Przedstaw formę ochrony przyrody w Polsce

Ostatnia aktualizacja: 2021-05-28

poleca 85% 340 głosów

Grafika

Filmy

W Polsce istnieją następujące formy ochrony przyrody:
- Parki narodowe
- Rezerwaty przyrody
- Parki krajobrazowe
- Obszary chronionego krajobrazu
- Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt
- Pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
- Edukacja ekologiczna
- Ochrona środowiska

W Polsce ochrona przyrody opierała się w początkach swego istnienia na ustawach chroniących poszczególne gatunki zwierząt łownych. Najstarsze zarządzenie, wydane przez Bolesława Chrobrego, dotyczy ochrony bobra, innym w ten sposób chronionym zwierzęciem w dobrach książąt mazowieckich był tur.

W 1523 za panowania Zygmunta II Augusta ogłoszono w Statucie Litewskim ochronę żubra, tura, bobra, sokoła i łabędzia. W 1578 Stefan Batory wydał dekret zakazujący używania włoków, bosaków i sieci o zbyt małych oczkach do połowu ryb. Wprowadzono również okres ochronny dla ryb odbywających tarło. Zygmunt III Waza wzmocnił swoimi przepisami statut ochronny tura w Puszczy Jaktorowskiej. Niestety, ostatni tur padł jeszcze za panowania tego króla.

Pierwsze zarządzenie w sprawie ochrony lasów (zwłaszcza starodrzewia) wydał Kazimierz III Wielki w 1347, a następnie Władysław II Jagiełło w 1420 i 1423 (przepisy wareckie), zakazując wycinania cisów, starych dębów itp.

Pierwsza na świecie ustawa dotycząca ochrony przyrody została uchwalona 10 VII 1869 z inicjatywy uczonych L. Zejsznera, M. Nowickiego-Siły i E. Janoty i dotyczyła ochrony świstaka oraz dzikich kóz w Tatrach. Pierwszym na świecie leśnym rezerwatem przyrody jest chroniony od 1826 rezerwat cisowy w Wierzchlesie w Borach Tucholskich.
W okresie walk o odzyskanie niepodległości rozpoczęto działalność ustawodawczą mającą na celu ochronę zabytków narażonych na zniszczenie. 31 X 1918 wydany został dekret Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego o opiece nad zabytkami kultury i sztuki. Za zabytki uznano m.in. aleje cmentarne oraz sędziwe lub okazałe drzewa.

W 1919 powstała przy ministrze wyznań religijnych i oświecenia publicznego Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody, przekształcona w 1925 w Państwową Radę Ochrony Przyrody (PROP), funkcjonującą jako organ doradczy i opiniodawczy do chwili obecnej. PROP opracowała pierwszą polską ustawę o ochronie przyrody, uchwaloną 10 III 1934.

W 1992 ukazała się Polska Czerwona Księga Zwierząt, a w 1993 Polska Czerwona Księga Roślin.

W Polsce prawną ochroną gatunkową objętych jest 212 gatunków roślin oraz 471 gatunków zwierząt (ochrona gatunkowa). Wiele zwierząt łownych (ssaków, ptaków i ryb) podlega ochronie okresowej. W Polsce są 22 parki narodowe o łącznej powierzchni 2816 ha, projektowane jest powstanie kilku nowych.

Ponadto (wg stanu na 31 XII 1996) istnieje 231 obszarów chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni 5 257 tys. ha, 1183 rezerwaty przyrody - m.in. faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe, przyrody nieożywionej, leśne - o powierzchni ok. 128 tys. ha, 106 parków krajobrazowych o powierzchni 2136,4 tys. ha. Łącznie obszary prawnie chronione stanowią 29% ogólnej powierzchni kraju.

Obszary ekologicznego zagrożenia zajmują ponad 11% powierzchni kraju zamieszkanego przez ponad 35% ludności. Na terenach tych występuje silna koncentracja największych i najbardziej uciążliwych źródeł zanieczyszczeń środowiska ściekami, pyłami, gazami i odpadami.

Park narodowy

Park narodowy jest to obszar objęty ochroną prawną, zachowany w stanie naturalnym lub niewiele zmieniony przez działalność gospodarczą człowieka, obejmujący jeden lub więcej ekosystemów, charakteryzujący się nieprzeciętnymi wartościami naukowymi oraz wyjątkowymi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, na którym ochronie podlegają wszystkie elementy przyrody. Park narodowy stanowi najwyższą formę ochrony przyrody.

Powierzchnia parku nie może być mniejsza niż 1000 ha, z wyjątkiem pojedynczych wysp (w Polsce ponad 500 ha). W jego obrębie wydziela się obszary objęte ochroną ścisłą, które są wyłączone całkowicie spod ingerencji człowieka, oraz obszary objęte ochroną częściową, gdzie świadomie prowadzi się gospodarkę zmierzającą do przywrócenia stanu naturalnego, stosując zabiegi pielęgnacyjne i hodowlane. Wokół parku narodowego wyznaczona zostaje otulina.

Najmniejszy park narodowy w Polsce, Ojcowski park narodowy ma ok. 16 km2, a największy, Biebrzański, został utworzony 9 września 1993 roku. Jest największym Parkiem Narodowym w Polsce, jego powierzchnia to 592,23 km².

Celem utworzenia parku narodowego jest:
1) poznanie i zachowanie całości systemów przyrodniczych danego obszaru, razem z warunkami jego funkcjonowania,
2) odtworzenie zdegradowanych lub zupełnie zanikłych ogniw rodzimej przyrody,
3) służenie badaniom naukowym,
4) udostępnienie dla turystyki poznawczej oraz edukacji.

W Polsce park narodowy tworzony jest na mocy rozporządzenia Rady Ministrów. Obecnie istnieją (wg stanu na 1 VII 1996) 22 (23., Mazurski, jest projektowany) parki narodowe o łącznej powierzchni 301 tys. ha (co stanowi 1% powierzchni Polski): Babiogórski, Białowieski, Biebrzański, Bieszczadzki, Borów Tucholskich, Drawieński, Gorczański, Gór Stołowych (Stołowogórski), Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Narwiański, Ojcowski, Pieniński, Poleski, Roztoczański, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski, Wigierski i Woliński.

Lp.	Park	Rok	Pow km2	Występujące gatunki	Położenie i charakterystyka
1	Babiogórski	1954	17,34	700 gatunków roślin naczyniowych (54 chronione), 200 gatunków mchów, 250 - porostów; 120 gatunków ptaków; ryś, wilk, niedźwiedź brunatny.	Najwyższe partie Beskidu Zach.; karpackie piętra roślinne: buczyna karpacka, bór świerkowy wysokogórski, zarośla jarzębinowe, kosodrzewina, murawy subalpejskie (w tym zespół endemiczny) i alpejskie
2	Białowieski	1947	53,48	630 gatunków roślin naczyniowych (62 chronione), 80 gatunków mchów, 254 - porostów; 120 gatunków ptaków; żubr, bóbr, ryś	Wsch. część Nizin Podlasko-Białowieskich; pierwotne, leśne zbiorowiska typowe dla niżu europejskiego: bagienne, łęgowe, grądowe, borowe i in.
3	Biebrzański	1993	592,23	235 gatunków ptaków, w tym 157 gatunków lęgowych (orzeł przedni, bielik, gadożer, orliki - grubodzioby i krzykliwy, rycyk i in.); 36 gatunków ryb; liczne gatunki roślin torfowo-bagiennych, w tym relikty glacjalne.	Region Niziny Północno-Podlaskiej; jedyny tej wielkości w Europie (obok pn. Skandynawii) zachowany w stanie naturalnym obszar bagienny i torfowiskowy; torfowiska niskie, turzycowiska i bory bagienne; utwory morenowe, sandrowe, intensywne procesy torfowe; dolina rzeki Biebrzy.
4	Bieszczadz-ki	1973	270,64	760 gatunków roślin naczyniowych (28 wschodniokarpackich, w tym 7 endemicznych), 200 gatunków mchów, 300 gatunków porostów; niedźwiedź brunatny, wilk, żbik, ryś, żubr, wydra; orzeł przedni, orlik, derkacz, jeleń; wąż Eskulapa.	Obszar polskich Karpat Wsch. (najwyższe partie Bieszczadów Zach.); karpackie piętra roślinne, buczyna karpacka, wschodniokarpacka jaworzyna ziołoroślowa, endemiczny zespół olchy kosej, łąki subalpejskie (połoniny) z endemicznym zespołem traworoślowym i murawy alpejskie, borówczyska; nad potokami olszynka karpacka.
5	Borów Tucholskich	1996	47,89	Ok. 800-900 gatunków roślin naczyniowych, 200 gatunków grzybów, 300 gatunków porostów; 130 gatunków ptaków (łabądź niemy, żuraw, bielik, puchacz, bocian czarny); 38 gatunków ryb; 13 gatunków płazów, 46 gatunków ssaków (m.in.: jeleń, sarna, dzik i wydra).	Obszar Równiny Tucholskiej, subregion Pojezierza Pomorskiego; bogata sieć rzeczna i liczne jeziora (w tym jeziora lobeliowe); bory sosnowe, torfowiska, szuwar kłociowy, zespół roślin wodnych z lobelią (Lobelia dortmanna) i poryblinami (Isotes), porastających dno bardzo czystych jezior oligotroficznych.
6	Drawieński	1990	87,35	800 gatunków roślin naczyniowych (43 chronione); 150 gatunków ptaków (rybołów, kania rdzawa); 33 gatunki ssaków (bóbr, kuna domowa, wilk).	Przyroda pn.-zach. Polski, fragment Puszczy Drawskiej w widłach rzek Drawy i Płocicznej; 13 jezior, lasy zajmujące siedliska borowe, mieszane i lasowe; pomnikowe drzewa: 120-letnie sosny, 330-letnie buki i 450-letnie dęby.
7	Gorczański	1981	67,63	930 gatunków roślin naczyniowych (30 chronionych), 250 gatunków mchów, 450 gatunków porostów, 116 gatunków wątrobowców; jeleń, żbik, wilk oraz zachodzący niedźwiedź brunatny.	Typowy fragment Beskidów Zach.; buczyna karpacka, bór świerkowo-jodłowy, bór świerkowy wysokogórski, ziołorośla, polany reglowe, w tym górska, wielogatunkowa łąka mieczykowo-mietlicowa (z krokusem spiskim).
8	Gór Stołowych (Stołowo-górski)	1993	62,80	272 gatunki mchów, 112 gatunków wątrobowców, 35 gatunków roślin chronionych; bogata fauna bezkręgowców.	Kotlina Kłodzka; krajobraz skupisk skalnych i ostańców; przykład górnokredowych gór płytowych, sztuczne bory świerkowe, interesujące zbiorowiska łąkowe, torfowisko wysokie.
9	Kampinoski	1959	356,55	1000 gatunków roślin naczyniowych (51 chronionych); 190 gatunków ptaków (orlik krzykliwy); łoś.	Krajobraz Nizin Środkowopolskich; wydmy śródlądowe, bagna porośnięte olszą.
10	Karkonoski	1959	55,78	900 gatunków roślin naczyniowych (40 chronionych), 150 gatunków grzybów, 270 gatunków mszaków, 70 gatunków porostów; 90 gatunków ptaków.	Najwyższe partie Sudetów, interesujące formy skalne (w tym kotły); górskie piętra roślinne: żyzna buczyna sudecka i sudecka świerczyna górnoreglowa.
11	Magurski	1995	190	Ok. 500 gatunków roślin naczyniowych (41 chronionych); 135 gatunków ptaków (orzeł przedni, orlik krzykliwy, trzmielojad); niedźwiedź brunatny, ryś, żbik, wilk; wąż Eskulapa, gniewosz plamisty.	Beskid Niski, obszar przejściowy pomiędzy Karpatami Zach. i Wsch.; karpackie piętra roślinne: buczyna karpacka, bory jodłowe i jodłowo-świerkowe, olszyna bagienna, łęgi.
12	Narwiański	1996	73,5	13 gatunków roślin chronionych (m.in.: kosaciec syberyjski, storczyk krwisty, wielosił błękitny, podkolan biały); 154 gatunki ptaków lęgowych (głównie wodnych i błotnych, wśród nich rzadkie gatunki, np.: dubelt, batalion, wodniczka, brzęczka, kropiatka, błotniak stawowy, derkacz, bąk); 34 gatunki ssaków (wydra, bóbr, łoś).	Bagienna dolina Górnej Narwi (od Suraża do Rzędzian) na granicy Wysoczyzny Białostockiej i Wysoczyzny Wysokomazowieckiej; rozbudowany system koryt rzecznych i starorzeczy, tworzących sieć cieków zajmujących całą szerokość doliny; ogromnie zróżnicowana szata roślinna - 46 zespołów roślinnych, gł. wodnych i szuwarowych (33 zespoły).
13	Ojcowski	1956	15,92	950 gatunków roślin naczyniowych (60 chronionych), 160 gatunków mchów, 1200 gatunków grzybów, 83 gatunki śluzowców; 120 gatunków ptaków, 17 gatunków nietoperzy; bogaty świat owadów.	Krasowy krajobraz Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej z licznymi jaskiniami, wąskimi dolinami potoków i fantastycznymi w kształcie skałkami i ostańcami skalnymi; łęgi, grąd, buczyna karpacka, las jaworowy, zbiorowiska naskalne, murawy kserotermiczne
14	Pieniński	1954	23,46	1100 gatunków roślin naczyniowych (52 chronione), 330 gatunków mchów i wątrobowców, 450 gatunków porostów; 170 gatunków ptaków; bogaty świat owadów.	Fragment Pienińskiego Pasa Skałkowego, wapienie jurajskie i dolnokredowe; buczyna karpacka, ciepłolubna buczyna, ciepłolubna jedlina, jaworzyna, górnoreglowy bór świerkowy na wapieniu, zbiorowiska murawowe i naskalne, ciepłolubna łąka pienińska z udziałem storczykowatych
15	Poleski	1990	96,47	930 gatunków roślin naczyniowych (57 chronionych); 40 gatunków ryb, płazów i gadów (żółw błotny); 146 gatunków ptaków lęgowych (gęś gęgawa, orlik krzykliwy, orzeł przedni, żuraw).	Przyroda wsch. części Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej; jeden z niewielu zachowanych w Europie obszarów torfowo-bagiennych; lasy mieszane z przewagą bagiennych oraz olsów.
16	Roztoczań-ski	1974	78,85	750 gatunków roślin naczyniowych (37 chronionych); 190 gatunków ptaków (dzięcioły: białogrzbiety, czarny i zielonosiwy, krótkoszpon, trzmielojad, rybołów); owady i ślimaki górskie oraz południowo-wschodnie (pontyjskie).	Zach. część Roztocza Środk. z doliną rzeki Wieprz, zbudowana ze skał wapiennych pokrytych piaskami i lessem; suche bory sosnowe, bór jodłowy, buczyna karpacka, wilgotne zbiorowiska łąkowe, torfowiska wysokie i przejściowe; drzewa pomnikowe (np. jodła - 50 m wys., 150 cm średnicy).
17	Słowiński	1967	187,97	250 gatunków ptaków (np. orzeł bielik, puchacz, bocian czarny, kormoran, batalion); jeleń, dzik i chronione: rzęsorek mniejszy, wydra i gronostaj.	Krajobraz nadmorski, najwyższe na wybrzeżu wydmy piaszczyste (do 30 m wys.), poruszające się z prędkością 5-30 m/rok; pionierskie zespoły wydmowe, bór bażynowy, płytkie, muliste jeziora nadbrzeżne: Łebsko i Gardno.
18	Świętokrzyski	1950	59,10	700 gatunków roślin naczyniowych (48 chronionych), 190 gatunków mchów, 300 gatunków porostów; 100 gatunków ptaków; rzadkie gatunki ślimaków.	Najstarsze góry w Polsce (pasmo Łysogór), zbudowane ze skał ery paleozoicznej; podszczytowe zgrupowania głazów - gołoborza; bór jodłowy (przeżywający regres w ostatnich 20 latach w wyniku przemysłowego zanieczyszczenia powietrza), buczyna karpacka.
19	Tatrzański	1954	211,64	1000 gatunków roślin naczyniowych (84 chronione), 500 gatunków mchów, 200 gatunków wątrobowców, 700 gatunków porostów; kozica, świstak, niedźwiedź brunatny, wilk i jeleń karpacki.	Tatry Wysokie i Zach.; góry o charakterze alpejskim, zbudowane ze skał krystalicznych (granitów) i osadowych (wapieni); piętrowy układ roślinności: buczyna karpacka, bór świerkowy, kosodrzewina, murawy wysokogórskie, piętro subniwalne.
20	Wielkopolski	1957	53,38	1100 gatunków roślin naczyniowych (47 chronionych), 170 gatunków mszaków, 150 gatunków porostów, 364 gatunki grzybów wyższych.	Krajobraz pochodzenia polodowcowego (z utworami morenowymi, rynnami i jeziorami) na obszarze Pojezierza Wielkopolskiego, przełom Warty; przekształcone przez człowieka bory sosnowe; 12 jezior, w tym dystroficzne, moreny czołowej, rynnowe i przy ozach.
21	Wigierski	1989	151,13	800 gatunków roślin naczyniowych (47 chronionych), 200 gatunków mchów, 300 gatunków porostów; 190 gatunków ptaków (nur czarnoszyi, błotniak zbożowy i łąkowy); 25 gatunków ryb; łoś, wilk, wydra.	Przyroda krainy jezior pn.-wsch. Polski (pn.-wsch. część Pojezierza Mazurskiego i pn. część Puszczy Augustowskiej); zbiorowiska leśne, torfowiskowe, wodne i łąkowe; 25 jezior (największe Wigry), rzeka Czarna Hańcza.
22	Woliński	1960	50,01	1300 gatunków roślin naczyniowych (46 chronionych); 200 gatunków ptaków (orzeł bielik, orlik krzykliwy, kormoran, pszczołojad); wydra i gronostaj.	Przyroda pn.-zach. części wyspy Wolin z klifem Zalewu Szczecińskiego, krajobraz pochodzenia polodowcowego (morena czołowa, jeziora), pionowe ściany brzegu morskiego (klif) o wys. do 100 m; buczyny nadmorskie, 12 jezior.
23	Mazurski	Projek-towa-ny	320	850 gatunków roślin naczyniowych; jeleń, sarna, dzik, lis i in.; bielik, rybołów, kania, kormoran, kraska; żółw błotny, gniewosz plamisty.	Region Krainy Wielkich Jezior Mazurskich; wzgórza moreny czołowej, utwory moreny dennej i obszary sandrowe; bory sosnowe, roślinność torfowiskowa i błotna; jeziora (m.in. Bełdany, Mokre i Łuknajno), rzeka Krutynia.

Rezerwat przyrody

Rezerwat przyrody obejmuje od jednego do wielu tysięcy hektarów. Jest to obszar objęty prawną ochroną dla zachowania ekosystemów naturalnych lub półnaturalnych mających istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej. Rezerwaty charakteryzują się jednorodnością ekosystemów. Wyróżnia się rezerwaty: ścisłe (wykluczenie jakiejkolwiek ingerencji człowieka) i częściowe (dopuszczone pewne zabiegi gospodarcze).

Rezerwaty (do 31.06.1996)	W tym ścisłe	obiekt pow. w ha	obiekty	powierzchnia w ha
Ogółem	1072	117367	107	4692
Leśne	524	38162	19	1011
Stepowe	32	434	15	90
Słonoroślowe	3	23	1	1
Torfowiskowe	111	7600	29	1030
Wodne	23	2185	3	11
Florystyczne	126	2010	19	230
Faunistyczne	111	31024	8	1822
Krajobrazowe	100	34978	5	473
Przyrody nieożywionej	42	950	8	25

Przeciętna wielkość rezerwatu w Polsce to ok. 120 ha. Może mim być zespół stawów, który jest rezerwatem ptactwa wodnego. W Trójmieście zlokalizowano na przykład zespół łąk zwany ?Kaczymi Łęgami? w lasach Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego na obszarze pomiędzy Wielkim Kackiem, Gdynią Karwiny i Gdynią Witominem.
Największym w Polsce jest rezerwat krajobrazowy nad Gopłem o powierzchni 12.684 ha. Do końca 1996 roku powstało 1183 rezerwaty o łącznej powierzchni ok. 128 tyś ha.

Park krajobrazowy

Park krajobrazowy jest to obszar objęty ochroną prawną ze względu na wyjątkowe wartości jego środowiska przyrodniczego lub wysokie walory estetyczno-widokowe, kulturowe, historyczne lub turystyczne. Celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja oraz udostępnienie tych wartości, w warunkach racjonalnej gospodarki człowieka. Zwykle jest to teren, na którym przeważa krajobraz naturalny z urozmaiconą rzeźbą, lasem, wodą.

W granicach parku krajobrazowego dozwolona jest gospodarcza eksploatacja gruntów rolnych, lasów lub innych nieruchomości, a także wykorzystanie turystyczne - z wyłączeniem turystyki motorowej - na planie wyznaczonej sieci szlaków. Wokół każdego parku może być również utworzona otulina. Park krajobrazowy tworzony jest na mocy rozporządzenia wojewody.

W Polsce istnieje obecnie 106 parków krajobrazowych (wg stanu na 31 XII 1996), o łącznej powierzchni 2136,4 tys. ha (co stanowi 6.8 % powierzchni Polski). Do największych należą parki krajobrazowe: Puszczy Knyszyńskiej, Pogórza Przemyskiego, Popradzki i Mazurski.

Trójmiejski Park Krajobrazowy sięga bez mała od Wejherowa po Gdańsk. Są w nim położone takie miejsca rekreacyjne jak zespół jezior Bieszkowickich, jezioro w Kamieniu. Położony jest na urozmaiconym terenie polodowcowym.

Otulina (strefa ochronna) to wydzielony obszar ochronny wokół szczególnie cennych obiektów przyrodniczych (parków narodowych i krajobrazowych), spełniający rolę bufora przed szkodliwymi oddziaływaniami zewnętrznymi czynników abiotycznych i biotycznych.

Niestety w przypadku Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, w Gdyni Dąbrowie, w otulinie, która i tak mierzy tu tylko ok. 20 metrów, rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego.

Ogółem otuliny obejmują obszar 1446 tyś ha.

Obszary chronionego krajobrazu

Obszary chronionego krajobrazu to tereny wyróżniające się krajobrazowo, o różnych typach ekosystemów, podlegające zagospodarowaniu. Sposób zagospodarowania winien zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Systemy te tworzą korytarze ekologiczne dla parków narodowych oraz krajobrazowych, łącząc sieć obszarów chronionych w jednolity i ciągły system.

Ogółem obszary chronione w Polsce zajmują 29% powierzchni kraju.

Niestety obszary chronione zagrożone są ekspansją przemysłu, urbanizacją czy też bezplanową turystyką a czasem wręcz zwyczajną głupotą. Najbardziej jaskrawo widać to na przykładach Tatrzańskiego parku narodowego, który nieustannie zadeptywany miałby jeszcze również budowę obiektów sportowych (w domyśle - olimpijskich)oraz Białowieskiego, w którym prowadzi się przemysłowy wyrąb starodrzewia.

Problemem jest również kłusownictwo zarówno wynikające ze zubożenia ludności miejscowej, która w ten sposób wypełnia swe spiżarnie, ale i wynikające z przesądów (wilki, czaple i żurawie).

Ochrona gatunkowa

Kolejną formą ochrony przyrody jest ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Jest to działalność z zakresu ochrony przyrody, która na podstawie odpowiednich przepisów prawnych zmierza do zapewnienia trwałego zachowania gatunków roślin i zwierząt, występujących w przyrodzie w stanie dzikim. Celem jej jest również zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

Ochroną gatunkową obejmowane są gatunki: rzadkie (endemity, relikty), zagrożone wyginięciem w wyniku zmian środowiska spowodowanych działalnością człowieka lub wyniszczeniem bezpośrednio przez niego samego, odgrywające ważną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów, a wykazujące tendencję zmniejszania się ich liczebności, szczególnie cenne dla nauki, a także znajdujące się (w danym kraju) na granicy swojego zasięgu.

Wobec gatunków zagrożonych wyginięciem wprowadza się ochronę całkowitą, natomiast gatunki posiadające istotne znaczenie dla gospodarki obejmuje się ochroną częściową.

W odniesieniu do objętych ochroną gatunkową zwierząt zabrania się:
1) zabijania, preparowania, płoszenia, odłowu i przetrzymywania w niewoli,
2) umyślnego niszczenia ich gniazd, nor, legowisk i żeremi,
3) niszczenia jaj, osobników młodocianych i innych form rozwojowych (szczególnie kijanek, larw, poczwarek i piskląt),
4) fotografowania i filmowania w okresie rozrodu i wychowu młodych w ich ostojach i miejscach rozrodu,.
5) wszelkich form handlu żywymi lub martwymi osobnikami,
6) wwożenia lub wywożenia poza granice kraju,

W stosunku do roślin znajdujących się pod ochroną ścisłą (całkowitą) obowiązuje zakaz: umyślnego niszczenia, zrywania, ścinania oraz pozyskiwania z naturalnych miejsc występowania, a także zakaz handlu, przenoszenia i wywożenia za granicę zarówno w stanie świeżym, jak i suszonym.

W przypadku roślin objętych ochroną częściową możliwe jest ich pozyskanie w określonych ilościach i miejscach, m.in. dla celów leczniczych i gospodarczych. Organem nadającym status prawny ochrony gatunkowej jest minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa w porozumieniu z ministrem rolnictwa i gospodarki żywnościowej.

Fauna chroniona w Polsce

Rodzaj/gatunek	Chronieni przedstawiciele
Pijawki	pijawka lekarska
Pająki	gryziele (wszystkie gatunki), poskocz krasny, skakun, tygrzyk paskowany
Owady	biegacze (wszystkie gatunki), gadziogłówka żółtonoga, górówka sudecka, jelonek rogacz, kozioróg bukowiec, kozioróg dębosz, mieniak strużnik, mieniak tęczowy, modliszka zwyczajna, modraszek nausitous, modraszek telejus, nadobnica alpejska, niepylak apollo, niepylak mnemozyna, pachnica dębowa, paź królowej, paź żeglarz, postojak wiesiołkowiec, przeplatka aurinia, sichrawa karpacka, straszka północna, strzępotek edypus, tęczniki (wszystkie gatunki), trzepla zielona, trzmiele (wszystkie gatunki), wynurt, zalotka białoczelna, zalotka spłaszczona, zalotka większa, zmierzchnica trupia główka, żagnica zielona
Mięczaki	skójka malarzy, skójka perłorodna, szczeżuja spłaszczona, szczeżuja wielka, ślimak winniczek, ślimak żółtawy
Krągłouste	minóg morski, minóg rzeczny (w stadium larwalnego rozwoju w rzekach), minóg strumieniowy, minóg ukraiński
Ryby	alosa, babka mała, babka piaskowa, ciosa (poza obszarem wód Zalewu Wiślanego), dennik, głowacz pręgopłetwy, iglicznia, jesiotr zachodni, kiełb białopłetwy, kiełb Kesslera, koza, koza złotawa, kur rogacz, łosoś (poza obszarem Morza Bałtyckiego, wód przymorskich, ujść rzecznych do Morza Bałtyckiego oraz rzek: Drwęcy, Drawy i Wisły od Włocławaka do ujścia), parposz, piekielnica, piskorz, pocierniec, różanka, strzeble (wszystkie gatunki), śliz
Płazy	grzebiuszka ziemna, kumaki (wszystkie gatunki), ropuchy (wszystkie gatunki), rzekotka drzewna, salamandra plamista, traszki (wszystkie gatunki), żaby (wszystkie gatunki - przy czym żaby: jeziorkowa, wodna i żaba śmieszka tylko w okresie od 1 marca do 31 maja)
Gady	jaszczurki (wszystkie gatunki), węże (wszystkie gatunki), żółw błotny
Ptaki	alki (wszystkie gatunki), blaszkodziobe (wszystkie gatunki, z wyjątkiem kaczek: cyraneczki, czernicy, głowienki, krzyżówki, oraz gęsi: białoczelnej, gęgawy i zbożowej), brodzące (wszystkie gatunki, z wyjątkiem czapli siwej i słonki), dzięcioły (wszystkie gatunki), gołębiowe (wszystkie gatunki, z wyjątkiem gołębia grzywacza i miejskiej formy gołębia skalnego), jastrzębiowe (wszystkie gatunki), jerzyk, kraskowe (wszystkie gatunki), kukułka, kuraki (wszystkie gatunki, z wyjątkiem bażanta, jarząbka i kuropatwy), lelek kozodój, mewy (wszystkie gatunki), nury (wszystkie gatunki), pełnopłetwe (wszystkie gatunki, z wyjątkiem kormorana czarnego bytującego na terenach stawów rybnych, uznanych za obręby hodowlane w rozumieniu ustawy o rybactwie śródlądowym, w okresie od 15 sierpnia do odlotu), perkozy (wszystkie gatunki), rurkonose (wszystkie gatunki), siewki (wszystkie gatunki), sokoły (wszystkie gatunki), sowy (wszystkie gatunki), wróblowate (wszystkie gatunki, przy czym gawron, sroka, wrona siwa tylko w okresie od 15 marca do 30 czerwca), żurawie (wszystkie gatunki, z wyjątkiem łyski)
Ssaki	bóbr europejski, chomik europejski, darniówka tatrzańska, gronostaj, jeże (wszystkie gatunki), kozica, kret (z wyjątkiem występującego w zamkniętych ogrodach, szkółkach i na lotniskach), łasica, niedźwiedź brunatny, nietoperze (wszystkie gatunki), norka europejska, nornik śnieżny, płetwonogie (wszystkie gatunki), popielicowate (wszystkie gatunki), ryjówkowate (wszystkie gatunki), ryś, smużka, susły (wszystkie gatunki), świstak, tchórz stepowy, walenie (wszystkie gatunki), wiewiórka, wilk (z wyjątkiem występującego w woj.: krośnieńskim, przemyskim i suwalskim), wydra, zając bielak, żbik, żubr

Flora chroniona w Polsce

Rodzaj/ gatunek	Przedstawiciele
Drzewa	brzoza ojcowska, cis pospolity, jarząb brekinia, jarząb szwedzki, limba
Krzewy i krzewinki	barwinek pospolity, bluszcz pospolity, brzoza karłowata, brzoza niska, chamedafne północna, kłokoczka południowa, kosodrzewina, malina moroszka, rokitnik zwyczajny, różanecznik żółty, sosna błotna, szczodrzeniec zmienny, wawrzynek główkowy, wawrzynek wilczełyko, wiciokrzew pomorski, wierzba borówkolistna, wierzba lapońska, wiśnia karłowata, woskownica europejska, wrzosiec bagienny, zimoziół północny, bagno zwyczajne, kalina koralowa, kruszyna pospolita, mącznica lekarska, porzeczka czarna, wilżyna ciernista
Rośliny zielne	arcydzięgiel litwor, arnika górska, ciemiężyca (wszystkie gatunki), długosz królewski, dyptam jesionolistny, dziewięćsił bezłodygowy, dziewięćsił popłocholistny, gnidosz królewski, gnidosz rozesłany, goryczki (wszystkie gatunki, z wyjątkiem goryczki trojeściowej), goździki (wszystkie gatunki, z wyjątkiem goździka kartuzka i goździka kropkowanego), grążel drobny, grążel żółty, groszek szerokolistny, groszek wschodniokarpacki, grzybienie białe, grzybienie północne, grzybieńczyk wodny, języcznik zwyczajny, kosaćce (wszystkie gatunki, z wyjątkiem kosaćca żółtego), kosatka kielichowa, kotewka orzech wodny, len włochaty, len złocisty, lepnica litewska, lilia złotogłów, lobelia jeziorna, lulecznica kraińska, łyszczec wiechowaty, mieczyk błotny, mieczyk dachówkowaty, mikołajek nadmorski, miłek wiosenny, mlecznik nadmorski, naparstnica purpurowa, naparstnica zwyczajna, niebielistka trwała, omieg górski, orlik pospolity, ostnice (wszystkie gatunki), ostrołódka kosmata, ostrożeń pannoński, ożota zwyczajna, pajęcznica liliowata, parzydło leśne, pełnik europejski, pierwiosnka, pióropusznik strusi, pluskwica europejska, podrzeń żebrowiec, pokrzyk wilcza jagoda, pomocnik baldaszkowy, poryblin jeziorny, poryblin kolczasty, powojnik prosty, rojniki (wszystkie gatunki), rosiczki (wszystkie gatunki), salwinia pływająca, sasanki (wszyskie gatunki), skrzyp olbrzymi, storczykowate (wszystkie gatunki), szachownica kostkowata, szafirek drobnokwiatowy, szafirek miękkolistny, szafran spiski, szarotka alpejska, śniedek baldaszkowaty, śniedek cienkolistny, śnieżyca wiosenna, śnieżyczka przebiśnieg, tojady (wszystkie gatunki), turówka wonna, warzucha polska, wężymord stepowy, widłakowate (wszystkie gatunki), wielosił błękitny, zawilec narcyzowy, zawilec wielkokwiatowy, zerwa kulista, zimowit jesienny, żmijowiec czerwony, centuria pospolita, goryczka trojeściowa, kocanki piaskowe, konwalia majowa, kopytnik pospolity, marzanka wonna, paprotka zwyczajna, pierwiosnka lekarska, pierwiosnka wyniosła, turówka leśna, turzyca piaskowa
Grzyby	flagowiec olbrzymi, modrzewnik lekarski, podgrzybek pasożytniczy, purchawica olbrzymia, smardzowate (wszystkie gatunki), soplówka (wszystkie gatunki), sromotnikowate (wszystkie gatunki), szmaciak (wszystkie gatunki), szyszkowiec łuskowaty, żagiew okółkowa, żagwica listkowata wszystkie gatunki z wyjątkiem grupy objętej ochroną ścisłą
Porosty	błyskotka (wszystkie gatunki), brodaczkowate (wszystkie gatunki), chrobotek (wszystkie gatunki), chruścik (wszystkie gatunki), czasznik modrozielony, granicznikowate (wszystkie gatunki), obrostnica (wszystkie gatunki), pawężnicowate (wszystkie gatunki, z wyjątkiem pawężnicy drobnej i pawężnicy rudawej), tarczownicowate (wszystkie gatunki, z wyjątkiem tarczownicy bruzdkowatej, pustułki pęcherzykowatej i płucnicy islandzkiej) płucnica islandzka

Ochronę gatunkową wspomaga restytucja gatunków na przykład łosia, bobra, żubra, sokoła wędrownego, łabędzia, kruka i in. W podobny sposób postępuje się też z cisami i modrzewiem.

Pomnik przyrody

Pomnik przyrody to objęty ochroną prawną twór przyrody żywej (pomnik przyrody ożywionej) lub nieożywionej (pomnik przyrody nieożywionej) bądź ich zespoły, charakteryzujące się niepowtarzalnymi wartościami naukowymi, krajobrazowymi, historyczno-pamiątkowymi, kulturowymi lub estetycznymi.
Do pomników przyrody zalicza się m.in.: okazałe, zabytkowe drzewa i ich skupiska, parki, aleje, głazy narzutowe, ciekawe formy skalne, jaskinie, źródła, wywierzyska, wodospady. W Polsce istnieje obecnie 30205 pomników przyrody (według stanu na 31 XII 1996).

Uważa się za stosowne uznawać za pomniki przyrody dęby i topole które na wysokości 130 cm mają obwód co najmniej 370 cm, buki, lipy, cisy, sosny, świerki, jodły i modrzewie powyżej 300 cm, brzozy i jawory powyżej 220 cm, jarzębiny powyżej 150 cm obwodu. Drzew - pomników przyrody było w 1996 roku 29 tys.

Stanowiska dokumentacyjne

Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej chronią szczególnie ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości oraz fragmenty wyrobisk podziemnych i powierzchniowych.

Użytki ekologiczne

Użytki geologiczne to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mające znaczenie dla zachowania zasobów genowych i typów środowisk.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy to jedna z form ochrony przyrody mająca na celu zachowanie wartości estetycznych wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego.

Edukacja ekologiczna

Edukację ekologiczną prowadzi się w szkołach podstawowych i średnich aby zwiększyć świadomość zagrożeń. Funkcje edukacyjne podejmują również instytucje państwowe i samorządowe oraz organizacje społeczne. Rolą tych ostatnich jest włączenie do współdziałania całego społeczeństwa.
Rolą instytucji jest opracowanie i realizacja polityki ekologicznej, opracowanie i egzekucja prawa, przepisów i norm.
Praktyka wykazuje, że instytucje często ulegają presji lobby przemysłowego i wydają decyzje stojące w sprzeczności z racjami ekologii (casus - budowa autostrad biegnących przez tereny chronione, budowa osiedla Eko-Sękocin pod egidą dyrekcji lasów państwowych, wątpliwa ekologicznie lokalizacja zapory w Czorsztynie).

Ochrona środowiska

Jedną z istotnych form ochrony przyrody jest też ochrona środowiska. Są to działania lub zaniechanie zmierzające do ochrony elementów przyrodniczych: wód, powietrza i gleby, a także krajobrazu, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak i zmienionym przez człowieka, celem zachowania lub przywrócenia równowagi przyrodniczej niezbędnej dla egzystencji człowieka.

Ochrona środowiska powinna uwzględniać także wytwory pracy i kultury ludzkiej, np. ochronę zabytków przed wpływami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego.
W Polsce na rzecz ochrony środowiska działają: Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska jako wyspecjalizowana agenda Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz Państwowa Rada Ochrony Środowiska jako organ doradczy i opiniodawczy.

Zadaniem ochrony środowiska jest m.in. przeciwdziałanie skutkom:
- zanieczyszczeń przemysłowych (ograniczenie emisji gazów i pyłów, kwaśnych deszczów),
- zanieczyszczeń cywilizacyjnych (składowanie i utylizacja wzrastającej liczby odpadów),
- degradacji środowiska z powodu nadmiernej eksploatacji (erozja gleb, pustynnienie, wyrobiska górnicze),
- niszczenia lasów,
- zanieczyszczeń termicznych,
- zanieczyszczeń ulegających biodegradacji (ścieki komunalne nadmiernie kumulujące dostarczaną energię (materię organiczną) czy też mineralne składniki pokarmowe (fosforany, węglany).

Innym poważnym zagrożeniem jakości środowiska jest wzrastający poziom hałasu.

Chronić środowisko można i powinno się za pomocą aktów prawnych ale też we własnym, lokalnym zakresie np. segregując odpadki. Problem w tym, że te pieczołowicie posegregowane śmieci, umieszczone w specjalnych pojemnikach i tak często trafiają na to samo wysypisko.

Poważnym źródłem do finansowania inwestycji ekologicznych jest ta zwana ekokonwersja, czyli zamiana naszych długów zagranicznych bezpośrednio na działania proekologiczne.