Młoda Polska - całość.

Młoda Polska: 1890 - 1919.
2. Nazwa – Młoda Polska, modernizm, neoromantyzm. “Młoda Polska” to cykl artykułów Artura Górskiego, który ukazał się w krakowskim piśmie “Życie” (manifest pokolenia młodych twórców).
3. Światopogląd epoki: Jest pesymistyczny, wiąże się z kryzysem wartości i z rozczarowaniem do programów epok romantyzmu (walka) i pozytywizmu (praca).
4. Ośrodki rozwoju literatury – Galicja i (przede wszystkim) Kraków stają się centrami rozwoju literatury i sztuki młodopolskiej.
5. Sytuacja człowieka żyjącego pod koniec XIX wieku:
 Człowiek zagrożony jako jednostka.
 Wyż demograficzny.
 Masowa produkcja i informacja.
 Antagonizmy społeczne.
 Imperializm.
 Technicyzacja życia.
 Rozwój wielkich skupisk ludzkich.
 Brak stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa, przekonanie o nadchodzącej katastrofie cywilizacji.
6. Filozofia epoki modernizmu:
 Artur Schopenhauer – życie ludzkie jest beznadziejne, kierują nim ślepe popędy, których działanie nie jest podporządkowane żadnemu celowi i wywołuje u człowieka poczucie niezaspokojenia i niezadowolenia, istotę ludzkiego życia stanowi cierpienie, świat jest dla człowieka piekłem, szczęście jest nieosiągalne dlatego należy się odseparować od społeczeństwa i zrezygnować z działania, ukojenie cierpienia właściwego człowiekowi przynosi filozofia, sztuka i religia, które to dziedziny zapewniają możliwość kontemplacji.
 Friedrich Nietzshe – kult nadczłowieka, jednostki silnej, wybitnej, wynoszącej się ponad przeciętność (głównie atak na społeczność mieszczańską), która ma dokonać odrodzenia społeczeństwa. Kult życia, siły, tężyzny biologicznej, wiara w wartość życia, życie pełne, nie skrępowane żadnymi normami.
7. Młodopolskie -IZMY:
 Realizm,
 Naturalizm,
 Dekadentyzm – nastroje smutku, przygnębienia, melancholii, poczucie zagrożenia, przeświadczenie, że ludzkość znajduje się w niebezpiecznym momencie historycznym, apatia, nuda, zniechęcenie, postawa bierna (pasywna),
 Nihilizm – skrajny pesymizm, “nic” jako wartość,
 Katastrofizm – przekonanie o nadchodzącym końcu świata,
 Fin de siecle – koniec wieku, termin stosowany wymiennie z pojęciem dekadentyzm, ale nie ma tak ujemnego znaczenia.
 Modernizm – pojecie oznacza kategorię nowoczesności we wszystkich dziedzinach działalności człowieka,
 Neoromantyzm – nawiązywanie do epoki romantyzmu: przekonanie o szczególnej roli artysty i sztuki w społeczeństwie, zainteresowanie historią, orientalizm, liryka jako uprzywilejowany rodzaj literacki,
 Mistycyzm - wiara w tajemniczy aspekt wszystkich zjawisk, przekonanie o możliwości pozazmysłowego kontaktu człowieka z Bogiem,
 Symbolizm – kierunek w literaturze i sztuce, który za sposób przedstawiania myśli uznawał symbol – znak posiadający oprócz realnego znaczenia inne ukryte. Za pomocą symbolu można poznać to, co niewyrażalne. Symbol jako znak treści głęboko ukrytych często podlega kilku interpretacjom.
 Impresjonizm – od impressio – wrażenie:
A metoda twórcza której celem było utrwalenie przelotnych, indywidualistycznych trudnych do zdefiniowania stanów psychicznych. Zapis tego, co się czuje lub widzi w danej chwili,
B posługiwanie się efektami malarskimi - wprowadzenie pastelowych barw i refleksów świetlnych.
 Ekspresjonizm:
A przedstawienie w bardzo dynamiczny sposób stanów, przeżyć psychicznych, emocji, wizji.
B kontrowersyjność tematów.
8. Modernistyczni twórcy literaccy.
FRANCJA
Guy de Maupassant
ANGLIA
Joseph Conrad
Oscar Wilde
ROSJA
Antoni Czechow
Fiodor Dostojewski
Lew Tołstoj
SKANDYNAWIA
Henryk Ibsen
Malarstwo:
 Impresjoniści:
Edgar Degas, Claude Monet, August Renoir, Józef Pandziewicz, Leon Wyczółkowski.
 Ekspresjoniści:
Vincent van Gogh, Edvard Munch.
 Symboliści:
Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Witold Wojkiewicz, Stanisław Wyspiański.
Muzyka:
Claude Debussy, Maurice Ravel, Mieczysław Kozłowicz.
9. Poezja modernistyczna w indywidualnym odbiorze – Ch. Baudelaire.
 “Padlina” – wiersz pochodzi z tomu “Kwiaty zła”. Szokowanie odbiorcy naturalistycznym opisem rozkładających się ludzkich zwłok. Autor uwzględnił wrażenia wzrokowe, zapachowe i słuchowe. Prowokowanie czytelnika niepoetyckim tematem. Refleksje egzystencjalne – człowiek zmierza do śmierci, towarzyszy mu brzydota podlegamy prawom przyrody.
 “Spleen II” – odwołania do filozofii Schopenhauera – stan psychiczny podmiotu lirycznego: przygnębiony, wystraszony, czuje się osaczony, samotny, ma przerażające wizje, depresja.
 “Oddźwięki” – odwołania do epoki romantyzmu poprzez temat – przyroda. Przekonanie, że natura jest pełna tajemnic – mistycyzm.
Synestezja – środek artystyczny, który polega na przypisywaniu wrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu zmysłowi.
10. “Deszcz jesienny” Leopolda Staffa – manifestacja postawy dekadenckiej.
Powtarzający się refren ma pogłębić nastrój smutku i melancholii. W kolejnych trzech strofach pojawiają się obrazy poetyckie, na podstawie których możemy zanalizować stan psychiczny podmiotu lirycznego.
 Światło, którego nie ma:
- brak celu życia, bezkres, tułaczka,
- motyw grobu,
- uczucie rozpaczy (personifikacja tego słowa – “rozpacz płacze”)
 Samotność, motyw śmierci i ludzkich nieszczęść, postawa dekadencka z wyboru, odseparowanie od społeczeństwa.
 Metafora – ogród jako życie człowieka, w którym dominuje zło. Zła na świecie jest tyle, że powoduje przerażenie samego diabła (“płacze szatan”)
11. Motyw poety – artysty w poezji modernistycznej.
Romantyzm:
poeta – wieszcz, prorok, indywidualista, góruje ad światem, pełni rolę przywódcy narodu, nawołuje do działania.
Młoda Polska:
cyganeria artystyczna, artyści tworzą hermetyczną grupę społeczną, wyizolowani od społeczeństwa, negatywny stosunek do mieszczan (kołtun, filister).
Utwór Artyści o sobie Artysta a społeczeństwo Symbolika
Ch. Baudelaire
“Albatros” ponadprzeciętni, ponad społeczeństwo, wysokie mniemanie o sobie, duma, pycha pogarda dla społeczeństwa, niezrozumienie przez odbiorców, alienacja artysty w społeczeństwie albatros – wyśmiany i wyszydzany jako symbol wyobcowanego ze społeczeństwa poety
Kazimierz Przerwa Tetmajer
“Evviva l’arte” analogia do królów, zestawienie z Bogiem, duma, kult sztuki, nihilizm, dekadencja (sztuka dla sztuki) lekceważenie, pogarda dla mieszczan, pogarda dla rzeczy materialnych orzeł ze złamanymi skrzydłami
12. Twórczość poetycka Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
 Manifest pokolenia dekadentów, odwołania do filozofii Schopenhauera – “Koniec wieku XIX”.
 Według Schopenhauera istnieją sposoby na przezwyciężenie tragizmu właściwego dla ludzkiej egzystencji: Sztuka – “sztuka dla sztuki” (“Evviva l’arte”) Religia – “Hymn do Nirwany”.
Nirwana – pojecie z religii hinduistycznej, oznacza stan oderwania od rzeczywistości, który można uzyskać poprzez stosowanie środków odurzających i medytację. Tak jak w romantyzmie tak w okresie Młodej Polski występuje fascynacja sztuką, kulturą i religią Wschodu – orientalizm.
Wiersz w formie litanii, pragnienie oderwania od życia, które charakteryzuje zło, podłość, cierpienie, rozpacz, kryzys wiary i wartości, klęska.
 Liryki tatrzańskie – grupa wierszy poświęconych przyrodzie górskiej, kontynuacja po okresie pozytywizmu - Adam Asnyk.
“Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej” – impresjonistyczne spojrzenie na przyrodę – barwy i światłocienie: “potok skrzy i mieni”; “srebrotęczowy sznur”; “mgła złocista”. Przyroda mistyczna upersonifikowana “las drzemie”; “skały zasnęły”. Synestezja – “srebrnokryształowa cisza”. Nieliczne elementy dekadenckie.
“Melodia mgieł nocnych” – podkreślenie ulotności zjawiska jakim jest mgła – impresjonizm rozumiany jako zapis chwili.
13. Opis wsi kujawskiej w cyklu sonetów “Z chałupy” Jana Kasprowicza.
1888 – wdanie cyklu utworów poświęconych tematyce wiejskiej (44 wiersze).
Sonet w historii literatury polskiej:
 Mikołaj Sęp Szarzyński (barok),
 Jan Andrzej Morsztyn (barok),
 Adam Mickiewicz (romantyzm).
Tematyka sonetów – Bóg, miłość, przyroda, utwór liryczny składający się z 14 wersów:
2 strofy x 4 wersy – opisowe,
2 strofy x 3 wersy – refleksyjne.
Zasada decorum – forma utworu powinna być dostosowana do jego treści. W sonetach Kasprowicza występuje kontrast miedzy “wysoką” formą i “niską” treścią.
-Izmy w sonetach:
 Realizm – sytuacja ekonomiczna polskiej wsi na przełomie wieku XIX i XX.
 Naturalizm – skupienie się na ciemnych stronach życia wiejskiego. Naturalizmowi towarzyszy pesymizm, a nawet dekadentyzm – środowisko jest zaniedbane – pozytywistyczne hasło pracy u podstaw nie jest realizowane.
Tematyka sonetów “Z chałupy” odpowiada bardziej nowelom i opowiadaniom pozytywistycznym niż poezji.
14. Ekspresjonizm i katastrofizm “Dies irae” Jana Kasprowicza.
Hymn – utwór liryczny w podniosłym stylu sławiący bóstwo. Od epoki romantyzmu traci charakter religijny i wprowadza się do niego np. elementy egzystencjalne. Przedmiotem wychwalania w dawnych hymnach mogły być objęte powszechnym szacunkiem wartości, idee, sławne postacie i ich bohaterskie czyny.
“Hymny” Jana Kasprowicza (1902) – cykl wierszy odwołujących się do apokalipsy św. Jana.
 Apokaliptyczna wizja zagłady świata:
Odgłosy trąb, trzęsienia ziemi, mgły, rzeki krwi, zimno, ciemności, walą się skały, niebiosa, giną rośliny i zwierzęta, wychodzą węże, jaszczurki, pijawki itp., tajemnicze zjawiska (ogień krzepnie), wyrastają cmentarze, pioruny.
 Zachowanie ludzi w dniu sądu ostatecznego:
Ludzie powstają z martwych, poczucie winy, klną, bluźnią, płaczą, jęczą, syczą, dyszą. Rozpacz, szaleńczy śmiech – OBŁĘD. Ludzie skalani grzechem, cierpienie, rozpusta, orgie, ludzie walczą ze sobą, żądza krwi, niskie instynkty.
 Podmiot liryczny:
Wypowiada się w imieniu zbiorowości, dźwiga ciężar grzechu pierworodnego, zarzuca Bogu brak miłosierdzia, błaga o litość a następnie zaczyna bluźnić przeciw stwórcy (bunt przeciw Bogu – prometeizm, jak w “Wielkiej improwizacji”). Zarzut przeciwko bogu, że jest odpowiedzialny za zło, które tkwi w człowieku. Bóg jako przyczyna wszelkiego zła, niekontrolowane emocje (ekspresjonizm).
 Wizja Boga:
Jest niemiłosierny, występuje nie w roli sprawiedliwego sędziego, ale “kata” (surowość, nie wykonuje wyroku). Boży sąd nie przewiduje litości wobec podsądnych. Pokazany jest jako istota przerażająca, bezwzględna, przyczyna wszelkiego zła.
Katastrofizm
Apokaliptyczna wizja zagłady ludzkości i świata. Zło tkwiące w człowieku jako rezultat działania boga – Bóg “zaprogramował” zło w człowieku.
15. Indywidualizm poezji Leopolda Staffa.
 “Deszcz jesienny” – filozofia A. Schopenhauera, manifest dekadentyzmu.
 “Kowal” – odwołanie do filozofii F. Nietzschego. Metaforyczny obraz pracy człowieka nad własnym charakterem i osobowością. Samodoskonalenie się człowieka. Kult jednostki silnej, nieprzeciętnej:
“Serce hartowne, mężne, serce silne”.
Przezwyciężenie motywów dekadenckich:
“Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopim razem,
Niżbyś miało własną słabością przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte”.
 “Przedśpiew” – odwołanie do renesansowego humanizmu. Zdobywanie życiowego doświadczenia na drodze bolesnych i radosnych doświadczeń. Pogodzenie się ze światem. Wiara w życie i w człowieka:
“Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce.”
16. Poezja modernistyczna – synteza literacka.
DEKADENTYZM:
 “Deszcz jesienny” - Leopold Staff – dekadenckie nastroje podmiotu lirycznego.
 “Krzak dzikiej róży” – Jan Kasprowicz – podmiot liryczny mimo kontaktu z przyrodą ma nastroje smutku i melancholii.
 “Evviva l’arte” – Kazimierz Przerwa-Tetmajer – orzeł ze złamanymi skrzydłami.
 “Albatros” – Ch. Baudelaire – albatros
 “Dies Irae” – jan Kasprowicz – szatan i Ewa.
IMPRESJONIZM:
 Wiersze Tatrzańskie – Kazimierz Przerwa-Tetmajer; Jan Kasprowicz.
EKSPRESJONIZM:
 “Dies Irae” – Jan Kasprowicz – ekspresja w wyrażaniu negatywnych uczuć i emocji w stosunku do Boga
 “Krzak dzikiej róży” Jan Kasprowicz – ekspresja w kolorystyce.
MISTYCYZM:
 “Krzak dzikiej róży” – Jan Kasprowicz – mistyczny kontakt z przyrodą.
 “Spleen II” Ch. Baudelaire.
REALIZM:
 “Sonety z chałupy” – Jan Kasprowicz – sytuacja wsi.
NATURALIZM:
 “Padlina” – Ch. Baudelaire – opis rozkładających się zwłok.
NIHILIZM:
 “Dies Irae” – Jan Kasprowicz – po końcu świata nie będzie nic.
17. Dramat i teatr w okresie Młodej Polski.
W okresie młodopolskim dominują dwie tendencje:
 Dramat naturalistyczny – reprezentantką tego nurtu jest Gabriela Zapolska, która pokazuje w swoich utworach ludzką drapieżność, walkę o byt, przegraną jednostek wrażliwych, występuje przeciw dwulicowości moralnej i uwydatnia najbardziej odrażające cechy bohaterów, grup społecznych (głównie ze środowiska mieszczańskiego). Utwory dramatyczne G. Zapolskiej: “Moralnosć pani Dulskiej”, “Ich czworo”, “Panna Maliczewska”, “Żabusia”.
 Dramat symboliczny – reprezentantem tego nurtu jest Stanisław Wyspiański. Dramat symboliczny to utwór, w którym relacja między rzeczywistością obiektywną a przedstawioną nie układa się według zasad odwzorowania i naśladownictwa, a sytuacja fabularna, postacie, konflikty, poza przedstawieniem konkretnego, jednostkowego wydarzenia zmierzają ku odniesieniom uniwersalnym.
W okresie Młodej Polski pojawiły się dwie koncepcje teoretyczne teatru:
 Idea narodowego teatru monumentalnego (ogromnego) zakładała odpowiedni repertuar (głównie dzieła dramatyczne polskiego romantyzmu i klasyka światowa) i inscenizacji (dramat miał być realizowany w inscenizacjach nowoczesnych reżysersko i scenograficznie).
 Idea teatru jako sztuki autonomicznej, której funkcja polega nie na przekazywaniu tekstu dramatycznego lecz stworzeniu własnej estetycznej rzeczywistości z elementów sztuki słownej, plastyki, światła, muzyki, śpiewu, tańca, rzemiosła aktorskiego i reżyserskiego.