Średniowiecze.

I. Średniowieczna wizja człowieka, Boga i świata
Początek średniowiecza: 476 r. – upadek Rzymu
Koniec: 1453 r. – upadek Konstantynopola
1492 r. – odkrycie Ameryki przez Kolumba
1450 r. – wynalezienie druku przez Gutenberga
człowiek:
• w centrum poznania jest Bóg (teocentryzm)
• myśli o śmierci
• człowiek stworzony jest na wzór i podobieństwo Boga
• grzech pierworodny
• człowiek jest stały, kruchy, zależny od Boga (może kształtować siebie)

wizje człowieka:
• homo-viator – człowiek podróżnik (od zbawienia do miejsc świętych)
• człowiek czyniący pokutę
• człowiek jako mikrokosmos – odzwierciedla społeczeństwo, w którym uczestniczy

podział społeczeństwa:
• mnisi – modlą się
• rycerze – walczą
• chłopi – pracują

II. Państwo Franków
Frankowie byli grupą plemion germańskich, która osiedliła się za zgodą Rzymian w 356 r. na terenach między Mozą a Skaldą. Zajmowali się rolnictwem i prowadzeniem wojen.
Frankowie stali się potęgą za panowania Chlodwiga (481-511) z rodu Merowingów. Zjednoczył on walczących dotąd ze sobą Franków, a następnie w wyniku zwycięskich walk zajmował tereny rzymskiej Galii i podporządkował sobie zromanizowaną ludność oraz germańskich Alamanów i Burgundów. Wkrótce pokonał też Wizygotów i Ostrogotów.
Podboje merowińskie nie ustały po podziale państwa pomiędzy czterech synów Chlodwiga., którzy w latach trzydziestych VI w. ostatecznie podbili Burgundię, rozpoczęli podbój terenów między Renem a Łabą. Zajęli też Prowansję i część Niziny Padańskiej.
Spośród germańskich królów Chlodwig był jednym z pierwszych władców, który przyjął chrześcijaństwo. Stał się współwyznawcą religii rzymskiej ludności Galii (ułatwiło to powstanie jednolitego społeczeństwa), mógł liczyć na poparcie Kościoła, ułatwiło mu to kontakty z Bizancjum.

- najpierw państwo plemienne
- z czasem monarchia patrymonialna: władca-ojciec narodu, do niego należy cała ziemia: właściciel wszystkiego
MONARCHIA PATRYMONIALNA – państwo, w którym władca traktuje swe królestwa jako osobistą własność i dowolnie nimi rozporządza, np. dzieląc je pomiędzy swych synów.
Wrogami Franków są Germanie (arianie) – herezja antytrynitarna (nie wierzą w Trójcę Świętą)
Chlodwig ograniczył znaczenie wiecu, a także zacieśnił możliwość dokonywania elekcji króla do członków rodu Merowingów. Stanął na czele państwa jako król i wódz, a ziemie swego królestwa traktował jako osobistą własność (patrymonium). Król miał prawo wydawania nakazów i praw. Władca dzielił państwo według własnego uznania na tyle dzielnic, ilu było męskich następców tronu, a także obdarzał tych, których chciał wyróżnić.
Ciągłe podziały państwa po śmierci Chlodwiga (511 r.), a także proces rozdawania majątków królewskich spowodowały coraz większe osłabienie władzy królewskiej i wzrost znaczenia majordomów.
MAJORDOM – w monarchii frankijskiej od VI w. urzędnik zarządzający dworem królewskim i kontrolujący wszystkich pozostałych funkcjonariuszy państwa.
I majordomus z dynastii Karolingów – Pepin w Austrazji
Po nim wielką sławę zyskał majordom Karol Młot, który w 732 r., w zwycięskiej dla Franków bitwie pod Poitiers, powstrzymał napór Arabów na Europę. Wkrótce jego potomkowie zdetronizowali Merowingów. Na nowo zjednoczył państwo Franków.
Wewnętrzne kłótnie oraz wzrost znaczenia majordoma doprowadziły do kryzysu dynastii. Na początku VIII w. majordom Karol Młot, od którego pochodzi nazwa następnej rządzącej Frankami – Karolingów – przejął władzę i rządził samodzielnie. Podczas sprawowania przez siebie władzy pozwalał jeszcze zasiadać na tronie potomkom dynastii Merowingów. Natomiast Pepin Mały (Krótki) – młodszy syn Karola Młota – pozbawił ich tronu. W tych działaniach poparł go papież, który szukał sojusznika do walki z zagrażającymi Rzymowi Longobardami. W zamian za poparcie Pepin Mały po rozgromieniu Longobardów ofiarował ich ziemie papieżowi (755 r.). W ten sposób doszło do ostatecznego uznania władzy papieskiej nad Rzymem i rozległymi terenami środkowej Italii. Ukształtowało się odrębne państwo – Państwo Kościelne. Uwięził także ostatniego władcę z Merowingów-Childeryka, któremu obcięto włosy – symbol władzy. Pepin Krótki został koronowany na króla Franków przez św. Bonifacego. Został wyniesiony na tarczy przez żołnierzy.
W 768 r. Królestwo Franków zostaje podzielone pomiędzy Karola Wielkiego i Karlomana.


PAŃSTWO KOŚCIELNE – państwo, którego świeckim władcą był papież. Powstało ono w 756 r., kiedy to władca Franków Pepin przekazał papieżowi Stefanowi II ziemie zdobyte na Longobardach. Państwo Kościelne zostało zlikwidowane dopiero w XIX w. Jego pozostałością jest Watykan.

III. Monarchia Karola Wielkiego
Po śmierci Pepina Małego państwo frankijskie zostało podzielone pomiędzy jego synów, Karola i Karlomana. Szybka śmierć Karlomana spowodowała, że najpotężniejsze państwo Europy Zachodniej znów znalazło się w rękach jednego władcy.
Karol Wielki kontynuował ojcowską politykę współpracy z papiestwem. Zmusił Longobardów do kapitulacji, sam zaś ogłosił się ich królem (774r.). Wkrótce zwrócił się przeciw Sasom, co miało umożliwić ostateczny podbój ziem położonych pomiędzy Renem a Łabą. Następnie zdobył Bawarię (788r.). Uzależnił także zachodnich Słowian. Wybuch walk wewnętrznych w Hiszpanii stworzył Karolowi Wielkiemu dogodną okazję do interwencji zbrojnej za Pirenejami (778r.). Wojska Karola dotarły aż po rzekę Ebro. Podczas powrotu z wyprawy oddziały tylnej straży wojsk głównych, którymi dowodził margrabia Roland, zostały zaatakowane i rozgromione przez Basków w wąwozie Roncevaux. Walki w Hiszpanii wznowiono dopiero w latach 810-812, a na opanowanych terenach Karol utworzył marchię.
Marzył o uniwersalnym cesarstwie chrześcijańskim obejmującym Zachód i Wschód. Jednak tytuł cesarza chciał uzyskać za zgodą Konstantynopola. Zamierzał zatem poślubić tamtejszą cesarzową-Irenę. Jego plany pokrzyżował papież Leon III. Wykorzystał on bowiem obecność Karola na nabożeństwie bożonarodzeniowym w Bazylice św. Piotra (25 grudnia 800r.) i włożył mu na głowę diadem cesarski. W ten sposób dokonał aktu koronacji bez otrzymania zgody Konstantynopola. Koronacja ta przyczyniła się do odnowienia cesarstwa na Zachodzie. Z faktem tym nie pogodziło się Bizancjum, wobec którego Karol podjął walkę zbrojną. Zajął Dalmację i Wenecję (810r.). Konstantynopol ostatecznie usankcjonował istnienie zachodniego cesarstwa dopiero 812r.
Karol w ważnych sprawach zasięgał opinii rady (consilium regis), którą w tym celu zwoływał. Była ona złożona z dostojników świeckich i duchownych. Urząd majordoma uległ likwidacji za Pepina Małego. W pogranicznych rejonach państwa organizowano specjalne jednostki terytorialne – marchie. Na ich czele stali margrabiowie posiadający uprawnienia do prowadzenia samodzielnych działań militarnych i politycznych. Wiele funkcji w administracji państwa Karol Wielki powierzył duchownym, a do kontroli swych urzędników powołał stałych wysłanników. Ważną rolę w tworzeniu integracji monarchii karolińskiej odegrała armia, w skład której wchodzili wojownicy z podbitych plemion i ludów. Każdy wojownik zobowiązany do służby konnej otrzymywał nadanie ziemi. Z grupy tych wojowników wykształciła się później odrębna grupa społeczna – rycerstwo.
Po śmierci Karola Wielkiego (814r.). Jego syn i następca, Ludwik Pobożny (814-840), kontynuował politykę ojca., lecz utrzymanie jedności terytorialnej państwa i jego stref wpływów było coraz trudniejsze. Po śmierci Ludwika doszło do podziału cesarstwa między jego trzech synów.
W sierpniu 843r. w Verdun zawarli oni porozumienie:
• Najstarszy, Lotar, otrzymał koronę cesarską. Władał w Italii, posiadał też pas ziemi wzdłuż Renu od Alp po Morze Północne.
• Karol Łysy otrzymał dawną Galię.
• Ludwik Niemiec otrzymał tereny na wschód od Renu.

IV. Feudalizm
FEUDALIZM – feudum (germ.)-zapłata; system osobistych zależności pomiędzy ludźmi, z których jedna strona (wasal) uznaje zwierzchnictwo drugiej (seniora), w zamian za beneficjum (nadanie urzędu lub nadanie ziemskie). Feudalizm jako ustrój charakteryzuje się rozwojem stosunków opartych na instytucji wasalstwa-senioratu, nadawania immunitetu możnym i ograniczeniu władzy króla w państwie.
WASAL MOJEGO WASALA NIE JEST MOIM WASALEM!!!
Wojny wewnętrzne spowodowały pogorszenie położenia ogółu ludności, pozbawionej ochrony i poczucia bezpieczeństwa. W zaistniałej sytuacji jednostki szukały oparcia u osób mających władzę bądź majątek. Udzielenie pomocy odbywało się pod pewnymi warunkami, a zawartą pisemną umowę nazywano aktem komendacji. Określano w nim dokładnie zobowiązania, jakie ciążyły na osobie ubiegającej się o wsparcie, oraz na tej, która udzielała pomocy.
Wskutek rozwoju zależności feudalnych powstawały grupy feudalne, złożone z wasali oraz seniora, którego pozycja była zależna od sprawowanej władzy, bogactwa oraz od liczby i wierności lenników.
Sposoby przekazywania nadań ziemi:
- Beneficja – nadawanie ziemi przez króla (zwykle wraz z mieszkańcami)
- Prekaria – nadawanie przez Kościół ziemi w użytkowanie tym, którzy go o to poproszą
- Immunitety – całkowite lub częściowe zwolnienie ludności w dobrach feudalnych od powinności wobec państwa. Zakazywał wstępu urzędnikom królewskim na obszar, na którym obowiązywał, a ich czynności administracyjne, sądowe przejmował posiadacz dóbr immunizowanych.
Feudalizm jako ustrój charakteryzują ograniczenie władzy monarszej w państwie, rozwój instytucji immunitetu oraz dziedziczenie urzędów.



Wasal składa hołd:
- klęczy
- składa ręce jak do modlitwy
- przysięga
- oddaje się w służbę seniorowi: pomoc zbrojna, rada
- pocałunek braterski
holde (germ.) – przysięga, wierność
Inwestytura – nadanie lenna; wasal otrzymuje włócznię lub pierścień (duchowni)

V. Kościół średniowieczny i schizma wschodnia 1054r.
Rozpad karolińskiego systemu politycznego spowodował kryzys w Kościele i życiu religijnym społeczeństwa. Już od początku podporządkowania Kościoła władzy świeckiej ujawniły się negatywne skutki tej zależności. Zaowocowała ona symonią.
SYMONIA – świętokupstwo, nabycie godności, tytułów i urzędów kościelnych i związanych z nimi uprawnień.
Uprawianie tego procederu sprawiło, że ważne stanowiska nabywały osoby bez wykształcenia i kwalifikacji moralnych. Biskupi oraz opaci znaczniejszych klasztorów przekształcili się w panów feudalnych i zaniedbywali swoje obowiązki religijne. Szerzył się brak dyscypliny. Wśród papieży, których pontyfikat przypadał na X w., znaleźli się ludzie o niskich kwalifikacjach moralnych i duchowych.
Jednym z najbardziej znanych ośrodków reformatorskich na Zachodzie było Cluny. W 909r. książę Wilhelm Pobożny założył w Burgundii klasztor, który otrzymał zreformowaną regułę benedyktyńską. W klasztorze tym ściśle przestrzegano reguły i dyscypliny, dając na zewnątrz dobry przykład, i podejmowano wysiłki nad studiami prawa kanonicznego. Od duchownych zaś mnisi kluniaccy wymagali celibatu. W 931r. papież Jan XI podporządkował klasztor Cluny bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. W ciągu X i XI w. powstała kongregacja, w skład której w okresie największego jej rozwoju wchodziło około 1450 klasztorów. Kongregacja stała się wkrótce potęgą moralną i finansową, a opat Cluny cieszył się wielkim autorytetem.
KONGREGACJA – w Kościele katolickim zgromadzenie zakonne.
Innym centrum reformy i odnowy życia zakonnego była Lotaryngia. W przeciwieństwie do Cluny, klasztory lotaryńskie nie tworzyły kongregacji. Były za to w większym stopniu aniżeli Cluny ośrodkami kultury umysłowej i artystycznej.
Wkrótce wprowadzono nowy system wyboru papieża (przez kolegium kardynalskie). Wprowadzono celibat, zaostrzono dyscyplinę i wymagania wobec duchownych.
Walka z symonią i nadużyciami w Kościele stała się głównym celem polityki Grzegorza VII. Nowy papież reprezentował pogląd o bezwzględnej niezależności Kościoła od państwa, czemu dał wyraz w dokumencie Dictatus papae. Cesarz zwołał w Wormacji synod, na którym uchwalono antypapieskie działania, w rewanżu zaś Grzegorz VII nałożył klątwę na Henryka IV oraz zwolnił jego poddanych z obowiązku dochowania wierności cesarzowi. Cesarz udał się do Canossy, gdzie zatrzymał się Grzegorz VII, i tam w pokutnych szatach prosił go o posłuchanie. Papież cofnął klątwę. Opozycja pozbawiona poparcia duchownych przegrała wojnę domową, a wzmocniony cesarz podjął znów walkę z papieżem. Wyparty z Rzymu i chroniony tylko przez sycylijskich Normanów Grzegorz VII zmarł na wygnaniu w 1085r.
Papieżowi podlegają:
1. kler zakonny
• zakony na prawie papieskim (przełożony zakonu)
• prowincje zakonu (prowincjał)
• dom zakonny (przełożony klasztoru)
2. kler świecki
• archidiecezje-metropolie (arcybiskup)
• diecezje (biskup)
• dekanaty (dziekan)
• parafie (proboszcz)
I reguła zakonna – „Módl się i pracuj” – Benedyktyn z Nursji
II reguła św. Augustyna
III reguła św. Franciszka
(IV reguła Wschodnia – św. Bazylego)
HEREZJE:
1. Trójca Święta – 325r. sobór w Nicei
• Potwierdzenie
• Potępienie arianizmu
2. Sobór w Efezie 431r.
• Ustalenie, że Chrystus ma naturę boską
3. Sobór Chalcedoński 451r.
• Potępienie herezji dostrzegającej w Chrystusie tylko postać człowieka
4. Spór o filioque
• Wschód: Duch Święty pochodzi tylko od Ojca
• Zachód: Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna Bożego
1054r. – schizma – powstanie odłamu prawosławia
RÓŻNICE ZACHÓD WSCHÓD
Język Łacina Greka, starocerkiewnosłowiański
Liturgia Skromna; używa się białego wina i opłatka Wspaniałość liturgii bizantyjskiej; używa się czerwonego wina i kwaśnego chleba
Formy pobożności Mniej intensywna Kult Matki Boskiej, święte obrazy
Kościół a państwo Walka o prymat Współistnienie władzy o kościoła
Doktryna Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna Bożego Duch Święty pochodzi tylko od Ojca
Prawosławie – kościół autokefaliczny

Istoty dogmatyczne są takie same np.
- 7 sakramentów
- eucharystia

VI. Najazdy Normanów
Na przełomie VIII i IX w. zaznaczyła się prawie w całej Europie aktywność ludu zwanego Normanami, Waregami lub wikingami. Ludem tym byli Germanie północni, którzy zamieszkiwali Skandynawię, a także w późniejszych latach Półwysep Jutlandzki.
Atakowali bo:
• głód ziemi (zamieszkiwali terytorium górzyste, silnie zalesione)
• surowy klimat
• przyrost demograficzny i przeludnienie
• przemiany wewnętrzne związane z rozpadem dotychczasowych stosunków – wyprawy były źródłem zdobywania majątku i utrzymania drużyny oraz ratunkiem dla grup zagrożonych wewnętrznymi konfliktami.
• duże dochody, płynące z handlu morskiego
• kryzys i rozpad państwa karolińskiego oraz słabość atakowanych państw zachodniej Europy, co stanowiło zachętę do podejmowania kolejnych akcji rabunkowych.
Byli panami mórz. O powodzeniu ataków wikingów decydowała szybkość, która była najważniejszym elementem ich strategii. Długie okręty doskonale nadawały się do błyskawicznych ataków. Atakowali niewielkimi grupami wybrany cel, wykorzystując moment zaskoczenia, po czym uciekali.
- Szwedzi (Waregowie, Rusowie) najeżdżali wybrzeża Bałtyku
- Duńczycy wyprawiali się w dwóch kierunkach: na Bałtyk lub na Morze Północne, ku wybrzeżom Fryzji, Brytanii, Francji i dalej, aż do Gibraltaru.
- Norwegowie kierowali się ku Wyspom Owczym, Wyspom Szetlandzkim, Orkadom, Hebrydom oraz ku Szkocji i Irlandii.
Islandię zasiedlili w II połowie IX w.
Pod koniec X w. – Grenlandia
1066r. – Anglia-Wilhelm Zdobywca (lennik króla Francji)
Budowali nadbrzeżne fortece. Stworzyli lub zorganizowali struktury państwowe w Skandynawii, na Rusi, w Anglii, na Sycylii. (W Skandynawii powstały trzy państwa: Dania, Szwecja i Norwegia. Na przełomie X i XI w. królestwa Skandynawii przyjęły chrześcijaństwo).

VII. Monarchia Ottonów
Po śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii karolińskiej, Ludwika Dziecięcia (911r.), książęta świeccy i arcybiskupi wybrali na króla księcia Frankonii Konrada. W ten sposób odbyła się pierwsza elekcja. Podczas kolejnej (osiem lat później), zgodnie z wolą umierającego Konrada, wybrano księcia Saksonii Henryka Ptaszynę z rodu Ludolfingów (919r.). W ten sposób Sasi doszli do władzy w królestwie niemieckim.
Henryk I pozyskał sobie przedstawicieli niemieckiego Kościoła, dzięki którym uporał się z opozycją w kraju. Wkrótce osiągnął też sukcesy w walkach z Węgrami, powstrzymując ich najazdy. Pozwoliło to na ekspansję skierowaną na tereny słowiańskie nad Łabą i Salą. Ukoronowały ją podbój Łużyc i uzależnienie Czech.
Po jego śmierci wybrano na króla jego syna, Ottona (936-972). Wzmógł on nacisk na Słowian, tworząc szereg marchii na ich ziemiach. Kiedy ponownie pojawiło się zagrożenie ze strony Węgrów, Otton pokonał ich w walnej bitwie na Lechowym Polu (955r.). Położyła ona kres ekspansji Węgrów. Od 951r. podejmował wyprawy do Italii, by w roku 962 koronować się na cesarza w Bazylice św. Piotra w Rzymie. Zapewnił sobie kontrolę nad papieżem.
W 967r. koronował na cesarza swego syna Ottona II oraz doprowadził do jego ślubu z księżniczką bizantyjską Teofano. Ten fakt sprawił, że tytuł cesarski królów niemieckich został uznany przez Konstantynopol, który do tej pory na poczynania władców niemieckich patrzył niechętnym okiem.

VIII. Polityka Ottona III
Otton III (980-1002), z rodu Ludolfingów, król Niemiec od 983, cesarz od 996. Syn i następca Ottona II. Osobiste rządy objął w 995. Wychowany w kulcie imperium rzymskiego i cesarstwa ottońskiego, kontynuował tradycje rzymskie.
Dążył do utworzenia imperium uniwersalnego, zrzeszające na równych prawach wchodzące w jego skład kraje. W 995 zorganizował wyprawę do Rzymu, pokonał Krescencjuszów, osadził na tronie papieskim swego kuzyna Brunona (Grzegorz V) i w maju 996 odbył koronację cesarską. Spotkał się z opozycją zarówno we Włoszech, jak w Niemczech.
Jeszcze w tym samym roku Grzegorza V wygnano z Rzymu, do władzy powrócili Krescencjusze. Ponownie zajął Rzym w 998, okrutnie rozprawiając się z przeciwnikami. Nie ciesząc się popularnością we własnym kraju, usiłował pozyskać dla swojego programu najwybitniejsze osobistości ówczesnego świata.
Do grona jego najbliższych współpracowników należał Gerbert z Aurillac, którego po śmierci Grzegorza V wyniósł do godności papieża (Sylwester II). Zabiegał o pomoc duchownych autorytetów, m.in. św. Nila, św. Romualda, św. Wojciecha. Na zjeździe w Gnieźnie w 1000 zjednał dla swych planów Bolesława Chrobrego. W 1001 na skutek powstania zmuszony opuścić Rzym.