Patriotyzm i walka o wolność ojczyzny w literaturze romantyzmu

Epoka romantyzmu to okres wytężonej pracy na rzecz zachowania tożsamości narodowej Polaków. Poddawani polityce germanizacji i rusyfikacji Polacy potrzebowali takich twórców jak Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, którzy swoją twórczością wskrzeszali ducha Narodu Polskiego. Utwór Adama Mickiewicza pt. „Pan Tadeusz” napisany „ku pokrzepieniu serc” w sposób szczególny odwołuje się do uczuć patriotyzmu i dumy narodowej. Mickiewicz przypomniał rodakom okres Polski szlacheckiej wraz z jej tradycjami i niepowtarzalnym krajobrazem ziemi litewskich. Adam Mickiewicz jako wielki patriota postawił sobie za cel zbudowanie w świadomości narodu obrazu Polski silnej i niepodległej. Cel ten, biorąc pod uwagę klęski kolejnych powstań - listopadowego i styczniowego, był trudny do osiągnięcia.

Twórcy epoki romantyzmu prowadzili zaangażowaną działalność na rzecz odzyskania niepodległości. Wcześniejsza epoka walk napoleońskich i powstanie Księstwa Warszawskiego stały katalizatorem kolejnych walk niepodległościowych. Powstanie listopadowe w roku 1830 było dla Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego doskonałym pretekstem do podjęcia rozważań nad sposobami odzyskania niepodległości. Poeci przyjęli dwa przeciwstawne stanowiska wobec powstania. Autor „Dziadów cz. III” sformułował hasło mesjanizmu narodowego oraz podkreślił rolę wybitnych jednostek w walce przeciw carowi. Poeta doprowadził swojego bohatera – Konrada do buntu przeciw Bogu i wizji prometejskiej. Juliusz Słowacki natomiast w dramacie pt. „Kordian” dokonał drastycznej oceny powstania listopadowego oraz zaprzeczył stworzonej przez Mickiewicza teorii prometejskiej.

Nie ulega wątpliwości, że Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki poprzez swoją twórczość dążyli do zachowania patriotyzmu wśród Polaków oraz przedstawiali sposoby walki o niepodległość.

Pierwszym utworem, w którym Adam Mickiewicz wypowiedział się w sprawie walki o niepodległość był napisany w 1828r. „Konrad Wallenrod”. Natchnieniem dla powstania utworu stało się powstanie dekabrystów w Rosji. Mickiewicz zastanawiał się nad sposobami walki z tyranią, czy lepiej jest odnieść zwycięstwo postępując niemoralnie czy też przegrać zachowawszy honor rycerski? Rozważania te zaprowadziły poetę do myśli florenckiego polityka Machiavellego, według której w walce „trzeba być lisem i lwem”. Myśl ta stała się mottem utworu Mickiewicza. Niestety wobec carskiej cenzury nie sposób było na te pytanie odpowiedzieć, dlatego poeta zastosował maskę historyczną obsadzając historię Konrada Wallenroda w epoce średniowiecza. Konrad Wallenrod jest przykładem wielkiego patrioty, dla którego najwyższym dobrem jest walka o odzyskanie niepodległości ojczyzny. Mickiewicz przedstawiając losy Litwina walczącego z Zakonem Krzyżackim w rzeczywistości pokazywał jak Polacy powinni przeciwstawić się zaborcom. Wallenrod jest przykładem patrioty, który „szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie”. Pragnąc bezgranicznie poświęcić się Litwie Konrad opuścił żonę Aldonę i w przebraniu Krzyżaka przystąpił do niemoralnej walki. Adam Mickiewicz w swoim utworze przedstawił bolesny konflikt sumienia. Metoda walki przedstawiona przez poetę w „Konradzie Wallenrodzie” wymaga aktu wielkiego samozaparcia i przezwyciężenia skrupułów moralnych. Poemat Mickiewicza zawiera potężny ładunek uczuć patriotycznych i mówi o tym, jak wiele ofiar i poświęceń wymaga miłość do ojczyzny zagrożonej unicestwieniem. W obrazie losów Wallenroda dostrzec można odbicie dramatycznych sytuacji, w jakie uwikłani byli konspiratorzy dla dobra ujarzmionej ojczyzny.

W „Konradzie Wallenrodzie” Adam Mickiewicz odwoływał się do powstania dekabrystów w Rosji natomiast natchnieniem do napisania „Dziadów cz. III” stało się powstanie listopadowe na ziemiach polskich. W utworze tym Mickiewicz odwołał się również do bohaterstwa młodzieży polskiej, która pomimo represji prowadziła konspiracyjną działalność na rzecz walki o niepodległość. Poeta przypominając kibitki wywożące młodych działaczy na Sybir jednocześnie wspomina własną działalność w organizacji „Filomatów i Filaretów”. Poeta tym samym próbuje zrehabilitować się za nieobecność w powstaniu listopadowym w 1830r. Adam Mickiewicz w „Dziadach cz. III” przedstawia kolejny sposób walki o niepodległość. Jest nim działalność konspiracyjna młodzieży polegająca na prowadzeniu tajnego nauczania języka polskiego, historii Polski oraz propagowaniu zakazanej literatury. Poeta ostrzega jednocześnie przed niebezpieczeństwami ze strony zaborców. Mickiewicz przedstawiając bohaterstwo młodzieży tworzy nowy model patrioty. Według niego nie trzeba walczyć zbrojnie, można również podtrzymywać kulturę narodową wśród młodzieży.

Innym sposobem walki o niepodległość przedstawionym przez Adama Mickiewicza w „Dziadach cz. III” jest postępowanie zgodnie z hasłem: „Polska Chrystusem narodów”. Mickiewicz równocześnie stworzył mit poety obdarzonego niemalże boską mocą tworzenia. Demiurg ten w Wielkiej Improwizacji dopomina się władzy nad duszami, uważa że jest w stanie wywalczyć niepodległość ojczyzny bez pomocy Boga. Bunt wiedzie go poprzez nazwanie Boga mądrością, aż do nieudanej próby nazwania go ... carem, kiedy to pada zemdlony. Adam Mickiewicz przedstawił w „Dziadach cz. III” sposób indywidualnej walki o niepodległość. Był on zdania, że jedynie wybitne jednostki mogą pociągnąć za sobą lud. Niestety powstanie listopadowe, w którym udział wzięła tylko szlachta i arystokracja udowodniło, że ten sposób jest zły. Mickiewicz pisząc „Dziady cz. III” nie zdawał sobie jeszcze sprawy z tego, jedynie zjednoczenie wszystkich warstw społecznych może przynieść wyzwolenie ojczyzny. W swoim najsłynniejszym dramacie Adam Mickiewicz w Widzeniu księdza Piotra przedstawił dzieje Polski na wzór męki Chrystusa. Zapowiedział tym samym „zmartwychwstanie” utraconego państwa polskiego. Adam Mickiewicz okazał się wielkim patriotą, a stworzona przez niego teoria mesjanizmu dodawała otuchy Polakom znajdującym się na emigracji oraz tym pozostającym pod zaborami.

Adam Mickiewicz wykorzystał wydarzenia powstania listopadowego, aby dodać rodakom otuchy. Juliusz Słowacki przeciwnie obnażył wszystkie błędy dowódców oraz obalił teorie sformułowane przez Mickiewicza w „Dziadach cz. III”. Krytyka której dopuścił się Słowacki nie została dobrze przyjęta przez środowisko emigranckie. Poeta okazał się innym rodzajem patrioty. Był on daleki od życia złudzeniami, wolał mówić prawdą o Polsce i Polakach, nawet jeżeli prawda ta była bolesna. W dramacie pt. „Kordian” Juliusz Słowacki dokonał drastycznej oceny przywódców powstania: Czartoryskiego, Skrzyneckiego, Chłopickiego i innych. Przedstawiając ich sylwetki posługuje się karykaturalnymi określeniami. W swoim utworze Słowacki przedstawił swoją wizję walki o niepodległość. Większą siłę przypisywał młodym pełnym entuzjazmu ludziom, opisał również swoje rozgoryczenie z powodu zaprzepaszczenia ich ogromnego potencjału. Poeta przedstawiając scenę narady w podziemiach kościoła św. Jana wykpił podziały społeczne, brak porozumienia i zachowawczość walczących. Juliusz Słowacki w „Kordianie” obalił stworzony przez Mickiewicza projekt jednostkowej walki. Bohater dramatu- Kordian kierując się do sypialni cara toczy wewnętrzną walkę ze Strachem i Imaginacją. W momencie gdy Kordian pada zemdlony pod drzwiami cara upada jednocześnie teoria Mickiewicza. Juliusz Słowacki prowadzi jednocześnie polemikę z mesjanizmem zawartym w „Dzidach”. W szpitalu wariatów Kordian poznaje dwoje ludzi podających się za mesjaszów. Pierwszy twierdzi, że jest drzewem, które poświęciło się, aby utrzymać konającego Chrystusa. Drugi natomiast niczym Atlas utrzymuje na swych ramionach niebo, by nie spadło na ziemię. Słowacki przedstawiając obłąkanych mesjaszów wykpił Mickiewicza. Juliusz Słowacki w dramacie pt. „Kordian” sformułował konkurencyjne dla hasła Mickiewicza hasło „Polska Winkelriedem narodów”. Zdegradował tym samym rolę Polski do czysto politycznej i historycznej, pozbawiając ją wymiaru religijnego i meta fizycznego. Juliusz Słowacki w dramacie pt. Kordian” przedstawił swoją wizję walki o niepodległość ojczyzny. Jest on zdania, że jedynie jedność wszystkich warstw społecznych może przynieść zwycięstwo. Jego wizja daleka jest od mesjanizmu.

W dramacie „Kordian” zawarta została polemika z wizją polityczną Adama Mickiewicza. Epopeja narodowa pt. „Pan Tadeusz” jest kolejnym etapem kształtowania się wizji walki narodowo-wyzwoleńczej w świadomości Mickiewicza. Podczas gdy „Konrad Wallenrod” i „Dziady cz. III” przedstawiają walkę wybitnych jednostek o wyzwolenie ojczyzny, „Pan Tadeusz” zrywa z tą zasadą i prezentuje obraz walczącego społeczeństwa. Adam Mickiewicz zrozumiał, że jedynie zjednoczenie społeczne może przynieść zwycięstwo w walce. W „Panu Tadeuszu” poeta odwołuje się do okresu wojen Napoleońskich, przywołuje słynne postacie: Kościuszkę i Dąbrowskiego. W utworze Mickiewicz rolę emisariusza politycznego powierzył księdzu Robakowi. To na nim spoczęła odpowiedzialność zjednoczenia szlachty zaściankowej. Przedstawieni przez Mickiewicza bohaterowie reprezentują różne postawy patriotyczne. Ksiądz Robak i jego droga od warchoła szlacheckiego do świadomego bojownika o wolność narodu, uwydatniają kształtowanie się nowego patriotyzmu polskiego. Tadeusz jest natomiast reprezentantem młodego pokolenia, szczerym patriotą i demokratą. Przedstawia sposób nowego myślenia, zgodnie z którym uwłaszczył chłopów i odbył służbę w wojsku. Epopeja Adama Mickiewicza pt. „Pan Tadeusz” jest syntezą dotychczasowych poszukiwań odpowiedniego sposobu walki o niepodległość Polski.

Twórcy romantyczni byli głęboko zaangażowani w walkę narodowo-wyzwoleńczą. Byli oni również wielkimi patriotami, dla których dobro ojczyzny było najważniejsze. Dwaj wielcy wieszcze romantyzmu, Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, reprezentowali różne wizje walki o wolność. Obaj poeci w swojej twórczości podejmowali problem patriotyzmu i walki wyzwoleńczej. Najsłynniejszymi dziełami Mickiewicza są: „Konrad Wallenrod”, „Dziady cz. III” oraz epopeja „Pan Tadeusz”. Przedstawiają one drogę jaką przeszedł poeta od propagowania walki niemoralnej, aż do cichej działalności emisariusza. Juliusz Słowacki jest autorem „Kordiana”, w którym udzielił Polakom trudnej lekcji patriotyzmu. Dzieła te zajmują ważną pozycję w dorobku romantyzmu i są świadectwem głębokiego zaangażowania poezji w walkę narodowo-wyzwoleńczą.