickiewiczowskiego poety-zbawiciela, czy nawet Zaratustry Nietzsche’go), uczyła i wpływała na światopogląd człowieka. Była symbolem życia i śmierci. Czasami nęciła wizją ziemi obiecanej, czasem była konsekwencją opuszczenia tej ziemi. Wędrowano do ojczyzny, do Boga, do osiągnięcia ideału. Nawet teraz, przez te kilka akapitów, przebyliśmy wędrówkę po określonych, wybranych tekstach kultury. Celem tej krótkiej podróży było wykazanie, jak ważną rolę spełniał topos wędrówki w życiu człowieka. I nadal spełnia. Jest odnajdywaniem siebie samego – i chociaż nie zawsze tak się stanie – ma za zadanie każdego z nas doprowadzić do odnalezienia sensu własnego życia.