Polskość, a europejskość na przestrzeni epok

Nasz program nauczania został skonstruowany w taki sposób,abyśmy mogli zrozumieć kim jesteśmy.Dominowały w nim dzieła,dzięki którym możemy świadomie wybrać swój los: na przykładzie dziejów bohaterów zrozumieć, do czego prowadzą pewne wybory życiowe,kierowanie się danymi wartościami.Mądrym jest ten,kto potrafi korzystać z cudzych doświadczeń.Już plemiona pierwotne to wiedziały,szanując swoich starców:byli oni żywym dowodem,że warto kierować się ich uwagami.Z drugiej strony dzieła które poznawaliście,przenosiły nie tylko prawdy uniwersalne,ale i takie,których poznanie jest istotne w kontaktach z poszczególnymi narodami.
Większość literatury poznanej w szkole średniej,służyła zrozumieniu kim jesteśmy my sami-Polacy.Czyż można rozsądnie wybrać kierunek,w którym się pójdzie,jeżeli się nie wie skąd się przyszło? Aforyzm Stanisława Lema głosi:Społeczełeczeństwo bez przeszłości to zbiegostwo.Inne znane powiedzenie -Kto nie zna własnej historii jest skazany na powtarzanie starych błędów, też nakazuje znać dzieje swego narodu.Od przyjęcia przez Mieszka I chrześcijaństwa w jego zachodniej,rzymskiej wersji (za pośrednictwem czeskim),jesteśmy w Europie- i zrozumienie naszych dziejów,naszej kultury bez Europy nie jest możliwe.
Do zrozumienia innych narodów przyczynia się znajomość ich wielkiej literatury.W naszym przypadku trudno tu o wzajemność:Polacy znają arcydzieła beletrystyki europejskiej nieporównanie lepiej,niż pozostali europejczycy-polskie. Wykształcony Francuz czy Anglik zazwyczaj czytał utwory naszych noblistów - lub choćby słyszał ,że tacy pisarze istnieją.Nasi współcześni pisarze -lub choćby XX-wieczni,jak Gombrowicz, Schulz, Witkacy- są znani nie gorzej niż twórcy innych narodów. Natomiast o tych starszych prawie nikt nie słyszał.
W polskiej literaturze rzadkością są utwory,które opisują naszą świadomość europejską- lub choćby nasz stosunek do innych nacji. Na tej cesze zaważyła historia Polski: gdy umiejętność pisania i czytania stała się na tyle powszechna,iż z pisania mogła uczynić cel życiowy już całkiem spora grupa autorów - byliśmy pod zaborami i większość utworów poświecono problematyce narodowowyzwoleńczej,ale ten temat znajdziesz w innych opracowaniach.Tutaj prześledzimy te nieliczne elementy widoczne w literaturze,które zaważyły na naszym stosunku do Europy w epoce kultury pisanej. Od momentu umasowienia prasy,rozwoju radia,później telewizji dzieła naszych pisarzy mają znacznie mniejszy wpływ na świadomość narodową ustępując pola nowym,silnym mediom,bardziej podatnym na propagandową manipulacje.
Na początek o tym, o czym się bardzo często zapomina:praktycznie od XVII wieku prawie wszystkie traktaty naukowe i spora część literatury były pisane po łacinie. Naukowcy byli nie tyle polscy,co europejscy. Językiem naukowców -też humanistów-była łacina,a że tylko niektóre nauki mogą mieć jakiś narodowy charakter,mieliśmy naukę europejską.Jeżeli stosowano rozróżnienia, to mówiono o uczonych chrześcijańskich- w opozycji do uczonych arabskich.Podobnie było z takimi dziedzinami kultury jak malarstwo, rzeźba,muzyka:nasi artyści łatwo zdobywali powodzenie za granicą, wiele sław europejskich przebywało w Polsce. Jedynym problemem były środki finansowe. Bogata Europa zachodnia dawała utrzymanie większej liczbie artystów niż Polska,w której brakowało zamożnych miast, a największy mecenas-król-miał tylko jednego liczącego się w tym względzie konkurenta- Kościół,który dawał utrzymania sporej liczbie architektów i malarzy.Z czasem niektórzy magnaci zaczęli oddawać się tej wartościowej odmianie snobizmu.
Nasze państwo było najpotężniejsze w epoce Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wtedy też Polska była "w modzie"-i to do tego stopnia,że bywały dwory europejskie, na których do dobrego tonu należała umiejętność wypowiadania się w języku polskim. Wielu Europejczykom imponowała nie tylko potęga militarna i ekonomiczna,co nowoczesny ustrój i rozliczne wolności,które proponował.Polacy nie bez słuszności czuli się dumni z ustroju swojego państwa.Demokracja szlachecka,dopuszczana do udziału we władzy była w Europie czymś wyjątkowym.Na próżno władze angielskie na progu XVII wieku konfiskowały książkę Goślickiego "De optime senatore",która stanowiła wyższość parlamentu nad monarchą.Przekonanie o wyższości ustroju Rzeczypospolitej zaowocowało jednak zgubnym przekonaniem że nie warto niczego w nim zmieniać,co w ciągu kolejnych stuleci doprowadziło do upadku państwa,gdy tymczasem Anglia stała się klebką nowoczesnego parlamentu.Renesansowe poczucie dumy narodowej nie wykluczało jednak postawy krytycznej wobec siebie, co z pewnością nie jest bez związku z ówczesnym ideałem równowagi. Mikołaj Rej w "Krótkiej rozprawie..." pokazuje np.źródła i charakter najbardziej typowych konfliktów spolecznych tamtej doby. Demoralizacja elit władzy stała się tematem pierwszego w dziejach naszej literatury dramatu-"Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego. Autor skrytykował w nim prywatę, upadek autorytetu królewskiego i manipulacje posłami.
Barok w Polsce to rozkwit sarmatyzmu,którego ważnym składnikiem jest przekonanie o wyższości Sarmatów nad innymi narodami.Nasz stosunek wobec innych nacji charakteryzował się poczuciem wyższości podobnym jak wobec chłopstwa. Bardzo dobrym przykładem takiej postawy jest Jan Chryzostom Pasek.W swoich pamiętnikach opisuje jak trafił do Danii z wojskiem Czarnieckiego.Nie podoba mu się właściwie nic ,wszystko poddaje krytyce. Zaczyna od drewnianych chodaków, których używanie wznieca na ulicach miast taki hałas,że nie można usłyszeć rozmówcy.Dworność Duńczyków pozostawia wiele do życzenia,bo ich kobiety uczestniczą w tych samych zajęciach ,co mężczyźni.
Ważnym wątkiem literatury Polskiego oświecenia jest problem kosmopolityzmu i ślepego naśladownictwa obcej mody.Klasycznym przykładem jest tu "Powrót posła " Juliana Ursyna Niemcewicza,komedia polityczna ,w której Szarmancki i Starościna to ludzie podążający za modą-w ubiorze i w ideałach. Podobną krytykę prezentuje Krasicki w "Żonie modnej". Z pewnością stanowiły oba literackie portrety kobiet jakąś inspirację dla sprawnej w sztuce makijażu,stroju i światowego obejścia Mickiewiczowskiej "Telimeny", która szkolona w dworskich umiejętnościach na salonach bardzo wtedy europejskiego Petersburga potrafiła omotać przeszło dwukrotnie młodszego od siebie Tadeusza. Do wydrwionych za hołdowanie obcym obyczajom należy też zafascynowany włoskim krajobrazem "Hrabia"
Polski romantyzm przynosi nie wiele treści,które dotyczą Europy,w innym kontekście niż narodowowyzwoleńczym.Nasi sąsiedzi są portretowani z perspektywy podbitych i nie są to pochlebne obrazy.Starano się podkreślać to,co w naszej kulturze oryginalne,swojskie(ludowe).,bo elementy uniwersalne nie były zagrożone-tylko polskie.Cieplejszym spojrzeniem obdarzono narody potencjalne sojusznicze,stąd takie akcenty jak: Dał nam przykład Bonaparte jak zwyciężac mamy w jeszcze oświeceniowej "Pieśni legionów polskich we Włoszech. Szerzej temat polskich nadziei związanych z Napoleonem jest poruszony w "Lalce" Prusa i "Popiołach" Żeromskiego.
To właśnie Bolesław Prus i Stefan Żeromski najlepiej zanalizowali charakter Polaków w opozycji do innych Europejczyków i to porównanie nie wychodzi dla nas najlepiej. Podobnie jak w najważniejszej dla tego tematu powieści "Trans-Atlantyk" w której problem relacji Polska-świat jest analizowany z perspektywy argentyńskiego emigranta ,jakim był autor Witold Gombrowicz..Zaściankowość,kłótliwość,anachroniczny w kształcie,a wąsko pojmowany patriotyzm,niezorganizowanie i postawa roszczeniowa mają nas skutecznie rozdzielać od innych Europejczyków.
Brak na liście współczesnych lektur pozycji ,które poruszałyby szerzej interesujący nas program inaczej niz w kontekście drugiej wojny światowej. Nie znaczy to że takich pozycji nie ma - ale to już należy do naszych lektur indywidualnych. Tu mogę jedynie polecić tylko nazwiska np. Miłosza,Herberta,Szczepańskiego.