Partie polityczne na ziemiach polskich

Idee socjalizmu, które docierały do Królestwa Polskiego w Rosji, najpierw znajdowały wielu zwolenników wśród studentów polskich w Petersburgu, a następnie w inteligenckich środowiskach w Warszawie. Za ich pośrednictwem hasła socjalistyczne trafiły do robotników. W Królestwie Polskim, gdzie działalność polityczna była zakazana, pierwsze kółka robotnicze zakładano w konspiracji, a ich uczestnicy byli narażeni na aresztowania. Początkowo ruch robotniczy w Królestwie Polskim rozwijał się dzięki działalności Ludwika Waryńskiego, który w 1879 roku wraz z grupą współpracowników ogłosił pierwszy polski program socjalistyczny. Zgodnie z nim głównym celem działaczy było wprowadzenie komunizmu na całym świecie. Socjaliści odrzucali ideę walki o niepodległość Polski - uważali, że w wolnym kraju sytuacja robotników i tak nie ulegnie poprawie. Program ten został nazwany brukselskim, ponieważ - aby uniknąć aresztowań ze strony władz rosyjskich - podano, że został przyjęty podczas obrad w Brukseli, a nie w Warszawie. W 1882 r. z inicjatywy Ludwika Waryńskiego założono w Warszawie pierwsza polską partię polityczną. Była to Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, zwana również Wielkim Proletariatem. Jednak już przy pierwszej próbie zorganizowania strajku jej działacze zostali aresztowani przez władze carskie. Po tej porażce ruch socjalistyczny odrodził się na ziemiach polskich dopiero po kilku latach. Do tradycji Wielkiego Proletariatu odwołała się powstały w 1888 roku Drugi Proletariat pod przewodnictwem Ludwika Kulczyckiego. Przełomowe znaczenie dla dalszych dziejów polskiego ruchu robotniczego miał zjazd socjalistów odbywający się w Paryżu w 1892 r. Przybyli na niego działacze, którzy nie akceptowali programu brukselskiego. Utworzono wówczas Polską Partię Socjalistyczną (PPS), a na jej czele stanęli między innymi Józef Piłsudski i Stanisław Wojciechowski. Za główny cel uznano zarówno walkę o odzyskanie niepodległości przez Polskę, jak i przeprowadzenie reform społecznych w odrodzonym państwie. Autorem programu paryskiego był Bolesław Limanowski, uznawany za ojca polskiej myśli socjalistycznej. Jednak nie wszyscy zaakceptowali program polityczny PPS. W 1893 r. powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP). Nową partią, której program nawiązywał do tradycji Wielkiego Proletariatu, kierowali Róża Luksemburg i Julian Marchlewski. W 1900 roku po połączeniu z działaczami litewskimi, ugrupowanie to przekształciło się w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Ruch socjalistyczny rozwijał się także w Galicji. W 1897 r. powstała tam Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji oraz Śląska (PPSD), na której czele stanął między innymi wybitny socjalista Ignacy Daszyński. Mimo klęski powstania styczniowego Polacy nie zaprzestali głoszenia haseł narodowowyzwoleńczych. W 1887 roku Zygmunt Miłkowski założył w Szwajcarii Ligę Polską. Była to tajna organizacja, która dążyła do zjednoczenia sił narodowych w celu walki o odzyskanie niepodległej Polski w granicach przedrozbiorowych. W 1893 r. z inicjatywy działaczy, m.in Romana Dmowskiego, Liga Polska została przekształcona w Ligę Narodową. Jej działalność, rozwijającą się w trzech zaborach. wspierał powołany przez Zygmunta Balickiego Związek Młodzieży Polskiej "Zet". Jednak aresztowania przeprowadzone przez carską policję skłoniły część aktywistów z zaboru rosyjskiego do wyjazdu do Galicji. W 1897 r. w Królestwie Polskim powstała pierwsza polska partia polityczna o podłożu nacjonalistycznym - Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Podobne polskie partie nacjonalistyczne rozpoczęły także swoją działalność w Galicji w roku 1904 i w zaborze pruskim w 1909 r. Ruch narodowy, reprezentowany przez Ligę Narodową, nazywano Narodową Demokracja (ND), potocznie endecją lub ruchem wszechpolskim.