Definicja pojęcia "renesans" i geneza epoki
Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuskie miano "renaissance", co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w., określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej oraz odnowienia studiów starożytnych.
W późniejszej fazie rozwoju nowej idei zakresterminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.
Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, wielkie odkrycia geograficzne, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
Ramy czasowe epoki
Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich (w tym w Polsce) w końcu XV w.; trwało we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.).
Początki renesansu w Polsce
Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już "Historia Polski" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku XV przybywają do Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także w opisywanym okresie mecenat związany z dworami możnowładców i arcybiskupów. Późna faza średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artystów (Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki).
Rozwój drukarstwa
W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (duże znaczenie mają zwłaszcza drukarnie krakowskie: Hallera, Hochfedera, Unglera).
Akademia Krakowska
Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się powiązania z kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza.
Humanizm
Głównym prądem umysłowym epoki renesansu był humanizm. Twórcy humanizmu pochodzili z Florencji, która w XV w. pod rządami Medyceuszów osiągnęła najwyższą pozycję wśród miast włoskich. Podstawą tego nurtu była niczym nie ograniczona wiara w istotę ludzką i jej możliwości na ziemi.
Humanizm odrzucił średniowieczny teocentryzm, żeby zastąpić go antropocentryzmem,który stawiał człowieka w centrum wszechświata. Wzorców dostarczył humanizmowi antyk: pietyzm dla siły duchowej i piękna fizycznego, umiłowanie mądrości czerpanej wprost z natury i wierne naśladowanie owej natury - mimesis. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa "paideia").
Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny, było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej.
Recepcja antyku w renesansie
Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami,a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki.
Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu.
Renesans a reformacja
Obok humanizmu ważną rolę w kulturze i literaturze europejskiej odegrały ruchy umysłowe zmierzające ku reformie, odnowie religii, życia religijnego oraz instytucji Kościoła. Doprowadziły one do powstania nowych wyznań reformowanych, zwanych protestanckimi.
Ruch reformacyjny (patrz hasło: reformacja) domagał się odnowy moralnej i doktrynalnej chrześcijaństwa i samego Kościoła, właściwego odczytania tekstu Pisma Świętego i oparcia na nim zasad wiary.
Prace nad przekładem Biblii
Ponieważ Biblia miała stanowić podstawę wyznaniową, uwolnioną od wielowiekowych interpretacji Kościoła, należało sporządzić taki jej przekład, aby ustalić najwłaściwszą postać tekstów Starego i Nowego Testamentu. W protestantyzmie wszyscy wierni od początku zostali dopuszczeni do bezpośredniego kontaktu z Pismem Świętym, co w wyznaniu rzymsko - katolickim nastąpiło dużo później. Na okres renesansu datuje się najintensywniejsze prace nad przekładami Biblii, zarówno po stronie protestanckiej, jak i katolickiej.
Tłumaczeniem Pisma Świętego zajął się m.in. Erazm z Rotterdamu, a wśród tłumaczy polskich najwybitniejszym był Jakub Wujek (patrz hasło: Biblia Jakuba Wujka), którego przekład (katolicki) został wydany w 1599 r. i był oficjalnie używany przez Kościół katolicki aż do czasu ukazania się w 1966 r. Biblii Tysiąclecia.
Lektura dodatkowa:
- J. Ziomek, "Renesans"
- J. Pelc, "Literatura renesansu w Polsce"
- J. Burckhardt, "Kultura odrodzenia we Włoszech"
- A. Borowski, "Renesans"
- T. Klaniczay, "Renesans, manieryzm, barok"