Polska a ziemie ruskie za Piastów – konflikty i współpraca

Początki Rusi datuje się na ok. II poł. IX w. kiedy to Ruryk – wódz Waregów (jednego z plemion wikińskich), przybył do Nowogrodu Wielkiego w 862 r., zajmując samo miasto oraz pobliskie tereny i tworząc państwo ruskie. Jego następca – Oleg Mądry, w 882 r. przyłączył do utworzonego przez Ruryka państwa Smoleńsk i Kijów, a po zdobyciu tego ostatniego przeniósł tam stolicę dając początek Rusi Kijowskiej. Już od tamtego czasu tj. od IX – X w. jednymi z najważniejszych zachodnich sąsiadów Rusi były państwa plemion, które zamieszkiwały tereny dzisiejszej Polski. Było to spowodowane rozwojem handlu oraz chęcią nawiązania stosunków z państwami Europy Zachodniej pomimo tego, że najważniejszym sąsiadem dla państwa ruskiego było Bizancjum. Rozwój handlu warunkował rozwój ekonomiczny państwa ruskiego, lecz należy również wspomnieć, że kolejnym czynnikiem decydującym o tak ważnej pozycji Polski wobec Rusi było osadnictwo polskie na wschodzie, które sięgało do rzeki Bug i Górnego Dniestru. Potwierdza to kronikarz Nestor w swym dziele „Powieść lat minionych” wymieniając plemiona lechickie jako najbliższych sąsiadów kijowskich Polan.
Otwierający poczet polskich monarchów – Mieszko I z dynastii Piastów został wybrany na władcę Polski w 960 r. Jego polityka koncentrowała się głównie na ekspansji w kierunku Pomorza oraz w późniejszym okresie panowania również w kierunku Śląska i Małopolski, a także na utrzymywaniu stosunków dyplomatycznych z państwem czeskim oraz ścisłej współpracy z cesarstwem. Mieszko I chciał, aby państwo rządzone przez niego było zaliczane w krąg cywilizacji zachodnich, co skutkowało małym zainteresowaniem Rusią z jego strony i stałym izolowaniem się od Wschodu pogłębionym przez chrzest Polski w 966 roku. W 981 r. wielki książę kijowski Włodzimierz I Wielki podbił, należące wtedy do państwa Mieszka I, Grody Czerwińskie i ziemię przemyską mając prawdopodobnie zamiar przejąć kontrolę nad drogami prowadzącymi ku Bałkanom. Utrata tych terenów uwidoczniła małe zaangażowanie się państwa polskiego w sytuację na wschodzie.
Syn Mieszka I – Bolesław Chrobry, który objął władzę w 992 r. początkowo kontynuował politykę zapoczątkowaną przez jego ojca, czyli ścisłą współprace z cesarstwem do czasu gdy na tron cesarski, po niespodziewanej śmierci Ottona III, wstąpił Henryk II. Nieprzychylna postawa Henryka II wobec Polski oraz chęć wyzwolenia się Bolesława Chrobrego spod lenna cesarskiego doprowadziły do wojny pomiędzy państwem polskim, a cesarstwem niemieckim w latach 1002-1018, w wyniku której Bolesław utracił panowanie nad Czechami, ale Henryk musiał uznać niezależność Polski. Jednakże interesującą rzeczą w tej wojnie jest udział w niej Rusi Kijowskiej. Panujący wtedy wielki książę kijowski Jarosław Mądry opowiedział się po stronie Cesarstwa i w 1017 r. wspólnie z wojskami niemieckimi zaatakował Polskę. Nie odniósł on w tym konflikcie żadnego sukcesu, a jego czyny zwróciły uwagę Bolesława na sprawy na Wschodzie. Po pokoju w Budziszynie w 1018 r., Bolesław Chrobry zorganizował wyprawę, aby przywrócić na tron kijowski starszego brata Jarosława, Świętopełka. Zakończyła się ona pełnym sukcesem i zajęciem Kijowa, a sam Jarosław I Mądry musiał uciekać do Nowogrodu. Należy również dodać, że dzięki wyprawie kijowskiej Bolesław odzyskał utracone przez Mieszka I Grody Czerwieńskie oraz zmienił nieco kurs polityki prowadzonej przez niego poprzez zaangażowanie się w sprawy wschodnie.
Następcą Bolesława I Chrobrego był Mieszko II Lambert. Ten oto władca już od najmłodszych lat był przygotowywany do objęcia tronu poprzez odpowiednią edukację, naukę kunsztu wojennego oraz doskonalenie się w dyplomacji. Wstępując na tron w 1025 r. Mieszko II wydawał się być władcą, który tak jak jego ojciec poprowadzi państwo polskie do kolejnych sukcesów, lecz niestety wojna z cesarstwem niemieckim w 1031r., której jedną z przyczyn było samowolne koronowanie się Mieszka II na króla, doprowadziła do utraty Milska i Łużyc. Problemy Mieszka II jako pierwszy wykorzystał jego starszy brat Bezprym, który zdobył wsparcie książąt ruskich w dążeniu do przejęcia władzy. Kiedy Mieszko zajęty był obroną zachodnich granic przed wojskami cesarza Konrada II, z Rusi ruszyła wyprawa Jarosława Mądrego. W wyniku tej wyprawy Jarosław Mądry przyłączył do swojego kraju Grody Czerwieńskie, a następnie osadził Bezpryma na tronie Polski. Mieszko zmuszony został do ucieczki z kraju. Po śmierci Bezpryma Mieszkowi II udało się poprzez układ z cesarzem odzyskać władzę w państwie, lecz wkrótce potem zmarł zostawiając władzę w rękach swojego syna Kazimierza.
Następca Mieszka II – Kazimierz, bardzo szybko został zmuszony do wyjazdu z kraju z powodu buntów poszczególnych książąt i możnowładców chcących zagarnąć tron polski dla siebie. Zła sytuacja w państwie polskim oraz wzrost znaczenia Czech doprowadziły do tego, że cesarz niemiecki Henryk III oraz Jarosław I Mądry postanowili pomóc synowi Mieszka II Kazimierzowi wrócić do kraju. Wsparty wojskiem cesarskim Kazimierz odzyskał Małopolskę oraz Wielkopolskę. Dzięki armii Jarosława I Mądrego zdołał również przyłączyć do Polski Mazowsze oraz Śląsk, a także podporządkował sobie Pomorze. Dodatkowo sojusz polsko-ruski został wzmocniony małżeństwem Kazimierza Odnowiciela z księżniczką ruską Dobronegą.
Rezultaty panowania Kazimierza Odnowiciela wykorzystał w swej polityce jego syn Bolesław II Śmiały. Zamierzenia polityki Bolesława były bardzo ambitne, lecz pomimo trudności zazwyczaj kończyły się one sukcesem dzięki umiejętnemu zawieraniu przez Śmiałego sojuszów. Wobec Rusi, gdzie po śmierci Jarosława I Mądrego panował okres rozdrobnienia feudalnego pełnego konfliktów wewnętrznych, kłótni między możnowładcami i wojen prowadzonych pomiędzy poszczególnymi księstwami, Bolesław prowadził politykę tzw. sojuszów selekcyjnych czyli sprzymierzania się wyłącznie z wybranymi księstwami, które oferowały jak najlepsze warunki zawarcia sojuszu. Z Rusi prawdopodobnie pochodziła również żona Bolesława. Śmiały zapewnił również schronienie jednemu z pretendentów do tronu kijowskiego – księciu turowskiemu Izajasławowi, który przybył do Polski w 1069 r. prosząc o pomoc w odzyskaniu władzy. Bolesław interweniował na Rusi osadzając Izajasława na tronie, lecz książę ten pozostawał w konflikcie ze swoimi braćmi i w 1073 r. znów stracił władzę nad Rusią. Gdy obalony książę znów poprosił Bolesława o wsparcie, ten odmówił mu jej i kazał wyjechać z Polski. Niebawem jednak polski król został zmuszony do ponownej interwencji, gdyż Izajasław zwrócił się o pomoc do papieża Grzegorza VII, a ten zwrócił się z nią do Bolesława. Zorganizowana w 1077 r. wyprawa na Ruś ponownie doprowadziła do objęcia władzy przez Izajasława, ale jak wspomina Gall Anonim w swojej kronice, Bolesław publicznie zlekceważył księcia kijowskiego deklarując swoją obojętność wobec sytuacji na Rusi. Po powrocie wojsk polskich do kraju, inni pretendenci do tronu kijowskiego wykorzystali nastroje panujące na Rusi i znów wystąpili przeciw Izajasławowi, który wkrótce potem poległ w bitwie pod Czernihowem w 1078 roku. Podsumowywując, Bolesław Śmiały, dzięki wyprawom na Ruś zdołał odzyskać Grody Czerwieńskie, które Polska utraciła podczas panowania Mieszka II jednakże paradoksalnie sukcesy militarne polskiego króla były jedną z przyczyn późniejszego buntu społeczeństwa i wygnania Bolesława z kraju. Mianowicie naród polski miał już dość ciągłych wojen oraz realizowania polityki nieadekwatnej do możliwości państwa polskiego, a iskrą, która spowodowała otwarty bunt przeciwko Bolesławowi była egzekucja biskupa Stanisława rzekomo zamieszanego w spisek skierowany przeciwko władcy. W 1079 r. Bolesław Śmiały musiał uciekać z kraju, a jego następca Władysław Herman całkowicie zmienił polską politykę współpracując z cesarzem oraz tak jak w przypadku Mieszka I nie angażował się w sprawy wschodnie. Dopiero Bolesław Krzywousty wyrwał Polskę z apatii i kryzysu w jakim się znalazła po panowaniu jego ojca. Kurs polityki obranej przez Bolesława koncentrował się na ekspansji w kierunku Pomorza oraz zwiększenia znaczenia państwa polskiego na arenie międzynarodowej. W kwestii Rusi Krzywousty nie podjął żadnych działań wojennych, lecz zamiast tego poślubił córkę wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka II Michała - Zbysławę Kijowską (Świętopełkówną), czym przypieczętował pokój polsko-ruski i zażegnał na pewien czas zagrożenia mogące nadejść od wschodu.
Następca, a zarazem najstarszy syn Bolesława Krzywoustego Władysław II, któremu jako seniorowi przyszło rządzić państwem podzielonym testamentem swojego ojca na dzielnice, chciał zdobyć pełnię władzy w państwie co nieuchronnie doprowadziło do konfliktu z jego braćmi zarządzającymi poszczególnymi dzielnicami. Pierwszy etap tego konfliktu był spowodowany chęcią wydania za mąż przez Salomeę (drugą żonę Bolesława Krzywoustego) i juniorów (młodszych braci Władysława) bez wiedzy seniora, czyli Władysława II, najmłodszej córki zmarłego już Krzywoustego, za któregoś z synów wielkiego księcia kijowskiego Wsiewołoda II Olegowicza. Reakcja Władysława była natychmiastowa, dzięki czemu Wsiewołod zrezygnował z układu z Salomeą i braćmi Władysława, ale również zamiast tego wydał swoją córkę Zwienisławę za najstarszego syna Władysława II Bolesława Wysokiego. Dzięki tak zawiązanemu sojuszowi Władysław uzyskał od Wielkiego Księstwa Kijowskiego posiłki, które przydały się już w 1142/1143 r., kiedy to senior zdecydował się uderzyć na dzielnice juniorów odnosząc druzgocące zwycięstwo i zapewniając sobie silną pozycję. Wojska kijowskie odegrały właściwie krytyczną rolę w konflikcie Władysława z braćmi, gdyż zapewniły mu one zwycięstwo również w 1145 r. w bitwie pod bagnami Pilicy podczas kolejnego konfliktu o władzę w państwie polskim. Wtedy też brat Władysława Bolesław Kędzierzawy zdołał za cenę oddania grodu w Wiźnie przekonać wojska Rusi Kijowskiej do zaprzestania walk po stronie seniora. W 1146 r. podczas trzeciego z kolei konfliktu Władysław II popełnił kardynalny błąd, gdyż nie zaczekał na posiłki od Wsiewołoda, co doprowadziło do klęski militarnej, a okaleczenie i wygnanie przez Władysława palatyna Piotra Włostowica, najważniejszego doradcy i wykonawcy testamentu Krzywoustego doprowadziło także do buntu możnowładztwa i wygnania seniora z kraju. Przegrana Władysława II spowodowała ogromne zmiany w rozbitym państwie i okresowy zastój w polityce dotyczącej ziem wschodnich.
Po Władysławie II Wygnańcu na tronie zasiadali kolejno: Bolesław IV Kędzierzawy i Mieszko III Stary, ale dopiero podczas panowania Kazimierza II Sprawiedliwego polityka zagraniczna państwa polskiego zwróciła się z powrotem w stronę ziem ruskich. Kazimierz Sprawiedliwy poprzez wiele interwencji zbrojnych zdołał osadzić na tronach księstw ruskich znajdujących się najbliżej wschodniej granicy Polski zaufanych i oddanych sobie książąt. Dzięki temu w strefie wpływów polskich znalazła się Ruś Czerwona (Ruś Halicko-Wołyńska) oraz księstwo brzeskie. Natomiast tereny Podlasia należące wcześniej do Rusi Kijowskiej zostały podporządkowane Polsce. Ta ekspansywna polityka wywołała kontrakcję ze strony Węgrów, którzy byli zainteresowani sytuacją na Wschodzie. Doprowadziło to do konfliktu polsko-węgierskiego, w wyniku której na tron Polski chwilowo przywrócono Mieszka III Starego. Kazimierz zdołał jednak po swoim powrocie z wyprawy na Ruś odzyskać tron, lecz wkrótce potem zmarł, a tron polski raz jeszcze objął Mieszko III Stary.
Kolejnym księciem zwierzchnim Polski został syn Kazimierza II Sprawiedliwego Leszek. W jego polityce zagranicznej tak jak u ojca dominował kierunek wschodni. Już w wieku 13 lat Leszek uczestniczył w wyprawie na Ruś Halicką. Wyniku tej zbrojnej interwencji na tronie księstwa halickiego udało się osadzić księcia Romana, który niestety bardzo szybko uwolnił się spod wpływów polskich doprowadził do krótko trwającej wojny z Polską, podczas której zginął. Brak władcy na tronie halickim doprowadził tym razem do konfliktu z Węgrami, w wyniku po stronie polskiej pozostało księstwo włodzimierskie, a Węgrzy zyskali księstwo halickie, a żoną Leszka Białego została księżniczka ruska Grzymisława pochodząca najprawdopodobniej z księstwa włodzimierskiego.
Polityka kolejnych zwierzchnich książąt Polski: Władysława Laskonogiego, Henryka Brodatego i Konrada Mazowieckiego koncentrowała się głównie na sprawach wewnętrznych oraz współpracy z cesarstwem, a sprawy wschodnie były marginalizowane.
Polityka dotycząca ziem na Wschodzie następnych książąt tj. Bolesława V Wstydliwego i Leszka Czarnego miała na celu wyłącznie zabezpieczenie wschodniej granicy Polski lub ewentualnie (jak np. podczas najazdu księcia halickiego Lwa) akcje odwetowe na agresorach.
Za panowania Przemysła II i Władysława Łokietka ziemie wschodnie znajdujące się najbliżej terenów polskich zajęło państwo litewskie stając się najważniejszym wschodnim sąsiadem Polski. Litwini w początkowym okresie byli wrogo nastawieni w stosunku do Polski i często najeżdżali ziemie polskie rabując i zabijając. Do niewoli litewskiej trafiło również wielu książąt piastowskich. Kres temu położył Giedymin obejmując w 1316 r. władzę na Litwie. W 1325 r. wspomniany już wcześniej wielki książę litewski Giedymin oraz król Polski Władysław Łokietek zawarli sojusz przypieczętowany ślubem syna Łokietka - Kazimierza z córką Giedymina - Aldoną. Przymierze to wywołało oburzenie w Niemczech, gdyż Litwa nadal była krajem pogańskim, skutkiem czego Władysław Łokietek zdecydował się zerwać sojusz.
Ostatnim z poważniejszych zdarzeń dotyczących kwestii Rusi podczas panowania Piastów był spór o Ruś Halicko-Włodzimierską (Ruś Czerwoną), który rozgorzał za panowania ostatniego Piasta Kazimierza Wielkiego. Wszystko zaczęło się od śmierci księcia halicko-włodzimierskiego Bolesława Jerzego II Trojdenowicza, męża Eufemii – córki Giedymina. Książę halicki był także po kądzieli i po mieczu spokrewniony z Konradem Mazowieckim, a co za tym idzie z dynastią Piastów. Zatem jak widać zarówno Polska jak i Litwa rościły sobie prawa do tych ziem. Początkowo wojna nie układała się pomyślnie dla Kazimierza, a sytuację pogorszyło włączenie się do konfliktu Tatarów. Jednakże do 1349 r. Kazimierzowi udało się opanować prawie wszystkie sporne ziemie, które już rok później zostają odebrane Polsce przez Litwę. Po kolejnych dwóch latach walk podpisano w 1352 r. rozejm, na podstawie którego Polska otrzymywała ziemię halicką, przemyską i sanocką, a Litwa ziemię włodzimierską, łucką, bełską, chełmską i brzeską. Te postanowienia utrzymywały się aż do 1366 r. kiedy to Polacy znów zorganizowali wyprawę, w toku której do Korony przyłączona została ziemia chełmska i bełska. Jednakże spór o Ruś Halicką zakończył się dopiero po interwencji zbrojnej za panowania Jadwigi, w wyniku której do Polski włączona została cała Ruś Halicka.






Źródła:

Paweł Jasienica – „Polska Piastów”
Henryk Paszkiewicz – „Początki Rusi”
Opracowanie zbiorowe – „Poczet królów i książąt polskich”
Tadeusz Manteuffel – „Historia Powszechna – Średniowiecze”
Jerzy Besala, Anna i Maciej Leszczyńscy – „Ilustrowana kronika dziejów Polski”
Tomasz Biber, Maciej Leszczyński – „Poczet władców Polski”