Materiału do badań nad pochodzeniem j. polskiego dostarczyła gramatyka porównawcza języka słowiańskiego i języka indoeuropejskiego. Z badań wynika, że w IV i III w. p. n. e. Na stepach rozciągających się od Niziny Pannońskiej (Węgry) na zachodzie aż do Jeziora Aralskiego na wschodzie koczowały plemiona posługujące się spokrewnionymi dialektami, które umownie nazwano j. praindoeuropejskim. Lud mówiący tym językiem, żył w pewnej wspólnocie kulturowej, zwaną wspólnotą praindoeuropejską, z czasem jednak podzielił się na kilkanaście grup etnicznych, jedną z nich byli nasi praprzodkowie - Prasłowianie. Przez kilka wieków — od III w. p. n. e. do III w. n. e. zamieszkiwali tereny między Odrą a Bugiem, Karpatami a Bałtykiem oraz nad Prypecią i środkowym Dniestrem. Okres ten nazywamy wspólnotą prasłowiańską, a język, którym się posługiwano — j. prasłowiańskim. Między III a VIII w. n. e. nastąpił rozpad wspólnoty prasłowiańskiej w wyniku kolejnej fali wędrówek ludów, które zapoczątkowały usamodzielnianie się plemion słowiańskich, a tym samym wyodrębnienie się języków słowiańskich. Początki j. polskiego wiążą się z powstaniem państwa polskiego i przyjęciem chrześcijaństwa. Państwo Mieszka I scalało wcześniejsze państewka plemienne. Każde z tych plemion posługiwało się swoim dialektem. Kolejne lata to czas przeznaczony na sformułowanie się języka ogólnego, zwanego j. polskim.
Najważniejsze zabytki języka polskiego
Najwcześniej zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy (plemion, miejscowości, rzek) zapisane w tekstach łacińskich.
Chronologiczny wykaz zabytków:
1. „Geograf Bawarski"- geograficzno — historyczny opis anonimowego autora, pochodzący z IX w. Rejestruje plemienne terytoria środkowej Europy i wśród licznych nazw wymienia plemiona polskie: Wiślanie, Goplanie, Ślężanie Opolanie, Dziadoszanie itp.
2. „Dagome iudex"— dokument, w którym Mieszko i oddał swe państwo pod opiekę papieża. Dokument pisany był po łacinie, ale zawierał polskie nazwy: Kraków, Odra, Prusowie, Gniezno, Szczecin.
3. „Kronika" merseburskiego biskupa Thietmara, zawierająca opisy walk polsko-niemieckich w latach 1000, 1010, 1015. Napisany po łacinie, zawiera nazwy polskich plemion, grodów, rzek: Dziadoszanie, Ślężanie, Głogów, Krosno, Wrocław, Odra, wymienia również imię polskiego władcy Bolesława Chrobrego.
4. „Bulla gnieźnieńska" sporządzona w XII w. (1136 r.) w kancelarii papieża Innocentego II. Rękopis zawierał rejestr dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i zawierał 410 wyrazów polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.
5. „Księga henrykowska" - dokument pochodzi z XIII w. (1270 r) i zawiera dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie k. Wrocławia. Wśród zapisków kronikarz zanotował pierwsze zdanie po polsku: „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" tzn, daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj.
6. „Bogurodzica" - pieśń ta początkowo liczyła tylko dwie zwrotki, zawierające apostrofę do Matki Bożej i Syna Bożego, później rozrastała się. Spisana w XV w., ale oparta na wcześniejszych wzorach. Świadczą o tym liczne archaizmy: bogurodzica - termin kościelno - religijny określający Matkę Boską. Inne archaizmy to: dziela - dla; bożyc - syn boga; zwolena, sławiena.
7. „Kazania świętokrzyskie" (XIV w.) przedstawiają one małopolską odmianę polszczyzny i dokumentują rozwój języka pisanego, gdyż adresowane były do światłego odbiorcy.
8. „Kazania gnieźnieńskie" (XV w.) ukazują polszczyznę wielkopolską i ukazują rozwój języka mówionego, ponieważ przeznaczone były dla pospólstwa.
9. „Psałterz floriański" (koniec XIV w.); „Psałterz puławski" (XV w.); oraz „Biblia królowej Zofii" z 1455 (dokładnie datowana)
10. Poezja świecka (XV w.) „O zachowaniu przy stole" - wiersz Słoty; „Satyra na leniwych chłopów"; „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią".
11. Poezja religijna rozwija się równolegle ze świecką. Należy tu wymienić takie utwory jak: „Legenda o świętym Aleksym"; „Żale Matki Bożej pod krzyżem”; „Krystus z martwych wstał je.." Powstają codzienne modlitwy: „Ojcze nasz"; „Zdrowaś Maria"; „Wierzę"; „Dekalog".
Widzimy, że polszczyzna XV w. jest rozwinięta i służy nie tylko codziennemu porozumiewaniu się, lecz pozwala na formułowanie wypowiedzi artystycznych w mowie i w piśmie. W XV w. przeważają zdecydowanie rękopisy, ale w 1475 r. ukazał się we Wrocławiu pierwszy druk polski‚ zawierający teksty modlitw codziennych.
