Oświecenie - pojęcia

Bajka

Jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej, krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie, wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane. Jest rodzajem przypowieści na temat uniwersalnych sytuacji moralno-psychologicznych, charakterów i postaw, opowiadana w niej historia stanowi zawsze jedynie ilustrację jakiejś prawdy ogólnej.

Formy bajek: zwierzęca (ezopowa), narracyjna, epigramatyczna.
W bajce zwierzęcej zwierzęta jako maski określonych typów ludzkich (lew-siła, lis-chytrość)
Twórcy: Ezop, Fedrus; Biernat z Lublina, La Fontaine, G.E. Lessing, I. Krasicki,
S. Trembecki

Satyra

Utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska (przywary ludzkie, obyczaje, osoby, stosunki społeczne etc.). Wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia. Operuje komizmem, karykaturą, groteska.

Rodzaje: społeczno-obyczajowa (Rej, Krasicki), polityczna (Wolter, Niemcewicz), osobista (pamflet, paszkwil, inwektywa. D. Defoe), literacka (parodia, pastisz, trawestacja. Cervantes)

Pamflet

Utwór publicystyczny lub literacki, często anonimowy, mający charakter demaskatorskiej i zwykle ośmieszającej krytyki znanej osoby, środowiska społecznego czy instytucji. Charakterystyczne elementy: ekspresywno-retoryczna stylistyka, skłonność do hiperbolizacji, satyryczne nacechowanie wypowiedzi. Najczęściej kieruje się przeciw istniejącym urządzeniom czy stronnictwom politycznym, a także przeciw zjawiskom obyczajowości, życia umysłowego, literatury.
D. Defoe, J. Swift, Wolter

Paszkwil

Utwór zwykle anonimowy lub publikowany pod pseudonimem, wymierzony przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją złośliwie w sposób insynuacyjny, obelżywy i zniesławiający, aby skompromitować ją w opinii publicznej. Uważa się, ze nazwa pochodzi od nazwiska rzymskiego szewca, Pasqino, który na pocz. XVI w. zasłynął jako autor zjadliwych i szyderczych epigramatów zwróconych przeciw znanym osobistościom. Jest jednym z narzędzi oddziaływania satyry politycznej.

Poemat heroikomiczny

Gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego. Opiera się na sprzeczności między patetycznym stylem narracji eposu (przystosowanego do opiewania heroicznych czynów) a błahą i przyziemną tematyką. Ten konflikt jest źródłem efektu komicznego. Charakterystyczne jest uwznioślenie, zazwyczaj ironiczne, za pomocą uroczystego stylu epickiego zjawisk małych i nie znaczących, degradacja i ośmieszenie poprzez te zjawiska wykorzystanego stylu.
„Monachomachia”, „Myszeida” Krasickiego

Powiastka filozoficzna

Narracyjny utwór prozaiczny, którego świat przedstawiony ma za zadanie ilustrować w sposób nieukrywany tezę światopoglądową lub moralną. Ukształtowała się w oświeceniu, stając się jednym z istotnych narzędzi literackiej popularyzacji filozofii racjonalistycznej, środkiem satyry społeczno- obyczajowej i formą krytyki urządzeń politycznych. Nawiązuje do dawniejszych gatunków prozy popularnej: romansu awanturniczego, opowieści egzotycznej, z którymi łączy ją schematyzm epizodycznej fabuły (obudowanej najczęściej wokół wątku podróży), uproszczony rysunek bohaterów i niekonsekwencje motywacyjne. Postacie, konflikty, uk. zdarzeń traktowane są często żartobliwie, z zaznaczeniem ironicznego dystansu, który wskazywał, że el. fabularne mają dla autora wartość jedynie pretekstową, a pierwszoplanową rolę odgrywają ukryte poza nimi treści moralistyczne i sugestie filozoficzne. Była gatunkiem o bardzo określonym nacechowaniu historycznoliterackim, związanym z kontekstem ideologii oświeceniowej, toteż późniejsze próby podjęcia tej formy są odczuwane jako stylizacja literacka.
„Kandyd” Woltera, „Kubuś fatalista i jego pan” D. Diderot

Powieść

Podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych. Główne el. struktury: narracja oraz jej przedmiot – świat przedstawiony, na który składają się bohaterowie oraz wydarzenia, w jakich oni uczestniczą, przebiegające w określonym czasie oraz przestrzeni i tworzące układ fabularny

Retoryka

Teoria i sztuka wymowy. Wywodzi się ze starożytnej Grecji i Rzymu  umiejętność publicznego przemawiania.

Komedia

Gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów, operujące chwytami komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego, językowego, karykaturalnego wyjaskrawienia i groteski, często mające charakter satyryczny.

W XVI – XVII w ukształtowały się 2 zasadnicze modele komedii: romantyczna, na gruncie dramatu elżbietańskiego i dramatu hiszpańskiego i molierowska ( wzór realistycznej komedii sytuacyjnej, charakterologicznej i obyczajowej.

W XVIII w.rozwinął się dramat mieszczański, łącząc el. komedii z poważnymi tendencjami.

Sielanka

Główny gatunek pastoralne literatury obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych, mające postać lirycznego monologu, najczęściej poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem. Motyw arkadyjski, bohaterowie prowadzą proste, harmonijne i pogodne życie w ścisłym związku z naturą.
Kochanowski, Zimorowic, Szymonowic, Karpiński, Kniaźnin

Esej

Szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny, zazwyczaj pisany prozą, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący podmiotowy punkt widzenia oraz dbałość o piękny i oryginalny sposób przekazu. Wywód myślowy na ogół respektuje standardowe metody rozumowań. Obok związków logicznych występują w nim nie skrępowane rygorami naukowymi skojarzenia pomysłów, poetyckie obrazy, sformułowania paradoksalne, błyskotliwe aforyzmy, nierzadko el. narracyjne lub liryczno-refleksyjne.
Bacon, Montaigne, Milton, Locke

Felieton

Jeden z gatunków publicystyki, swobodny w charakterze, często posługujący się literackimi środkami ekspresji. Pierwotnie to określenie dolnej, odciętej linią części kolumny dziennika, gdzie zamieszczano materiały o charakterze literackim i krytycznym.

Stanowi zwykle stałą pozycję w dziennikach i magazynach, dotyczy zazwyczaj aktualnych w danym momencie wydarzeń lub problemów, nie jest jednak programowym komentarzem do nich, skłądają się nań swobodne dywagacje, często nie pozbawione zabarwienia satyrycznego. Mogą występować el. fikcji literackiej. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i konieczną aktualnością problematyki. Ukształtował się w XVIIIw. wraz z rozwojem publicystyki i prasy.

Traktat

Rozprawa, zazwyczaj obszernych rozmiarów, podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy, występuje często w tytułach prac filozoficznych.
„Traktat teologiczno-polityczny” B. Spinoza

Parodia

Naśladowanie danego stylu mówienia, zachowania, używania środków artystycznych, służące ich ośmieszeniu. Parodia tworzy karykaturę określonych tekstów, twórców, kierunków artystycznych

Komizm

Właściwość charakterystyczna dla pewnej konfiguracji zjawisk spotykanych w życiu lub przedstawianych przez sztukę, wywołująca u obserwatora reakcję w postaci śmiechu i wesołości, wykluczająca zarazem silne emocje negatywne

Ironia

Właściwość stylu polegająca na sprzecności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wypowiedzianym wprost, ale świadomie zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Zależnie od sytuacji, może być przejawem drwiny, szyderstwa i sarkazmu, ale może służyć też celom satyrycznym, być formą dowcipu, współczynnikiem parodii.

Racjonalizm

Nurt w filozofii oświeceniowej, stworzony przez Kartezjusza („cogito, ergo sum”) podkreślenie niezależności ludzkiego umysłu i godności człowieka; r. prowadzi do krytyki wierzeń rel. i odrzucenia dogmatów, których nie można wytłumaczyć.

Deizm

Pogląd zakładający istnienie boga jako stwórcy nie ingerującego w świat; pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, że: 1) Bóg bądź to stworzył świat, bądź odegrał w jego początkach rolę "pierwszego poruszyciela", 2) ustalił (w każdym z tych przypadków) prawa, wg których cała rzeczywistość miała się rozwijać, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani w bieg historii naturalnej, ani w dzieje człowieka.

Ateizm

Odrzucenie religii, jej dogmatów, uznanie jedynie materii; doktryna albo życiowa postawa wyrażająca negację istnienia Boga (lub bóstw), niewiara. W sensie filozoficznym: uznanie Boga za byt urojony, w sensie teologicznym: zerwanie więzi z Bogiem i cofnięcie aktu zaufania wobec Niego, w religioznawstwie i socjologii: zanik praktyk religijnych połączony z desakralizacją życia ludzkiego.

Empiryzm

Nurt w filozofii oświeceniowej, stworzony przez F. Bacona. Rozstrzygająca rola w poznaniu świata przypisywana zmysłom i doświadczeniu. Bacon opracował reguły rozumowania indukcyjnego, opierającego się na doświadczeniu i eksperymencie (tyle mamy władzy, ile wiedzy; celem nauki jest, by przez nią życie ludzkie obdarzone zostało nowymi wynalazkami, bogactwami; jedyna przeto nadzieja w rzetelnej indukcji)
Teoretykiem e. był J. Locke, który twierdził, że nie ma wiedzy bez doświadczenia, a umysł ludzki to niezapisana karta (tabula rasa). Wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia zewnętrznego czyli zmysłowego i wewnętrznego czyli refleksji.

Utylitaryzm

Praktyczny punkt widzenia świata; (z łaciny utilitas – korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.

Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.

Wolterianizm – zespół poglądów Woltera:
- wszystkie czyny człowieka podlegają rozumowi
- błędy w rozumowaniu powodują, że postępujemy źle, popełniamy głupstwa
- atak optymizmu i skłonności do idealizmu, ale też pesymizmu

Teizm

Forma religii uznająca istnienie osobowego Boga, będącego Stwórcą, Prawodawcą i Opiekunem świata. Z reguły teizm łączy się z religią monoteistyczną uznającą jednego Boga,
pogląd uznający istnienie jedynego Boga poza i ponad przyrodą, będącego stwórcą świata i rządzącego nim.

Libertynizm

Postawa wolnomyslicielska, laicka i sceptyczna w kwestiach religijnych. Powstal we Francji w XVII w, skierowany przeciw tradycyjnej obyczajowosci, scholastyce i katolicko-feudalnemu idealowi zycia. Często utozsamiany blednie z rozwiazloscia, co zawdziecza markizowi de Sade, który w swych obscenicznych dzielach kreowal postaci amoralnych „libertynow”.

Sensualizm

Pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.

Dydaktyzm

Dydaktyczna sztuka, w sztuce dominacja funkcji wychowawczej, usuwającej na dalszy plan względy specyficznie artystyczne bądź też posługująca się wartościami artystycznymi tylko dla zwiększenia siły moralnego pouczenia. Sztuka dydaktyczna polega na propagowaniu zaleceń i przestróg moralnych, użytecznych prawd, pouczeń, wskazówek postępowania, przedstawianiu modeli godziwego życia, postaw patriotycznych, wzorów osobowych, ról społecznych itp. Pogląd taki dominował do XIX w., ale jeszcze w 2. poł. XIX w. z wielką siłą głosił go L.N. Tołstoj. Dobitnie sformułował go np. J. Ruskin, wg którego na malarzu spoczywa taki sam moralny obowiązek, jak na kaznodziei. Postawie tej zdecydowaną walkę wydał narastający od XIX w. nurt estetyzmu, który głosząc hasło “sztuki dla sztuki” koncentrował się na wartościach czysto artystycznych i nie uwzględniał jakichkolwiek zewnętrznych, utylitarnych zobowiązań sztuki.

Samo pojęcie sztuki dydaktycznej jako odrębnego nurtu pojawiło się w XIX w., gdy uznano swoistość estetycznych zadań sztuki i suwerenność dzieła sztuki: poprzednie epoki nie znały takiego pojęcia i w sposób oczywisty uznawały utylitarne zobowiązania sztuki, traktując ją jako środek moralnej poprawy ludzi (choć już Platon zarzucał jej wypaczanie myślenia odbiorców, a artystów chciał wygnać ze swojego idealnego państwa). Pojęcie sztuki dydaktycznej jest płynne i często trudno odróżnialne od innych form sztuki utylitarnej czy zaangażowanej, np. od sztuki propagandowej czy patriotycznej, agitacji politycznej, homiletyki lub tzw. literatury tendencyjnej. Dydaktyzm przejawia się w wielu różnych, pozbawionych wspólnego zespołu cech morfologicznych rodzajach i gatunkach literackich (np. w bajce, moralitecie, poemacie dydaktycznym, powiastce filozoficznej, powieści z tezą, przypowieści), akademickim, alegorycznym i historycznym malarstwie (np. u A. Grottgera czy J. Matejki), rzeźbie, rysunku satyrycznym i grafice użytkowej (plakat), a o ich wspólnocie decyduje tylko dominacja treści wychowawczych.

Umowa społeczna

Teoria prawno-polityczna występująca w doktrynach prawa natury, wg której powstanie społeczeństwa i państwa nastąpiło w wyniku łączenia się jednostek - żyjących poprzednio w "naturalnej" wolności - w drodze porozumienia się (umowy).

Umowa społeczna zapewnia autorytet władzy państwowej niezależnie od formy rządów. Istnieją koncepcje traktujące umowę społeczną jako fakt historyczny (np. H. Grotius) lub (bardziej liczne) jako konstrukcję myślową, uzasadniającą określony ustrój polityczny.

Wszystkie doktryny umowy społecznej łączy założenie, że władza polityczna wynika z woli jednostek, nie zaś z nadnaturalnego autorytetu prawa Boskiego.

Koncepcje umowy społecznej występują od czasów starożytnych, m.in. u Platona, Cycerona, św. Augustyna.

W średniowieczu zbliżone poglądy można znaleźć u Manegolda z Lautenbach, Marsyliusza z Padwy, Mikołaja z Kuzy. Od XVI w. nastąpił rozkwit teorii umowy społecznej, związany z polityczno-religijnymi ruchami społecznymi.
Powstały jej nowożytne wersje, m.in.: H. Grotiusa, B. Spinozy, Th. Hobbesa, S. Pufendorfa, J. Locke'a, J.J. Rousseau i encyklopedystów francuskich, J.G. Fichtego, I. Kanta, A.N. Radiszczewa. W Polsce H. Kołłątaja).
Wg Rousseau demokratyczna umowa społeczna polega na połączeniu woli jednostek w tzw. "wolę powszechną" (volont gnrale), suwerenną, absolutną, nieomylną. Ideologia suwerenności ludu, zawarta w jego koncepcji, uzasadniała walkę z monarchią feudalną - szczególnie w latach rewolucji francuskiej (1789-1799) i amerykańskiej (1775-1783). Współcześnie znaczenie teorii umowy społecznej zmalało i nie jest ona szerzej rozpowszechniana

Oświecenie

Okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, łączył się z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji społecznych, pojęć i wartości, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską.

Filozofowie i pisarze oświecenia opowiadali się za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy nie skrępowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy za pomocą rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń, zgodnie z naturą porządku fizyczno-moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz deizmu.

Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zbudowania wizji harmonijnego rozwoju człowieka o stałych cechach osobowości, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywały wciąż istniejący konflikt racji rozumu i uczucia, działań i celów, natury i kultury. We Francji 2. połowę XVIII w. nazwano "wiekiem filozofów". Do wielkich myślicieli tego okresu należeli m.in.: Wolter, Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, J. d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de Condillac.
Wielką rolę odgrywali tzw. encyklopedyści, którzy opracowali Wielką Encyklopedię Francuską (1751-1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator czy polski Monitor.

Reguły klasycyzmu były stopniowo przełamywane przez tendencje preromantyczne. Do ulubionych form literackich epoki oświecenia należały: oda, bajka, satyra, sielanka, epigramat, poemat heroikomiczny, tragedia, esej, felieton literacki, powieść (np. epistolarna, psychologiczna), romans.

Do najwybitniejszych pisarzy oświecenia należeli: w Anglii – A. Pope, L. Sterne, J. Dryden, J. Swift, S. Johnson, w Niemczech – J.G. von Herder, J.J. Winckelmann, G.E. Lessing, Ch. Wolff, J.Ch. Gottsched, w Rosji – M.W. Łomonosow, A.N. Radiszczew, we Francji (oprócz wymienionych filozofów) – L.S. Mercier, J.F. Marmontel, J.B. Dubos, P.A.C. de Beaumarchais.

Oświecenie w Polsce rozwijało się w okresie zagrożenia bytu narodowego oraz reform mających odwrócić niekorzystny bieg historii – stąd silne tendencje reformatorsko-wychowawcze, tworzenie instytucji wspierających, jak Teatr Narodowy czy Komisja Edukacji Narodowej.

Pisarze przyswajali programowo kulturze i literaturze polskiej osiągnięcia klasycyzmu oraz europejskiej myśli filozoficznej i estetycznej XVII-XVIII w., zwalczali przesądy i kulturę sarmatyzmu, propagowali postawę światłego obywatela patrioty opowiadającego się za reformami społeczno-ustrojowymi. Tendencje owe wspierał król Stanisław August Poniatowski, ale radykalne nurty pozostawały poza kręgiem dworu, np. Kuźnica Kołłątajowska i polski jakobinizm.

Literatura początkowo pozostawała pod wpływem klasycyzmu, dążąc do odnowy i udoskonalenia języka narodowego, wyeliminowania z niego tzw. makaronizmów. Teoretycy twórczości oświeceniowej (F.N. Golański, F. Karpiński, F.K. Dmochowski) domagali się przestrzegania reguł klasycyzmu, ale jednocześnie eksponowali rolę uczucia.

Rozwijała się publicystyka, dramat (np.: S. Konarski, F. Bohomolec, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz), gatunki klasycystyczne, m.in. oda (A. Naruszewicz, S. Trembecki), poemat heroikomiczny (J. Krasicki, K. Węgierski, J. Jasiński), satyra (A. Naruszewicz, J. Krasicki), powieść (J. Krasicki, F.S. Jezierski). Narastająca walka polityczna w okresie Sejmu Czteroletniego i insurekcji kościuszkowskiej posługiwała się paszkwilem, pamfletem i zagadką polityczną.

Jakobini

Nazwa członków klubu politycznego, powstałego we Francji w 1789, którego oficjalna nazwa brzmiała Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji. Członkowie klubu odbywali spotkania w Paryżu w klasztorze Św. Jakuba (stąd nazwa). Po wyborach 1791 stanowili oni wraz z żyrondystami mniejszość w Zgromadzeniu Prawodawczym. Wypowiedzenie przez Ludwika XVI wojny Austrii (1792) i wynikłe stąd zagrożenie Paryża, posądzanie króla o zdradę doprowadziły do nastrojów rewolucyjnych.

Powstałą sytuację wykorzystali jakobini do realizacji swego programu politycznego. Zakładał on m.in. obalenie monarchii, wprowadzenie rządów republikańskich i powszechnego prawa wyborczego bez względu na cenzus majątkowy. W Paryżu wybrano samorząd miasta, tzw. Komunę Paryża, złożoną w większości z jakobinów. Podburzony lud paryski zdobył zamek królewski w Tuileries, a wybrany w głosowaniu powszechnym Konwent Narodowy skazał króla na śmierć.

Jakobini dążąc do przejęcia władzy we Francji, doprowadzili do usunięcia z Konwentu żyrondystów. Dyktatura jakobinów trwała trzynaście miesięcy. Konwent uchwalił nieograniczone pełnomocnictwa dla Komitetu Ocalenia Publicznego, na czele którego stał w tym czasie M. Robespierre, przywódca jakobinów. Wystawiono milionową armię, która odparła wojska austriackie i zdobyła Belgię. We Francji zapanował terror. Zmienione dla potrzeb rewolucji prawo karne pozwalało na ferowanie wyroków bez prawa do obrony. Wydawane przez Trybunał Rewolucyjny wyroki nie podlegały apelacji. Sporządzano listy podejrzanych, wprowadzono certyfikaty lojalności dla obywateli, walczono z Kościołem, którego dobra przejmowało państwo.

Ustanowiono powszechne laickie nauczanie podstawowe, wprowadzono ceny maksymalne w obronie przed drożyzną. Ustanowiono obowiązek powszechnej służby wojskowej. Wszystkie decyzje podejmowane przez jakobinów miały doprowadzić do stłumienia buntów, organizowanych przez żyrondystów i rojalistów. Jednak coraz silniejsza opozycja przeciw rządom terroru doprowadziła do powstania spisku thermidoriańskiego, w wyniku którego aresztowano i stracono Robespierre'a (1794). Wraz ze śmiercią przywódcy nastąpił kres rządów jakobinów. Próby odzyskania władzy w latach 1795-1799 nie powiodły się.