Skrypt z prawa rzymskiego

Rozdział VII:
Władanie rzeczami

§23 Formy władania rzeczami
I. Własność (władztwo prawne)

Dominium / proprietas – Własność
Rem meam esse ex iure Quiritium aio – rzecz jest moja według prawa kwiytów
Erus / dominus / proprietarius – Właściciel
Plena in re potestas – pełne władztwo nad rzeczą

1.Pojęcie własności
2. Rodzaje własności rzymskiej

• Własność kwirytarna – przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Dotyczyła ona tak res mancipi jak i nec mancipi. Przy przeniesieniu własności res mancipi należało dokonać formalnych aktów mancipatio lub in iure cessio, zaś własność res nec mancipi można było przenieść za pomocą nieformalnej traditio. Tylko właścicielom kwirytarnym przysługiwała ochrona według prawa cywilnego: rei vindicatio i actio negatoria.
• Własność bonitarna – powstawała w wyniku nieformalnego przekazania res mancipi (np. przez traditio) nabywcy, wedle prawa właścicielem nadal był zbywca, nabywca miał tylko rzecz w swoim majątku, rzecz taka stawała się własnością nabywcy dopiero w drodze zasiedzenia (Actio Publiciana – ochrona pretorska własności bonitarnej przed właścicielem). Przed zasiedzeniem istniała tzw. Duplex dominium podwójna własność.
• Nieruchomości w Prowincjach – należały bądź do cesarza, bądź do ludu rzymskiego. Faktycznie jednak należały do osób prywatnych. Ich władztwo, choć dziedziczne, zbywalne, bezwzględne nie było określane w źródłach jako ich własność.
• Własność peregrynów – W świetle ius civile nie mogli być posiadaczami, a ich „własność” była chroniona przez pretora lub namiestnika prowincji. (do 212r. (Karakalla))
3. Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia

Uprawnienia;
 Ius possidendi – prawo posiadania
 Ius utendi – używania
 Ius abutendi – zużycie rzeczy
 Ius frutendi – pobierania pożytków
 Ius disponendi – rozporządzania rzeczą
Ograniczenia:
Ograniczenia publiczne
Sanitarne
Budowlane
Komunikacyjne
Administracyjne
Ograniczenia obyczajowe (zaniedbywanie uprawy roli)
Ograniczenia wynikające z prawa sąsiedzkiego
Ciężary publiczne
Prawa na rzeczy cudzej
Prawo elastyczne – po odpadnięciu jakiegoś ograniczenia prawo własności wracało do swych pierwotnych, nieograniczonych rozmiarów.
Prawo bezwzględne – wyłączenie ingerencji innych osób, nikomu nie wolno wkraczać w sferę uprawnień właściciela
4.Współwłasność

Communio pro indiviso –(współwłasność w częściach idealnych) współwłasność kiedy każdy z współwłaścicieli miał swój udział w części ułamkowej. Powstawała na skutek dziedziczenia, z tytułu spółki, zmieszania rzeczy jednorodnych.

II. Posiadanie
1 i 2.Posiadaniem i jego rodzaje (władztwo faktyczne)

Posiadanie (possessio) – własność faktyczną

Przesłanki posiadania:
 Corpore possidere – trzymanie rzeczy swoich rękach
 Animus rem sibi habendi – wola zachowania rzeczy dla siebie
 Bonae fidei – posiadanie w dobrej wierze
Detencja – corpus (posiadanie rzeczy) bez animus (wola posiadania rzeczy)
Posiadanie wadliwe – posiadanie nabyte od przeciwnika potajemnie, siłą, lub prekayjnie

§24 Nabycie władania rzeczami

I. Nabycie własności

Nabycie pierwotne i pochodne
Sposobami nabycia własności są:
• Mancipatio – Akt uroczystego kupna sprzedaży, którego dokonać mogli tylko obywatele rzymscy w obecności 5 świadków, liberpensa (trzymającego wagę), mancipio accipiens(kupujący). Mancypacja wyszła z użycia w okresie prawa poklasycznego. W kodyfikacji justyniańskiej słowo mancipatio zostało zastąpione przez traditio.
• In iure cesssio – pozorny proces windykacyjny

• Traditio – przeniesienie prawa własności - (res nec manicpi) nieformalne wręczenie rzeczy z ręki do ręki. Potrzebne były jednak przesłanki (zbywca był właścicielem, istnienie zgodnej woli, a wręczenie rzeczy nastąpiło na zasadzie zgodnego tytułu [pobudki, celu])
 Traditio brevi manu – dochodziła do skutku kiedy osoba nabywająca rzecz była już jej właścicielem naturalnym.
 Constitutum possessorium – zbywca przenosił własność na nabywcę bez jej wydawania.
 Traditio longa manu – przekazanie rzeczy bez fizycznego kontaktu (poprzez wkazanie)
 Traditio symbolica – symboliczne przeniesienie własności (przekazanie kluczy do składu)

• Usucapio i longi temporis praescriptio

 Usucapio (zasiedzenie) – 1 rok ruchomości 2 lata nieruchomości. (Do Justyniana)
 Usucapio pro herede – miała zmusić heredes extranei do szybkiego wypowiedzenia się czy przyjmują majątek spadkowy. Zasiedzenie testamentu (nie wymagano tytułu i początkowo dobrej wiary) zasiedzenie w przypadku nieobjęci spadku przez spadkobiercę.
 Usureceptio finduciae causa – polegała na odzyskaniu przez zasiedzenie własnej rzeczy, która została przeniesiona fiducjarnie na inną osobę lub była zabezpieczeniem wierzytelności (finducia cum creditore contracta), bądź w celu przechowania lub użyczenia rzeczy (fiducia cum amico contracta). Gdy rzecz znalazła się w jakikolwiek sposób w rękach poprzedniego właściciela, wówczas bez względu na tytuł i dobrą wiarę odzyskiwał on własność przez zasiedzenie lub jeśli spłacił swój dług.
 Longi temporis preascriptio – początkowo była tylko środkiem procesowym, skutecznym tak długo, jak długo pozwany był w posiadaniu gruntu. Z czasem stała się instytucją prawa materialnego – sposób nabycia własności gruntów prowincjonalnych.
 Przesłanki zasiedzenia:
 Res habilis – to rzecz, która nadawała się do zasiedzenia
 Titulus – posiadanie musiało się opierać na słusznym i prawdziwym tytule
 Bona fides – dobra wiara (przy rozpoczęciu zasiedzenia)
 Possessio – oznaczało, że do zasiedzenia prowadziło tylko władanie rzeczą z wolą zatrzymania jej dla siebie, sprawowane w sposób nie przerwany.
 Tempus – odpowiedni czas zasiedzenia
II. Nabycie posiadania

Do nabycia posiadania potrzebny był corpus i animus

§25 Ochrona władania rzeczami
I. Ochrona własności (ochrona petytoryjna)

2. Rei vindicatio – Służyła dla ochrony własności kwirytalnej, kiedy jej właściciel został pozbawiony jej posiadania, przeciw posiadaczowi, który twierdził, że rzecz jest jego(contravindicatio). Na czas procesu Pretor powierzał rzecz jednej ze stron, która musiała zabezpieczyć drugą(obiecać oddanie rzeczy, dręczyciele odpowiadali za przekazanie rzeczy powrotem, później wytworzyła się inna forma sponsio praeiudicialis przyrzeczenie zapłaty). Pozywany musiał udowodnić, że rzecz jest jego a więc musiał udowodnić prawa wszystkich poprzedników do rzeczy, aż do nabycia pierwotnego, więc najczęściej udowadniał, że zasiedział rzecz. W takim procesie sędzia mógł tylko zasądzić określona sumę odszkodowania, żeby odzyskać rzecz pozwany musiał podczas sprawy zrzec się rzeczy(klauzula arbitralna). Zwrot pożytków: jeśli posiadacz był w złej wierze musiał zwrócić równowartość wszystkich owoców, jeśli w dobrej tylko od momentu ugruntowania sprawy. Wygrywający musiał zwrócić pozwanemu nakłady włożone w rzecz lub zezwolić na ich zabranie. Posiadaczowi w dobrej wierze musiał zwrócić nakłady konieczne (impensae necessariae) i nakłady użyteczne (impensae utilis). Nakłady zabytkowe(impensae voluptuariae) zdobiące mogły być zabrane jeśli było to możliwe bez uszkodzenia rzeczy.

3. Actio negatoria – wytyczał właściciel kwirytalny, który nie utracił posiadania rzeczy, a naruszający twierdził, że ma do niej prawo i w związku z tym naruszał posiadanie tej rzeczy. Powód musiał udowodnić, że jest właścicielem kwirytalnym a pozwany, że ma prawo naruszać własność powoda. Powód jeśli wygrał miał prawo do odszkodowania z zniszczenia spowodowane przez pozwanego oraz do Zabezpieczenia w formie stypulacji, że się to nie powtórzy

4. Actio Publiciana – Służyła do ochrony własności bonitarnej(1 p. n. e.) skarga posiadała fikcję upływy czasu potrzebnego do zasiedzenia a więc sędzia musiał traktować powoda jak właściciela kwirytalnego. Powód musiał udowodnić, że istnieją wszystkie przesłanki potrzebne do zasiedzenia oprócz upływu czasu. Kwestię pożytków i nakładów rozwiązywano podobnie do rei vindicatio. Była to ochrona względna tzn. tylko w stosunku do gorzej uprawnionych dlatego, jeśli pozwanym był właściciel kwirytalny prawie zawsze on wygrywał. Chyba że nie chciał wydać rzeczy właściciel bonitarny kopiował ekscerpcję(jeśli kupił rzecz bądź dostał ją z innego tytułu). Dwóch bonitarnych: 1) jeśli nabyli od jednej osoby ten, który nabył pierwszy, miał lepsze prawo 2) jeśli nabyli od dwóch różnych osób nie będących właścicielami to wygrywał ten, który rzecz miał aktualnie, Actio publiciana mógł wytoczyć też właściciel kwirytalny jeśli wiedział, że nie uda mu się przeprowadzić dowodu wymaganego przy reivindicatio, a także peregryn (w tym przypadku powstawała też fikcja bycia obywatelem).
5. Środki ochrony wynikające ze stosunków sąsiedzkich
 Actio aquae pluviae arcendae – skarga przeciwko właścicielowi gruntu, który zmienił naturalny spływ wody i pogorszył tym stan sąsiada
 Actio finium regundorum – skarga o wytyczenie zatartych granic. Jeśli spór dotyczył pasa szerszego niż 5 stóp należało wytoczyć rei vidicatio.
 Cautio damni infecti – zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu Żądanie kaucji złożonej w formie stypulacji o pokrycie ewentualnych szkód, jeśli nie pretor wprowadzał właściciela zagrożonego gruntu w czasowe posiadanie tego kawałka gruntu(missio In possessionem ex prima decreto) po roku wchodził w bezterminowe posiadanie w drodze do zasiedzenia
 Operis novi nuntiatio – zakaz dalszego wznoszenia nowej budowli (opus) na gruncie sąsiada
II. Ochrona posiadania (interdykty)

2. Interdykty retinendae possessionis – służące do utrzymania naruszanego posiadania
 Interdykt uti possidetis – dotyczył nieruchomości, pretor nakazywał by przy posiadaniu pozostał ten, który w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym (tzn. nie nabył przemocą, podstępem, prekaryjnie).
 Interdykt utrubi – odnosił się do ruchomości, głównie niewolników. Pretor nakazywał w nim by przy posiadaniu pozostał ten, który w ciągu roku był dłużej posiadaczem w sposób niewadliwy.
3. Interdykty recuperandae possessionis – służące do odzyskania posiadania.

i. Interdykt unde vi – przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi, którego wyzuto z posiadania siłą (w ciągu roku od wyrzucenia z posiadania)
ii. Interdykt de vi armata – przysługiwał wadliwemu posiadaczowi którego wyzuto z posiadania siłą zbrojną, można go było wnieść nawet po upływie roku.
iii. Interdykt de precario – był skierowany przeciwko prekarzyście, który nie zwracał rzeczy oddanej mu w prekarium


5. Interdykty adipiscendae possessiois – Służyły do uzyskania posiadania

i. Interdykt Salwiański – dotyczył wejścia w posiadanie zastawionego przy umowie dzierżawy inwentarza
ii. Interdykt quorum bonorum – umożliwiał dziedzicom prawa pretorskiego wejście w posiadanie rzeczy spadkowych
4. Zmiany w prawie poklasycznym i Justyniańskim

W prawie poklasycznym interdykty posesoryjne stały się powództwami. W prawie justyniańskim interdykt de vi armata i interdykt unde vi połączono w jeden środek procesowy. Wyzuty siła mógł tylko w ciągu roku dochodzić zwrotu posiadania nieruchomości, a żądaniu temu nie można było przeciwstawić zarzutu posiadania wadliwego.

§26.Prawo na rzeczy cudzej

II. Służebność
1.Służebności gruntowe

Służebności gruntowe (servitutes praediorum) – stanowiły obciążenie jednego gruntu na rzecz drugiego (nie były związane z osobami). Oznaczało to, że każdorazowy właściciel jednego gruntu (władnący) mógł w ściśle określony sposób korzystać z gruntu sąsiada (służebny).

Służebności gruntów wiejskich – czyli te, które miały się przysłużyć uprawie
iter – prawo przechodzenia pieszo lub konno przez grunt sąsiada
actus – prawo przepędzenia zwierząt pociągowych i przejazdu wozem
via – iter + actus
aquae ductus – prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt
aquae haustus – służebność czerpania wody
pecoris ad aquam adpulsus – dopuszczenia bydła do wody
ius pascendi – prawo wypasania
calcis coquendae – wypalania wapna
harenae fodiendae – kopania piasku

Służebności gruntów miejskich – czyli te, które związane były z zabudową
Servitutes oneris ferendi – prawo oparcia własnego budynku o ścianę sąsiada.
Servitutes tigni immittendi – prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada
Servitutes stillicidii – prawo ścieków i okapów, czyli kierowania ich na grunt sąsiada
Servitutes altius non tollendi – ograniczenia wysokości budynku by nie zasłaniał słońca sąsiadowi

2. Służebności osobiste

Służebności osobiste – Servitutes personarum – w swej konstrukcji zbliżone były do służebności gruntowych tylko, że przysługiwały konkretnej osobie, a nie były przypisane do gruntu niezależnie od osoby nim władającej, przez czas określony.
 Ususfructus – Prawo pobierania pożytków z rzeczy bez naruszania jej substancji. Przedmiotem były rzeczy niezużywalne np. nieruchomości, niewolnicy. W celu zabezpieczenia właściciela ususfruktuariusz zawierał z nim stypulację gwarancyjną (cautio ususfructuaria).
 Usus – Prawo pobierania pożytków z rzeczy, ale tylko na własne codzienne potrzeby. Nie mógł go odstąpić innej osobie
 Quasi Ususfructus – kiedy przedmiotem umowy były też rzeczy zużywalne, ususfruktuafiusz zobowiązywał się zwrócić taką samą liczbą i tego samego rodzaju co rzeczy zużywalne..
 Habitatio – prawo mieszkania w cudzym budynku
 Operae servorum et animalium – prawo korzystania z pracy cudzego niewolnika
3. Ustanowienie i wygaśnięcie służebności

Ustanowienie:
 In iure cessio
 Mancipatio (grunty wiejskie)
 Przeniesienie praw
 Testament
 Zasiedzenie
Wygaśnięcie
 Zniszczenie rzeczy
 Zbieg z prawem własności
 Zrzeczenie się
 Niewykonywanie przez długi okres czasu
4. Ochrona służebności

Wszystkie służebności podlegały ochronie za pomocą skargi in rem, skutecznej erga omnes, kto naruszył uprawnienie mającego daną służebność. Skarga ta, zwana vindicatio servitutis lub actio confessoria, była kierowana przez mającego służebność najczęściej przeciw właścicielowi, który uniemożliwiał wykonanie służebności. Było to powództwo przeciwne do actio negatoria.
5. Zasady dotyczące służebności

1. Służebność nie polega na działaniu. Właściciel tylko powstrzymuje się od działania (non facere) lub znosi cudze działanie (pati)
2. Nie może istnieć służebność na służebności
3. Służebność należy wykonywać oględnie (w sposób jak najmniej uciążliwy dla właściciela)
4. nie można mieć służebności na własnej rzeczy
5. Służebności gruntowe powinny być ustanawiane na gruntach sąsiednich
6. powinny przynosić gruntowi władnemu stałe korzyści
III. Zastaw

1. Zastaw – realne zabezpieczenie wierzytelności

2. Fiducia – dłużnik dla zabezpieczenia realizacji swojego długu, przenosił za pomocą czynności fiducjarnej na wierzyciela własność rzeczy. Wierzyciel początkowo nawet po spłacie długu miał tylko moralny obowiązek oddania rzeczy. Aby zabezpieczyć interesy dłużnika zaczęto dodawać nieformalne porozumienie pactum fiduciae, na mocy którego, zastawnik był już zobowiązany do oddania zastawionej rzeczy (actio finduciae directa – infamujące powództwo o odzyskanie zastawionej rzeczy)

3. Zastaw ręczny (pignus) – powstawał na skutek zawarcia kontraktu realnego, w którym zastawca przenosił na zastawnika jedynie detencję, czyli possesio naturalis zastawianej rzeczy, zatrzymując prawo własności.

4. Zastaw umowny (hipoteka) –

5.Ustanowienie i wygaśnięcie zastawu

Zastaw ustanawiano najczęściej w drodze nieformalnej umowy między dłużnikiem i wierzycielem. W pewnych typowych sytuacjach nie trzeba było nawet umowy, gdyż uważano, iż zastaw został ustanowiony milcząco, na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa. Zastaw mógł ustanowić również sędzia w celach egzekucyjnych. Zastaw będąc prawem akcesoryjnym gasł w chwili wygaśnięcia zobowiązania, którego wykonanie zabezpieczał. Na mocy konstytucji cesarza Gordiana, ustanowiono prawo wierzyciela do zatrzymania przedmiotu zastawu, nawet po zapłaceniu zabezpieczonego nim długu, jeśli wierzyciel miał wobec tego samego dłużnika inną, niezrealizowaną jeszcze wierzytelność (tzw. pignus Gordianum)
6.Przedmiot zastawu

Przedmiotem zastawu mogły być poszczególne rzeczy materialne. W okresie cesarstwa pojawił się zastaw na całym majątku dłużnika: hipoteka generalna. Zaczęto też ustanawiać zastaw na poszczególnych rzeczach niematerialnych – prawach, np. użytkowaniu.

7.Realizacja zastawu

Zastawnik mając possesio naturalis mógł rzecz oddać w podzastaw, ale nie mógł jej używać. W przypadku użytkowania zastawionej rzeczy popełniał furtum usus. Mógł je używać tylko w drodze dodatkowej umowy z zastawcą pactum antichreticum. W razie niespełnienia świadczenia w określonym terminie wierzyciel mógł zaspokoić swą wierzytelność z zastawionej rzeczy, na warunkach określonych przez umowę (Zastawnik mógł móc np. sprzedać rzecz, a nie mógł stać się jej właścicielem (pactum de vendendo)), nadwyżkę wynikłą ze sprzedaży musiał zwrócić dłużnikowi. W przypadku hipoteki należało najpierw wejść w posiadanie rzeczy. Służyła do tego actio Serviana skuteczna wobec wszystkich.
W przypadku hipoteki, kiedy było więcej niż jeden zastaw ustanowionych jednocześnie początkowo rolę uprzywilejowaną miał ten, który miał rzecz, później prawa wszystkich się zrównały. W przypadku różnych okresów pierwszeństwo miał ten u którego dłużnik zadłużył się najwcześniej.

8.Ochrona zestawu

9. Wielkość zestawu

IV. Emfiteuza

Emphyteusis - wieczysta dzierżawa, istniała dopóki dzierżawca i jego spadkobiercy płacili czynsz - vectigal. Formalnie wyodrębniła się dopiero za czasów cesarza Zenona. Stan prawny Emfiteuty był niemal taki sam jak właściciela. Musiał on tylko płacić czynsz i musiał powiadomić o planowanym zbyciu właściciela, który mógł skorzystać z prawa pierwokupu. Jeśli tego nie zrobił otrzymywał 2% ceny uzyskanej przez emfiteuzie. Nie mógł też pogarszać rzeczy. W razie niespełnienia powyższych punktów właściciel miał prawo odwołać emfiteuzę.
Rozdział VIII:
Spadki


§28.Hereditas i bonorum possessio

I.Hereditas

Spadkobranie (hereditas) – jest wejściem w ogół praw, jakie posiadał zmarły. Wraz z śmiercią osoby gasły tylko uprawnienia dotyczące prawa rodzinnego(np. patria potests, manus, tutela). Na spadkobiercę przechodziły nie tylko rzeczy materialne ale i uprawnienia a także obowiązki zmarłego. W prawie archaicznym na spadkobiercę przechodziły też obowiązki wynikające z prawa sakralnego. Majątek spadkobiercy (heres) zlewał się z majątkiem wraz ze wszelkimi związanymi z tym konsekwencjami. Od ustawy XII tablic spadkobiercą mogła się stać tylko osoba powołana do spadku. Powołanie to (delatio hereditatis) następowało bądź na podstawie testamentu (ex testamento), bądź na podstawie przepisów prawa (ad intestato). Powołana osoba powinna wyrazić wolę przyjęcia spadku (acquisitio hereditatis) przez cały okres prawa rzymskiego (z wyjątkiem prawa poklasycznego) dziedzicem mogła być tylko jedna osoba, z pewnymi wyjątkami testamencie żołnierskim, oraz dziedziczeniu przeciwtestamentowym..
Semel heres temper heres – kto raz zostanie dziedzicem pozostanie nim na zawsze
1.Geneza bonorum possessio

Spadkobiercą stawała się osoba powołana do spadku zgodnie z ius civile jednak już w prawie poklasycznym z dziedziczeniem cywilnym współistniało dziedziczenie oparte na prawie pretorskim (bonorum possessio).
 w prawie XII tablic tylko jedna osoba mogła stać się heres, i mogła nią zostać tylko osoba będąca pod władzą spadkobiercy dalsi krewni powołani do spadku (poximi aganti, gentiles), otrzymywali tylko majątek. Heres stawał się dziedzicem z mocy prawa, a agnaci i wentyle musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie czyli o bonorum possessio.
 powodem powstania dziedziczenia pretorskiego były spory między dziedzicami, którzy pretendowali do spadku na podstawie ius civile. Na czas sporu pretor przyznawał bonorum possessio tej osobie, która jego zdaniem miała największe szanse wygrać proces.
 inną tezą powstania bonorum possessio była stosunkowo mała liczba dziedziców według ius civile i związane z tym częste przypadki występowania hereditas iacens tzn spadku leżącego czyli nie objętego przez uprawnionego dziedzica .
Z czasem ingerencja pretorska nabrała kształt uzupełniania luk w prawie.
2.Sytuacja prawna dziedzica prawa pretorskiego

Według przeważających opinii dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) nie był sukcesorem uniwersalnym, jakim był dziedzic prawa cywilnego – heres. Stawał się tylko posiadaczem niektórych przedmiotów wchodzących w skład spadku, które mógł dopiero zasiedzieć (usucapio pro herede). Pretor dawał mu środki ochrony analogiczne do tych które miał heres, były to: interdictum quorum bonorum – o wydanie majątku spadkowego, oraz skargi z zastosowaniem fikcji bądź z przestawionymi podmiotami (w przypadku ochrony własności i dochodzenia wierzytelności).



§29 .Dziedziczenie testamentowe

I. Pojęcie testamentu

Testament to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica. 1. Jako rozporządzenie ostatniej woli mógł być aż do śmierci testatora zmieniany.
2. Rodził skutki dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy
3. Musiał zawierać ustanowienie dziedzica – heredis institutio
4. Ustanowienie dziedzica stanowiło początek i podstawę całego testamentu
5. Dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku

W prawie poklasycznym w przpadku ustanowienia większej liczby heredes, te dodatkowe postanowienia zaczęto traktować jako wskazówki przy podziale spadku na podstawie actio familiae erciscundae.

II. Rodzaje testamentu
1.Archaiczne formy testamentu

Prawo okresu XII tablic znało dwie publicznie, ustne formy tworzenia testamentu:
 Testamentum calatis comitiis – mógł być sporządzony w czasie pokoju na zwoływanych dwa razy do roku zgromadzeniach ludowych, do jego ważności potrzebna była aprobata zgromadzenia (nie było jednostronnym oświadczeniem woli)
 Testamentum in procinctu – polegał na jednostronnym oświadczeniu woli testatora wobec kilku najbliżej stojących w szyku bojowym świadków.
2.Mancipio familiae – testament mancypacyjny

Mancipatio familiae było formą finducjarną. Spadkodawca fikcyjnie sprzedawał swój majątek zaufanej osobie, aktem emancypacji przy, którym dodawał ustne polecenie by po jego śmierci przekazał majątek wskazanej w ustnym poleceniu (nuncupatio) osobie. Nabywca przekazywał po śmierci majątek testatora za pomocą mancypacji spadkobiercy.
Testament mancypacyjny - Z biegiem czasu decydującego znaczenia nabrała nie sama mancypacja nuncupatio, w związku z tym familiae emptor nie nabywał własności majątku tylko stawał się wykonawcą testamentu.
Nuncaptio zaczęto wydawać w formie pisemnej. Dokument ten natychmiast po sporządzeniu pieczętowano a na sznurku wiążącym tabliczki z tekstem przykładało swe pieczęci 5 świadków.
3.Testament pretorski

Pod koniec republiki dwie pierwsze sposoby spadku publicznego zanikły. W I w. p.n.e. powstał testament pretorski Podstawą jego skuteczności była zapowiedź pretora w edykcie, że udzieli bonorum possessio każdemu kto przedłoży pisemny dokument opatrzony pieczęciami 7 świadków (5 świadków, familiae emptor i liberpens)
W okresie klasycznym testamenty sporządzano w formie testamentu pretorskiego lub testamentu mancypacyjnego.
4.Testamenty w okresie poklasycznym

Wyłoniły się publiczne formy testamentu:
 testamentum apud acta conditum - wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych
 testamentum principi oblatum - złożenia ostatniej woli w kancelarii cesarza
 testamentum tripertitum – prywatna forma testamentu pisemnego
 testament holograficzny – własnoręcznie sporządzony i podpisany przez testatora
5.Testament żołnierski

Testament żołnierski był ważny nawet bez wyznaczenia dziedzica, poprzez rozporządzenie legatów. Można było wyznaczyć dziedzica do poszczególnych rzeczy, można było też dodać termin lub warunek rozwiązujący, można było ustanowić dziedzicem peregryna czy latyna, pominięcie sui heredes nie powodowało żadnych reperkusji, tracił ważność w rok po zwolnieniu ze służby wojskowej.
III. Treść testamentu
1.Heredis institutio

Ustanowienie dziedzica w okresie prawa przedklasycznego i klasycznego musiało nastąpić w słowach imperatywnych: niech Tytus będzie lub nakazuje by Tytus został; mniej stanowcze sformułowania powodowały nieważność testamentu. Ustanowienie dziedzica musiało być na początku testamentu. Postanowienia poprzedzające ustanowienie dziedzica uważano za nieważne (prokulianie uważali, że ustanowienie tutora może wyprzedzić heredis institutio). Dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku lub jego ułamkowej części. Tylko dzięki interpretacji woli testatora można było uznać inny zapis niż część ułamkową przeliczając ją na część ułamkową. Wyznaczona osoba powinna być indywidualnie określona np. mój najstarszy syn. Osoby prawne mogły zostać dziedzicami dopiero w okresie poklasycznym.
2.Substitutio

Ustanowienie dziedzica mogło nastąpić pod warunkiem zawieszającym. Typowym przykładem była substytucja (subsitutio) czyli podstawienie testamencie ustanawiano kilka stopni spadkobierców na wypadek kiedy pierwszy z nich nie mógł lub nie chciał przyjąć majątku.
- Substytucja pospolita – vulgaris - ustanowienie kilku stopni spadkobrania na wypadek kiedy pierwszy i następni nie mogli lub nie chcieli wziąć spadku na końcu zazwyczaj stawiano niewolnika, który stawał się wolny.
- Substytucja pupilarna – pupillaris - ustanawiano ją dla niepełnoletniego na wypadek nie dojścia jego do lat pełnoletnich
- Substytucja quasi pupilarna – quasi pupillaris - była to substytucja dla umysłowo chorego.
3.Inne postanowienia zawarte w testamencie

Warunek potestatywny zawieszający ujemny (Cautio Muciana) W tym przypadku dziedzic powinien otrzymać spadek dopiero po śmierci, juryści rozwiązali tą sprawę: dziedzic otrzymywał spadek pod warunkiem, że przyrzekł w drodze stypulacji zwrot majątku jeśli nie dotrzyma warunku.
4.Wydziedziczenie (exheredatio) i tzw. Dziedziczenie przeciwtestamentowe.

W przypadku kiedy testujący nie chciał, żeby ktoś po nim dziedziczył musiał go wyraźnie wydziedziczyć (exheredatio) podobnie kiedy chciał tylko jedno ze swoich dzieci ustanowić dziedzicem pozostałe dzieci musiał wydziedziczyć po imieniu lub inny wyraźny sposób. Jeśli testator nie wydziedziczył kogoś, dochodziło do dziedziczenia przeciwtestamentowego formalnego. Jeśli nie wydziedziczył syna testament uważano za nieważny i dochodziło do dziedziczenia pozatestamentowego. Jeśli zaś pominął inne osoby testament był ważny ale pominięte osoby dziedziczyły kosztem wymienionych w testamencie. Jeśli osobami uwzględnionymi w testamencie były osoby sui heredes wówczas pominięta osoba dziedziczyła swoją część testamentową, jeśli zaś były to osoby postronne, to pominięta osoba –y dziedziczyły ½ spadku. Początkowo ojciec powinien wydziedziczyć tylko osoby będące pod jego władzą później musiał wydziedziczyć wszystkie dzieci i ich potomstwo w linii męskiej (Pretorskie dziedziczenie pozatestamentowe). Justynian postanowił, że wszystkie dzieci i wnuki (po synu) powinny być wydziedziczone imiennie a niedokonanie tego powodowało dziedziczenie beztestamentowe.
Później pod koniec republiki zaczęto uważać, że wydziedziczenie najbliższych zwłaszcza sui heredes na rzecz osób postronnych jest sprzeczne z naturalnym porządkiem rzeczy. Tacy testatorzy byli traktowani jak osoby działające w zamroczeniu umysłu, a taki testament był nazywany testamentum inofficiosum i można go było obalić. Początkowo dziedzic prawa cywilnego mógł wnieść skargę przeciw dziedzicom testamentowym o wydanie spadku (hereditas petitio) przeciw dziedzicowi testamentowemu. U schyłku republiki utworzono nową skargę querela inofficiosi testamenti (w ciągu 5 lat osoba uprawniona do bonorum possessio ad intestato) wytoczenie tej skargi prowadziło do obalenia testamentu [dzieci i dalsi krewni zstępni w linii męskiej; parentes; brat i siostra{jeśli spadkobiercą była osoba niegodziwa}] wyżej wymienione osoby mogły wystąpić z tą skargą wtedy gdy w normalnych warunkach by dziedziczyli a ze spadku nie otrzymali co najmniej minimalnego udziału zwanego zachowkiem (pars legityma, portio debita) do Justyniana ¼ (od Justyniana 1/3 , wyjątkowo1/2) tego co dana osoba by otrzymała przy dziedziczeniu beztestamentowym, w przypadku braku zachowka osoba do niego uprawniona mogła obalić testament wnosząc querela inofficiosi testamenti po czym dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego (możliwość obalenia testamentu z tego powodu dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne). Justynian określił przypadki kiedy można było wydziedziczyć syna, oraz określił że dziedzice całkowicie pominięci w testamencie mogli wnieść querela inofficiosi testamenti a ci co dostali za mały zachowek skargę o uzupełnienie zachowka actio ad supplendam legitimam.
IV. Nieważność i nieskuteczność testamentu

Osoba sporządzająca testament powinna być do tego uprawniona (dojrzała sui iuris(wyjątek stanowiła osoba rozporządzająca peculium: castrense, quasi castrense, oraz adveniticium)). Dziedzicem mógł zostać (tzn. miał tzw. testamenti factio passiva) każdy obywatel rzymski. Testament musiał też zawierać dziedzica. Testament początkowo ważny mógł stracić swoją moc gdy po sporządzeniu aktu powiększyła się liczba osób będących pod władzą testującego. Testament mógł stać się bezskuteczny gdy ustanowiony w nim dziedzic nie chciał lub nie mógł przyjąć spadku. Unieważnienie testamentu mogło nastąpić tylko poprzez ustanowienie nowego testamentu. W prawie pretorskim zniszczenie testamentu uważano za jego unieważnienie. Dopiero w prawie Justyuniańskim dozwolono unieważnienie testamentu bez pisania nowego.
V. Kodycyl

Od czasu Augusta przyjęto, że pewne postanowienia na wypadek śmierci można było zawrzeć, w formie prośby w nieformalnym liście zwanym kodycylem (codocilli) skierowanym do spadkobierców testamentowych (jeśli sporządził testament) bądź beztestamentowych (jeśli nie sporządził testamentu). Rozporządzenia te mogły zawierać różne nieformalne zapisy (fideikomisy) i wszystkie inne dyspozycje testamentowe oprócz ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Dlatego w testamentach umieszczano często klauzule kodycylarną, która w razie obalenia go na podstawie nieodpowiedniej formy lub treści utrzymać go w mocy jako kodycyl. A spadkobiercy w nim ustanowieni byli traktowani jako fideikomisariusze uniwersalni.
§31. Nabycie spadku i jego skutki

I i II Nabycie spadku i Sytuacja prawna spadkodawcy

Samo powołanie do spadku (delatio hereditatis ) nie powodowało nabycia spadku. Tylko sui heredes nabywali spadek z mocy prawa (ipso iure), często bez swej zgody. Stąd ich nazwa: dziedzice konieczni (heredes necessarii) dziedzicem koniecznym był też niewolnik wyzwolony i wyznaczony na spadkobiercę. Wszyscy inni tzw.
heredes extranei aby nabyć spadek (acquisitio hereditatis) musieli wyrazić swoją wolę, dlatego nazywani byli heredes voluntarii. Gaius wymienia trzy sposoby wyrażenia woli:
1. Formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku (cretio), konieczne później w wypadku wyznaczenia takiej formy w testamencie. (Skoro X wyznaczył mnie dziedzicem postanawiam przyjąć spadek)
2. Działanie za spadkobiercę (pro herede gestio) wystąpienie w roli dziedzica
3. Jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli o przyjęciu majątku (nuda voluntate). Do momentu wyznaczonego przez pretora
W prawie pretorskim wszyscy musieli prosić pretora o ich wprowadzenie w posiadanie majątku w ciągu 100 dni (parentes i liberii w ciągu roku)
Transmisja (transmissio) - prawo przyjęcia spadku (w określonym terminie) nie przez powołanego ale przez jego spadkobierców.
Beztestamentowy heres extraneus mógł jeszcze przed przyjęciem spadku odstąpić przed pretorem powołanie do spadku (in iure cessio hereditatis).
Każdy spadkobierca mógł też po przyjęciu spadku sprzedać go (venditio hereditatis). W takim przypadku jednak dochodziło tylko do sukcesji syngularnej.
Nabyty spadek mógł być odebrany spadkobiercy tylko wtedy, kiedy okazał się on osobą niegodną dziedziczenia. Niegodność stwierdzano w postępowaniu extra ordinem, a odebrany spadek przypadał z reguły fiskusowi.
Pod koniec republiki sui heredes mogli prosić pretora o beneficium abstinendi czyli dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku.
W okresie prawa klasycznego, niewolnik który stał się dziedzicem mógł prosić pretora o separatio bonorum czyli możliwość oddzielenia majątków, ograniczając jego odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie do spadku.
Beneficium separationis bonorum – oddzielenie majątków przez pretora.
Justynian dla dziedziców - beneficium inventarii – dziedzic mógł w odpowiedniej formie sporządzić inwentarz rzeczy spadkowych i tylko do tej kwoty odpowiadać za długi.
III. Wielość dziedziców

Współdziedzice (coheredes) - każdy z dziedziców powoływany był do całego spadku lecz otrzymywał tylko część, ponieważ jego uprawnienia były ograniczane przez uprawnienia innych współdziedziców. Więc jeśli ktoś z jakiś powodów nie przyjął spadku ani nie przekazał go innej osobie, ani nie było substytuta, to pozostałe części automatycznie się powiększały w częściach proporcjonalnych do ich udziałów prawo przyrostu (ius accrescendi), . W dawnym prawie sui heredes mogli kontynuować jedność majątku tworząc consortium ercto non cito, które mogło być zniesione w każdej chwili przez skargę actio familiae erciscundae.
IV. Ochrona spadkobiercy

Hereditatis petitio – skarga do ochrony praw dziedzica (dziedzic prawa cywilnego), służyła do wydania spadku jako całości.(possessor pro herede – ten, który rościł sobie prawo do majątku) lub w okresie procesu formułkowego przeciw temu kto kwestionował prawo (possessor pro possessore).
Interdicum quorum bonorum – interdykt chroniący posiadanie dziedzica prawa pretorskiego.

§32. Przysposobienie kosztem spadku

I. Zapisy testamentowe (legaty)

• Legat windykacyjny (per vindicationem) – Ustanawiano w słowach: Daję/ zapisuje i powodowało to, że
z chwilą przejęcia przez spadkobiercę spadku legatariusz stawał się właścicielem kwirytalnym rzeczy. (Przysługiwała mu rei vindicatio).
• Legat damnacyjny (per damnationem) – Ustanawiano w słowach Daję/ wydaję zapis ten w żaden sposób nie powodował powstania własności kwirytalnej, lecz powodował wierzytelność legatariusza wobec spadkobiercy. (Przysługiwała mu actio ex testamento). Można było zapisać cudzą rzecz.
• Legat sinendi modo – ustanawiano w słowach niech mój spadkobierca będzie zobowiązany do zezwolenia, by Tytus zabrał i miał. Podobnie jak powyżej powodowało to zobowiązanie, w którym wierzyciel miał sam sobie zabrać rzecz. (Przysługiwała mu skarga actio ex testamento). Można było zapisać rzecz spadkodawcy lub spadkobiercy.
• Legat per praeceptionem – Ustanawiano w słowach niech uprzednio weźmie, i możliwy był tylko pomiędzy współdziedzicami (przysługiwała mu actio familiae erciscundae, bądź actio vindicatio).

Lex Falcidia - 40 p.n.e. tylko ¾ „czystego” spadku mogły być rozporządzone za pomocą legatów
II. Fideikomisy (fideicommissa)

Fideikomis – nieformalna prośba do spadkobiercy o wydanie przysporzenia majątkowego. Od Augusta wydanie rzeczy stało się obowiązkiem. Fideikomisem można było obciążyć każdą osobę, która coś dostała ze spadku.
Fideikomis uniwersalny – prośba do spadkobiercy o przekazanie całości bądź części ułamkowej spadku.

Rozdział IX
Zobowiązania


§33. Wprowadzenie

I. Miejsce zobowiązań w systematyce Instytucj Gaiusa

II. Pojęcie zobowiązania
1. Uwagi wstępne
PRZEROBIĆ BRAK CALOŚCI PODPUNKTÓW( 1 i 2)!!!!!!!!!
Zobowiązanie (obligatio) – Stosunek prawny, w którym jedna strona jest zobowiązana wobec drugiej do świadczenia. Stronę uprawnioną nazywamy wierzycielem, a zobowiązaną dłużnikiem.

3. Elementy rzymskiej obligatio

• Względny charakter – łączy tylko ściśle oznaczone osoby: wierzyciela (creditor) i dłużnika (debitor)
• Świadczenie – obowiązek dłużnika jego wykonania, mogło polegać na
o Dare - zapewnieniu wierzycielowi wyłączności władania rzeczą,
o Facere - podejmowaniu określonych działań, non facere – powstrzymanie się od działania
o Praestare - względne zapłacenie odszkodowania
• Zaskarżalność

III. Teorie genezy obligatio

1. Według pierwszej teorii powstania zobowiązań jej początków należ dopatrywać się w odpowiedzialności za czyny niedozwolone, początkowo stosowano zemsty rodowe, później władza ograniczała je do kary talionu, później dozwolono jednak na dobrowolnej ugody między stronami
2. Według drugiej teorii obligatio wyłoiło się z archaicznych aktów dokonywanych za pomocą spiżu i wagi, z których dopiero wyłoniła się odpowiedzialność deliktowa.
3. Kolejna twierdzi, że początkowo zaciągnięcie zobowiązania stwarzało jedynie obowiązek dłużnika, zwany długiem. Nie stwarzało jednak jego własnej odpowiedzialności, którą należało uwzględnić kolejną czynnością, polegającą na ustanowieniu dręczyciela. A dopiero później dozwolono by dłużnik był sam swoim dręczycielem.


§34. Podział zobowiązań

I. Znaczenie klasyfikacji zobowiązań

II. Podział zobowiązań z uwagi na ich charakter

1. Podział zobowiązań na jednostronne i dwustronne
 Zobowiązania jednostronne (obligatio unilateralis) – mają miejsce wtedy, gdy tylko jedna strona jest wierzycielem, a druga jest tylko dłużnikiem.
 Zobowiązania dwustronne– ma miejsce wtedy, gdy obie strony stosunku są(lub mogą być) zarówno wierzycielami jak i dłużnikami.
 Równoczesne – obligationes bilaterales aequales (synalagmatyczne/wzajemne) – poprzez sam fakt powstania zobowiązania, obowiązku spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń.
 Nierównoczesne – powstawały wtedy gdy w chwili powstania świadczenia jedna ze stron była uprawniona a druga zobowiązana.
2. Podział zobowiązań na zobowiązania ścisłego prawa i dobrej wiary
 Zobowiązania stricti iuris – pisana dla sędziego formułka była zbudowana w ten sposób, że sędzia musiał trzymać się ściśle treści w niej zawartej.
 Zobowiązania bonae fidei - udzielano formułki procesowej umożliwiającej sędziemu zasądzenie tego co się należało poszkodowanemu z uwzględnieniem zasad dobrej wiary.
3. Tzw. zobowiązania cywilne i naturalne
 Zobowiązania cywilne – zaskarżalne
 Zobowiązania naturalne – niezaskarżalne

§35. Świadczenia

I. Pojęcie i rodzaje świadczeń
Podstawowym elementem każdego świadczenia jest obowiązek spełnienia określonego świadczenia.
II. Wymagania dotyczące świadczenia
1. świadczenie musiało być prawnie i faktycznie możliwe do wykonania.
2. świadczenie musiało mieć wartość majątkową, dającą się wyrazić w pieniądzach.
3. świadczenie musiało być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości.
4. świadczenie nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami, ani też być oparte na złej przyczynie.
III. Świadczenie rzeczy oznaczonej co do gatunku i co do tożsamości
Świadczenie rzeczy co do gatunku było zawsze ważne, nawet jeśli rzecz została zniszczona nie z winy dłużnika. Natomiast świadczenie rzecz0y oznaczonej co do tożsamości, stawało się nieważne z chwilą zniszczenia przedmiotu, chyba, że została zniszczona z winy dłużnika. Wtedy świadczenie przemieniało się w obowiązek odszkodowania.
IV. Wielkość świadczeń
1.Zobowiązanie przemienne

Zobowiązanie przemienne – jest to zobowiązanie z, którego treści wynika więcej niż jedno świadczenie, spełnienie jednego z nich zwalniało dłużnika z zobowiązania. Wybór świadczenia zależał w zasadzie do dłużnika, chyba że strony umówiły się inaczej. Niemożność spełnienia jednego świadczenia nie powoduje wygaśnięcia świadczenia tylko możliwości wyboru.

2. upoważnienie przemienne

Upoważnienie przemienne – Jest to przypadek gdy w treści świadczenia jest tylko jedno świadczenie, ale dłużnik może je zastąpić innym, którego nie ma w treści. Takie świadczenie zanika kiedy nie jest możliwe wykonanie świadczenia głównego.
V.Podzielność świadczenia i solidarność

1. Podzielność świadczeń
Jeżeli przedmiot świadczenia był rzeczą podzielną świadczenie dzielono na ilość dłużników lub wierzycieli. Przy świadczeniu niepodzielnym świadczenie wykonywał jeden z dłużników na rzecz jednego z wierzycieli.

2.Solidarność
Solidarność czynna – wielość wierzycieli, każdy mógł żądać od dłużnika co zwalniało go ze świadczenia wobec pozostałych.
Solidarność bierna – wielość podmiotów po stronie dłużnika. W tym przypadku, mógł żądać spełnienia świadczenia od jednego z dłużników, co zwalniało pozostałych.

§36. Źródła zobowiązań

I. Uwagi wstępne
II.Klasyfikacja źródeł zobowiązań przedstawiona przez Gaiusa w instytucjach i jej rozwój w Res Cottidianae
BRAK PODPUNKTÓW 1 i 2 !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Podział zobowiązań w instytucjach Gaiusa, dzielił je na Kontrakty i Delikty, a później choć nie wprost, dodaje jeszcze trzecią kategorię bezpodstawne wzbogacenie.
W zamieszczonym w digestach justyniańskich fragmencie innego dzieła Gaiusa Res Cottidiantae uzupełnia dwój podział przekazany w instytucjach trzecią grupę: „Różne inne okoliczności powstania zobowiązań”
III.Klasyfikacja źródeł zobowiązań w Instytucjach Justyniańskich
Instytucje Justyniańskie wprowadziły czwórpodział na:
1) powstające z kontraktów,
2) jakby z kontraktów (quasi kontraktów),
3) z deliktów
4) jakby deliktów (quasi deliktów).
IV. Inne klasyfikacje źródeł zobowiązań
Ulpian przeprowadza podział źródeł zobowiązań na:
1) wynikające kontraktu,
2) ze zdarzenia,
3) na podstawie stanu faktycznego.
Modestyn wymienia natomiast:
1) wręczenie rzeczy,
2) wypowiedzenie słów,
3) samo wyrażenie porozumienia,
4) przepis ustawy,
5) prawo pretorskie,
6) konieczność
7) czyn niedozwolony.

§37. Zobowiązania z kontraktów i zdarzeń do nich zbliżonych

I. Geneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego
Początki Rzymskiego systemu kontraktowego związane były z najstarszymi aktami prawnymi, takimi jak sponsio czy nexum, które dawały podstawę do ochrony procesowej actio in personam.
Właściwy rozwój rzymskiego systemu obligacyjnego wiązał się ze zwycięstwem systemu formułkowego, który dał szerokie uprawnienia pretorowi w dziedzinie interpretacji faktów i sądownictwie.
W rzymskim prawie okresu klasycznego obowiązywała zasada nominalizmu kontraktowego. Oznaczało to, że tylko ściśle określone prawnie rodzaje działań mogą zawiązać taki stosunek.
II. Klasyfikacja kontraktów

• Wydanie rzeczy – (kontrakty realne) polegały na wydaniu rzeczy i przeniesieniu własności lub posiadania.
 Pożyczka (mutuum) – str. 219
 Użyczenie (commodatum) – str. 221
 Przechowanie (depositum) – str. 222
 Zastaw ręczny (pignus) – str. 222
• Wypowiedzenie oznaczonych słów – str. 223 (kontrakty słowne)
 Sponsio
 Stipulatio
 Fidepromissio
 Fideiussio
 Cautio
• Zawarcie kontraktów w formie pisemnej – str. 225 (kontrakty literalne)
 Skrypty dłużnicze (chirographa, syngraphae)
 Wpis do księgi rachunkowej (nomina transcripticia, expensilatio)
• Nieformalne wyrażenie zgody przez strony – (kontrakty konsensualne) ich istotą było uznanie za rodzący skutek prawny nieformalnych porozumień o treści określonej przez prawo.
 Kupno – sprzedaż (emptio venditio) – str. 226
 Najem (locatio conductio) – str. 229
 Spółkę (sociates) – str. 231
 Zlecenie (mandatum) – str. 233

III.KONTRAKTY REALNE
1.Pożyczka (mutuum)
Rzymska pożyczka wywodzi się z archaicznego aktu nexum, dokonywanego za pomocą spiżu i wagi w obecności 5 świadków i libripensa. Wierzycielowi do zwrotu długu przysługiwało legis actio per manus iniectionem.
W rozwiniętym prawie rzymskim pożyczka dochodziła do skutku za pomocą kontraktu realnego mutuum. Kontrakt ten polegał na tym, że udzielający pożyczki (mutuum dans) przenosił na własność biorącego (mutuum accipiens) pewną sumę pieniędzy lub określoną liczbę rzeczy zamiennych. Dłużnik był zobowiązany do zwrotu takiej samej liczby rzeczy, tego samego gatunku jaki otrzymał. Pożyczka stwarzała zobowiązanie jednostronne stricti iuris. Za Wespazjana zakazano dawania pożyczek pieniężnych synom podlegającym patria potestas. Żeby móc pobierać odsetki trzeba było zawrzeć oddzielny akt (stipulatio usurarum).
Wierzycielowi przysługiwała: conditio certae creditae pecuniae (pieniądze), conditio certae rei (rzeczy)
Pożyczka morska – zachodziła wtedy gdy ktoś zawierał pożyczkę na zakup towarów przewożonych morzem. Wierzyciel mógł domagać się zwrotu pożyczki tylko wtedy, gdy statek szczęśliwie dopłynął do portu, z tego powodu wierzyciel mógł zastrzec płacenie wysokich odsetek, mogło być ono uczynione pod nieformalną umowę – pactum.
2.Użyczenie (commodatum)
Użyczenie podobnie jak zastaw, wywodziło się z dokonywanych za pomocą mancipatio lub in iure cessio aktów powierniczych. Punktem wyjścia dla późniejszego użyczenia była fiducia cum amico contracta.
W rozwiniętym prawie rzymskim użyczenie stało się kontraktem realnym polegającym na oddaniu przez komodanta rzeczy oznaczonej indywidualnie komodatariuszowi w nieodpłatne władanie faktyczne na określony czas. Użytkownik miał prawo korzystać z rzeczy lecz nie miał prawa pobierać z niej pożytków, był też zobowiązany zwrócić rzecz w stanie nienaruszonym, był też zobowiązany strzec rzeczy ze szczególna starannością. Takie zobowiązanie było dwustronne nie równoczesne, oparte na dobrej wierze. Komodantowi przysługiwała actio comodati directa, a komodatariuszowi actio comodati contraria.
3.Przechowanie (depositum)
Przechowanie wywodziło się podobnie jak komodat z fiducia cum amico contracta.
W rozwiniętym prawie rzymskim przechowanie stało się kontraktem realnym, polegającym na oddaniu rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta w faktyczne władztwo depozytariuszowi w celu nieodpłatnego jej przechowania. Depozytariusz był zobowiązany zwrócić rzecz depozytariuszowi na każde jego żądanie, nie miał prawa używania rzeczy, a przy jej przechowywaniu był zobowiązany do zachowania zwykłej staranności. Było to zobowiązanie dwustronne nie równoczesne, oparte na dobrej wierze. Deponentowi przysługiwało actio depositi directa, a depozytariuszowi actio depositi contraria.
Szczególnymi formami depozytu były:
1. Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare)– przeniesienie na własność depozytariusza rzeczy oznaczonych gatunkowo.
2. Depozyt konieczny (depositum miserabile) – był przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazł się deponent. Powodował zaostrzoną odpowiedzialność depozytariusza, na podwójna wysokości szkody.
3. Depozyt sekwestrowy (sequestrum) – miał miejsce gdy rzecz została przyjmowana przez osobę trzecią, na czas sporu między stronami

4.Zastaw ręczny
Zastaw ten wywodził się z umowy powierniczej była to fiducia cum creditore contracta.
W rozwiniętym prawie rzymskim wykształcił się zastaw ręczny – pignus. Był to kontrakt realny. Dochodził on do skutku przez przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawce na zastawnika, w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności. Zastawnik miał obowiązek przechowywać rzecz z zachowaniem szczególnej ostrożności oraz zwrócić ją po zwróceniu przez zastawcę długu. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa, a zastawnikowi actio pigneraticia contraria.
Szczególnym przypadkiem był zastaw antychretyczny – zastawnik pobierał pożytki na poczet długu.

IV.KONTRAKTY SŁOWNE
Kontrakty werbalne wywodzą się ze sponsio (na pytanie przyszłego wierzyciela odpowiadał, że przyrzeka). Udział świadków nie był tu niezbędny dla ważności aktu, lecz mógł mieć znaczenie jedynie dowodowe. Sponsio była dostępna tylko dla obywateli rzymskich i rodziła zobowiązania jednostronne stricti iuris.
Nazwy poszczególnych kontraktów pochodziły od używanych przy ich zawieraniu słów np.: stipulatio, fideipromissio, fideiussio.
Do dochodzenia należności z tytułu sponsio służyła w procesie legislacyjnym legis actio per iudicis postulationem; w procesie formułkowym były stosowane condictio certae creditae pecuniae, conditio certae rei, oraz actio ex stipulatu. W celu zapewnienia dowodu zawarcia stypulacji strony sporządzały często dokument zwany cautio.

V.KONTRAKTY LITERALNE
W klasycznym prawie rzymskim forma pisemna była rzadko spotykana; w księgach rachunkowych prowadzonych przez zamożnych rzymian występowały dwa rodzaje wpisów: nomina arcaria oraz nomina transcripticia.
Pierwsze z nich nie tworzyły zobowiązania, miały one tylko znaczenie dowodowe, potwierdzające istnienie jakiegoś zobowiązania. Właściwym kontraktem literalnym, był dokonywany w księgach rachu7nkowych wpis fikcyjnych wpłat i wypłat (najpierw dostawał, później oddawał tą samą kwotę) expensilatio, taki wpis powodował przekształcenie istniejącego zobowiązania w zobowiązanie abstrakcyjne, mogło dotyczyć tych samych osób lub zmienić dłużnika lub wierzyciela.
W okresie poklasycznym pojawiły się w Rzymie skrypty dłużnicze, zwane chirographa i syngraphae.


VI. KONTRAKTY KONSENSUALNE
1.Kupno sprzedaż (emptio venditio)
W czasach archaicznych aktu kupna sprzedaży dokonywano za pomocą aktu mancypacji. Natomiast w obrocie z peregrynami dominowało nieformalne porozumienie stron, które z czasem wyparło mancypację.
Rzymska sprzedaż konsensualna była czynnością rodzącą zobowiązania tylko między stronami. Sam fakt zawarcia umowy nie przenosił własności rzeczy. Zobowiązanie z kupna sprzedaży było aktem dwustronnym równoczesnym, polegającym na dobrej wierze. Sprzedawcy przysługiwała actio venditi, a nabywcy actio empti.
Cena według Prokulianów powinna być ustalona w ściśle oznaczonej kwocie pieniężnej (Sabinianie dopuszczali cenę w innym towarze).
Towarem mogła być każda rzecz przeznaczona do obrotu prawnego już istniejąca jak i taka, która ma powstać w przyszłości (kupno ryb z połowu) czyli kupno szansy (emptio spei), które dochodziło do skutku nawet jeśli nie powstała ta rzecz.
Kupno rzeczy przyszłej (empatio rei speratae - kupno przyszłych plonów), ten rodzaj kupna sprzedaży był traktowany jak kontrakt pod warunkiem zawieszającym.
W przypadku kiedy rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu lub pogorszeniu skutki ponosi nabywca.
Odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy:
1. Odpowiedzialność za wady prawne – wtedy kiedy sprzedawca nie był właścicielem rzeczy (a kupującemu ją odebrano), lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem albo innym prawem na rzeczy cudzej. W sprzedaży mancypacyjnej odpowiedzialność wynikała z samego prawa. Musiał on pomagać nabywcy w procesie wydobywczym przeciw osobie trzeciej, w przypadku nieudzielania pomocy lub przegrania procesu płacił on podwójną wartość rzeczy. Przy sprzedaży konsensualnej sprzedawca nie ponosił odpowiedzialności chyba, że zostało to zawarte w umowie. Z biegiem czasu zaczął on odpowiadać nawet bez dodatkowej umowy.
2. odpowiedzialność sprzedawcy za wady fizyczne – zależała od rodzaju wad i jego świadomości. Nie był odpowiedzialny za wady jawne. Za wady ukryte odpowiadał jeśli o nich wiedział i podstępnie je zataił. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady ukryte bez względu na jego świadomość została wprowadzona w edykcie edylów kurialnych.

2.Najem (locatio conductio)
Podobnie jak w kontrakcie kupna sprzedaży jest to kontrakt płatny. Świadczenie drugiej strony może polegać na np. daniu rzeczy w używanie, wykonaniu usługi, lub wykonaniu świadczenia. Była to czynność dwustronna równoczesna oparta na dobrej wierze. (lokatorowi – udostępniał swoje dobra przysługiwała mu actio locati [przy najmie dzieła płacił za dzieło], conductor płacił odpowiednie wynagrodzenie, przysługiwała mu actio conductio [przy najmie dzieła wykonywał dzieło])
1. najem rzeczy (locatio conductio rei) – polegało na wydaniu przez lokatora conductorowi rzeczy do czasowego używania, w zamian za co konduktor zobowiązywał się płacić odpowiednie wynagrodzenie w pieniądzach. Przedmiotem obrotu były tylko rzeczy niezużywalne, indywidualnie oznaczone. Lokator miał obowiązek utrzymywać rzecz w stanie nadającym się do użytku przez czas najmu. Lokator ponosił tez ryzyko przypadkowej utraty.
2. Najem dzieła (locatio conductio operis) – polegało na zobowiązaniu do wykonania dzieła (conductor) na zamówienie (locator), w zamian za odpowiednie wynagrodzenie (locator). Conductor zwalniał się z świadczenia dopiero po wręczeniu „dzieła” lokatorowi.
3. Najem pracy (locatio conductio operarum) – polegało na zobowiązaniu świadczeniu pracy (locator) na rzecz pracodawcy (conductor), w zamian za płacone okresowo wynagrodzenie. Lokatorowi przysługiwała zapłata gdy z przyczyn niezależnych od siebie nie mógł świadczyć czynności, a zgłaszał taką gotowość.
Najem transportu morskiego, lex Rhodia de iactu w przypadku zrzucenia części ładunku w celu uratowania statku, właściciele ładunków uratowanych płacili proporcjonalnie odszkodowanie wynagradzające straty. Wzajemne rozliczenia actio locati i actio conducti.
3.Spółka (societas)
Rzymska spółka wywodzi się ze wspólności majątkowej między współdziedzicami (consortium ercto non cito). Na podstawie tego aktu mogły być tworzone dobrowolne wspólnoty majątkowe na podstawie zgodnej woli stron. Spółki można podzielić na:
1. Dotyczące całego majątku – societas omnium bonorum
2. Dotyczące jednej tylko transakcji – societas unius rei
3. Transakcji określonego rodzaju – Societas alicuius negotionis
Spółka rodziła zobowiązania dwustronne, równoczesne i dobrej wiary. Kontrakt dochodził do skutku poprzez nieformalne porozumienie stron, w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych poprzez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy. Śmierć jednej ze stron powodowała rozwiązanie spółki, tak samo wola jednej ze stron. Wspólnicy odpowiadali culpa levis in concreto. Straty przysporzone przez jednego wspólnika obciążały tylko tę część zysku, która na niego przypadała. O podziale zysku decydowała umowa, a nie wysokość wkładów, ani praca. Umowa określała też prawa i obowiązki. Niedopuszczalna była lwia spółka, w której jeden z członków uczestniczył tylko w stratach. Do dochodzenia rozliczeń z tytułu spółki służyła actio pro socio, po zasądzeniu tworzyła rozwiązanie spółki i infamie oskarżonego. Wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosiła tylko osoba bezpośrednio z nimi związana, gdyż spółka rodziła skutki tylko pomiędzy wspólnikami. Później spółki tzw. Societas publicanorum zaczęły tworzyć osobowość prawną (wspólna kasa majątek, zarządca nie wygasały wraz ze śmiercią jednego członka, solidarność wspólników).
4.Zlecenie (mandatum)
Było kontraktem, w którym zleceniobiorca (mandatarius) zobowiązywał się na rzecz zleceniodawcy (mandans) wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną faktyczną. Czynność, którą zlecał musiała leżeć w interesie zleceniodawcy lub w interesie innych osób. Nie mogła leżeć w interesie tylko zleceniobiorcy. Mandat tworzył zobowiązanie dwustronne nie równoczesne oparte na dobrej wierze. Mandansowi przysługiwało actio mandati directa. Mandatariusz dochodził zwrotu kosztów poniesionych przy wykonywaniu zlecenia oraz zwolnienia ze zobowiązań zaciągniętych w związku z wykonywaniem mandatu za pomocą actio mandati contraria. Mandatariusz powinien wykonać zlecenie w ściśle ustalonych granicach. Zlecenie powodowało skutki tylko pomiędzy jego stronami, dla innych osób zleceniobiorca występował we własnym imieniu. Zlecenie gasło po śmierci jednej ze stron. Zleceniobiorca mógł przyjąć dobrowolne honorarium, lecz nie mógł się go domagać (dopiero w okresie pryncypatu mógł żądać zapłaty).
VII. Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego

1.Uwagi wstępne
Rzymski system kontraktowy, stopniowo odchodził od nominalizmu kontraktowego, co przejawiało się w udzieleniu zaskarżalności niektórym nowym umowom.
2.Kontrakty realne nienazwane (contractus reales innominati)
W rzeczywistości stanowiły rozwinięcie rzymskich synallagmatycznych kontraktów konsensualnych. W tych kontraktach odpowiedzialność opierała się na idei, że umowa o spełnienie świadczenia wzajemnego rodziła zobowiązanie po spełnieniu świadczenia jednej ze stron.
Początkowo spełnienie świadczenia jednej ze stron i nie wypełnienie świadczenia wzajemnego stwarzało jedynie możność stosowania skargi o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, mogły być też stosowane actio doli i pretorska actio in fatum.
Ostatnią formą powstania kontraktów realnych nienazwanych było wprowadzenie powództwa o wypełnienie świadczenia wzajemnego actio praescriptis verbis.

W prawie Justyniańskim kontrakty realne nienazwane zostały zaliczone do czterech schematów:
1. Przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy: „daję, abyś dał”(do ut des)
2. Przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakieś czynności faktycznej (do ut facias)
3. Wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności (factio ut des)
4. Wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności (factio ut facias)

Najważniejszymi kontraktami realnymi nienazwanymi są;
1. zamiana (permutatio), zaliczaną do schematu do ut des
2. kontrakt estymacyjny (aestimatum), który można zaliczyć do różnych schematów, polegał na oddaniu innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży. Otrzymujący rzecz powinien w razie jej sprzedaży uiścić umówioną kwotę, w przeciwnym razie powinien ją oddać.
3. Ugoda (transactio), zaliczana jest do schematu factio ut facia. Polegał na wzajemnym zrezygnowaniu przez strony z roszczeń
4. Precarium – za czasów Justyniańskich starano się ją podciągnąć pod kontrakty realne nienazwane.
3.Pacta
Dalsze rozwinięcie rzymskiego systemu kontraktowego wiązało się z przyznaniem zaskarżalności nieformalnym porozumieniom (o ile nie są sprzeczne z zasadami uczciwości i przepisami prawa). Powodowało to możność wykorzystania ich jako zarzutów procesowych. Pewną skuteczność mogły uzyskać pacta adiecta czyli umowy dodawane do kontraktów dobrej wiary w chwili ich zawierania.
Prawo pretorskie uznało z biegiem czasu zaskarżalność (przez udzielenie actio in factum) niektórych nieformalnych porozumień, wyraźnie przewidzianych w edykcie pretorskim. Wśród tzw. paktów pretorskich (pacta pretoria) wymienia się zazwyczaj:
1. nieformalną umowę o wypełnienie zobowiązania już istniejącego, zwaną constitutum debiti. Mogła dotyczyć zapłaty swojego własnego długu, dzięki czemu dodawała dodatkową skargę actio de pecunia constituta. Mogła również dotyczyć zapłaty cudzego długu stanowiła wtedy rodzaj zobowiązania dodatkowego, zbliżonego w skutkach do poręczenia.
2. receptum argentarii czyli nieformalne zobowiązanie bankiera gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób trzecich. Przysługiwała przeciw bankierowi actio recepticia.
3. receptum nautarum, cauponum, stabulariorum nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków, zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych, podnosiło to odpowiedzialność za rzeczy nawet o siłę wyższą. Później została ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy.
4. Nieformalna umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure.
Konstytucje carskie rozszerzyły (pacta legitima):
1. nieformalną umowę o ustalenie posagu
2. nieformalną umowę darowizny
3. nieformalną umowę o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami (warunkiem skuteczności było uprzednie możliwe ustalenie kar w formie wzajemnych stypulacji).
4.Rozszerzenie pojęcia kontraktów
Proces zacierania się różnic pomiędzy kontraktami nazwanymi a nienazwanymi (przyznanie zaskarżalności porozumieniom nieformalnym, nadanie skuteczności prawnej dokumentom pisanym) doprowadziło do stworzenia za Justyniana zasady, że porozumienie zawarte między stronami w celu zawarcia zobowiązania, takie zobowiązanie tworzy. Wprost ta zasada została przyjęta w parafrazie kodeksu Justyniańskiego, Teofila.
W doktrynie glosatorów pojęcie kontraktów utożsamiono zostało ze wszelkimi porozumieniami nieformalnymi. Stąd i z późniejszych dzieł wynika zasada, że porozumień trzeba dotrzymywać.
VIII.„Jakby kontrakty”

1. Pojęcie „jakoby kontrakty”
Rzymskie prawo nie wydzieliło „jakby kontraktów” jako wyraźnie określonej kategorii. Cechy charakterystyczne wyróżniające „jakby kontrakty” dotyczyły zawsze określonego stanu faktycznego. W tekstach przekazanych w kodyfikacji justyniańskiej wymienione są następujące „jakby kontrakty”: negotiorum gestio, tutela, legatum per damnationem i solutio indebiti.
2.Negotiorum gestio
Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Określenie negotiorum gestio występowało w źródłach wielokrotnie jako określenie wszelkiej działalności polegającej na prowadzeniu cudzych spraw, także wtedy gdy była ona prowadzona na podstawie kontraktu zlecenia. Przede wszystkim to pojęcie odnosi się do prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, głównie w sytuacji nieobecności, lub śmierci.
Podejmowanie cudzych spraw przez negotiorum gestora powinno być podejmowane w interesie zastąpionego i dla niego użyteczne. Podjęcie się takich czynności zobowiązywało gestora do ich zakończenia, powinien też starać się zawiadomić zastępowanego, w przypadku potwierdzenia nie mógł kwestionować użyteczności gestora. Było to zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary dochodzone przez dominus negotii (zastępowany) actio negotiorum gestorum directa, gestor w przypadku poniesienia kosztów, actio negotiorum gestorum contraria.
3.Tutela
Zobowiązanie wynikające z wykonywania opieki. Opieka taka tworzyła, zobowiązanie zbliżone do zlecenia; było to zobowiązanie dwustronne, nierównoczesne, dobrej wiary. Pupilowi przysługiwała skarga actio tutelae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakładów mógł stosować actio tutelae contraria..
4.Legatum
Zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza (tylko legatum: per damnationem i sinnendi modo). Przeciw dziedzicowi można było stosować legis actio per manus iniectionem i w procesie formułkowym actio ex testamento. Było to zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa.
5.Solutio indebiti
Jest to zobowiązanie wynikające z wypełnienia nienależnego świadczenia. W przypadku świadomego przyjęcia nienależnego świadczenia mogła występować actio furti, w przypadku kiedy nie był świadomy stosowano skargę zwaną condictio indebiti. Było to zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa. Możliwość żądania zwrotu nienależnego świadczenia otworzyła możliwość wnoszenia skarg z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. (condictiones):
1. Condictio ob rem dati i condictio ob causa non secuta – stosowane przy kontraktach realnych nienazwanych
2. Condictio ob trupem causam – stosowana w przypadku przyjęcia przysporzenia w celu powstrzymania się od działania haniebnego lub wykonywania obowiązku prawnego
3. Condictio furtiva – stosowana przeciwko złodziejowi, którego majątek powiększył się o wartości uzyskaną po sprzedaniu rzeczy skradzionej.
4. Condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam – stosowane w przypadku wypełnienia zobowiązania, które było pozbawione podstawy prawnej lub opierało się na niesłusznej przyczynie potępianej przez prawo pretorskie.

§38. Zobowiązania powstałe z czynów niedozwolonych i ze zdarzeń do nich zbliżonych
I. Pojęcie czynu niedozwolonego w prawie rzymskim(str. 244)
Drugim źródłem zobowiązań były delikty (delicta) czyli przestępstwa prawa prywatnego. Rodziły one odpowiedzialność sprawcy w postaci obowiązku zapłaty kary prywatnej, na rzecz poszkodowanego lub w niektórych przypadkach na rzecz każdego kto wniósł odpowiednią skargę. Celem skargi było uzyskanie od sprawcy kary pieniężnej, z którą mogło się wiązać odszkodowanie.
Przestępstwa jeśli godziły w dobro ogółu podlegały sankcji publicznej realizowanej przez władzę państwową (crimen - zbrodnia).
Czyny przestępne godzące bezpośrednio w interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób (delictum). Warunkiem koniecznym było powstanie stosunku zobowiązaniowego pomiędzy sprawcą a poszkodowanym. Zobowiązanie to było chronione za pomocą actio in personam.

II. Poszczególne delikty
1.Furtum
 Furtum w ustawie XII tablic i w prawie przedklasycznym
Ustawa XII przewidywała dwa główne rodzaje kradzieży;
1. Kradzież jawna - „furtum manifestum” – wedle ustawy XII tablic była karana karą publiczną. Człowiek wolny podlegał chłoście, a następnie był oddawany osobie poszkodowanej (zostawał niewolnikiem lub pozostawał w faktycznej zależności), niewolnika po wychłostaniu karano śmiercią. Szczególnie surowa kara spotykała złodzieja złapanego na gorącym uczynku nocą, ustawa dozwalała zabicie takiego złodzieja na miejscu pod warunkiem, że poszkodowany podniósł krzyk, jeśli został złapany w dzień tylko wtedy, kiedy bronił się używając niebezpiecznego narzędzia. Prawo pretorskie złagodziło odpowiedzialność wprowadzając zamiast kary publicznej prywatną karę pieniężną, płaconą poszkodowanemu w wysokości czterokrotnej wartości rzeczy. Kradzież była jawna kiedy: złapano złodzieja na gorącym uczynku, schwytano złodzieja w miejscu gdzie popełnił przestępstwo, schwytano go w czasie przenoszenia rzeczy w miejsce gdzie miał ją dostarczyć.
2. Kradzież niejawna - „furtum nec manifestum” – to co nie był kradzieżą jawną, zasądzano podwójną wartość rzeczy.
Skargi :
1. Actio furti concepti et oblati – skarga przeciwko przechowującemu skradzioną rzecz (podwójna wartość rzeczy). Rewizja taka musiała być przeprowadzona przez nagiego człowieka (tylko przepaska na biodrach), który w rękach trzymał misę.
2. Actio furti prohibiti – skarga przeciwko sobie, która utrudniała poszukiwanie rzeczy skradzionej, taka osoba odpowiadała na czterokrotną wartość rzeczy.
 Furtum w prawie klasycznym
Kradzież była definiowana jako „ nieuczciwe dotknięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia z tego powodu korzyści, albo przez zabór samej rzeczy, albo przez jej używanie, albo posiadanie.” Kradzieżą było więc nie tylko zabranie rzeczy (furtum rei) właścicielowi, ale też bezprawne używanie rzeczy (furtum usus – np. używanie rzeczy przez depozytariusza) oraz furtum rei suae zwane także furtum possessionis (np. zabranie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi), mieściło się w tym też świadome przyjęcie nienależnego świadczenia oraz zniszczenie dokumentu dotyczącego jakiegoś uprawnienia, także przywłaszczenie oszustwo, paserstwo, używanie cudzej rzeczy, próba popełnienia kradzieży. Taka kradzież musiała odbyć się wbrew woli uprawnionego do wniesienia actio furti, do powstania odpowiedzialności wymagane były także: zły zamiar, polegający na celowym nieuczciwym działaniu sprawcy, mającym na celu osiągnięcie zysku. Uprawnionymi do wniesienia skargi poza właścicielem były osoby zobowiązane do szczególnego strzeżenia rzeczy, a opiewało na dwukrotną lub czterokrotną wartość rzeczy.
Wysokość kary zależała od sposobu popełnienia przestępstwa. Kradzież zwyczajna – podwójna; kradzież jawna – czterokrotna; popełnienie kradzieży oprócz odpowiedzialności penalnej nie wykluczało możliwości stosowania skarg odszkodowawczych, rei vindicatio, i conditio furtiva.
 Furtom w prawie poklasycznym
Poważniejsze rodzaje kradzieży były ścigane w drodze cognitio extra ordinem i zaczęły być karane jako zbrodnie karane karą publiczną.
2.Rapina
Rabunek stanowił kwalifikowaną formę popełnienia kradzieży tj. przy użyciu siły.
1. Ustawa XII tablic nie przewidywała specjalnej kary
2. Pod koniec republiki pretor wprowadził actio vi bonorum raptorum, która przewidywała karę prywatną poszkodowanemu przez rabusia, mogła być stosowana tylko w ciągu roku po kradzieży.
3.Damnum iniuria datum
 Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w cudzym majątku według ustawy XII tablic
Przypadkami wymienionymi w ustawie XII tablic były:
1. actio de arboribus succissis – skarga przysługująca właścicielowi nieruchomości, któremu zniszczono rosnące na niej drzewo lub krzew. Za co karą było 25 asów. (w formułce trzeba zawsze było skarżyć o wycięcie drzewa)
2. Uszkodzenie ciała cudzego niewolnika – uszkodzicie powinien zapłacić karę 150 asów.
 Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody według lex aquilia
Lex Aquilia została uchwalona w 286 r. p.n.e. (jeden z pierwszych plebiscytów po lex Hortensia). Wprowadzała specjalną skargę, zwaną acto damni iniuriae ex lege Aquilia, która mogła być stosowana w przypadkach zamieszczonych w trzech rozdziałach ustawy:
1. wprowadzał odpowiedzialność osoby, która w bezpośrednim kontakcie zabiła cudzego niewolnika/ zwierze czworonożne zaliczane do pecus (res mancipi). Odszkodowanie wynosiło najwyższą wartość rzeczy w ciągu ostatniego roku.
2. Regulował odpowiedzialność adstypulatora (wierzyciela dodatkowego), który nieuczciwie umorzył podstępnie dług dłużnika wobec wierzyciela głównego. Musiała zapłacić równoważność strat poniesionych przez wierzyciela głównego.
3. Regulował odpowiedzialności osoby, która w wyniku działania określonego w rozdziale pierwszym zraniła cudzego niewolnika lub zwierzę. Odszkodowanie wynosiło najwyższą wartość rzeczy w ciągu ostatnich trzydziestu dni.
Przesłanki:
1. Szkoda musiała nastąpić w wyniku bezpośredniego działania oskarżonego na rzecz
2. Szkoda musiała nastąpić w wyniku działania sprawcy, a nie w wyniku jego zaniechania. Działanie to musiało być bezprawne(oceniana obiektywnie)
3. Rzecz musiała być rzeczywiście zniszczona lub uszkodzona
4. Wymagała określenia wysokości poniesionej szkody, według rynkowej wartości rzeczy
5. Ustawa nie odnosiła się do odpowiedzialności za szkody majątkowe wyrządzone na ciele wolnej osoby.
6. do wniesienia skargi był legitymowany początkowo tylko właściciel kwirytarny rzeczy.
 Rozwój odpowiedzialności z lex aquilia w prawie pretorskim i klasycznym
1. Prawo pretorskie poprzez udzielenie actio ex lege Aquilia utilis lub actio in fatum umożliwiało rozciągnięcie odpowiedzialności również na przypadki kiedy sprawca oddziaływał na zniszczoną rzecz jedynie pośrednio, lub przyczynił się do powstania szkody przez zaniechanie. Rozszerzenie odpowiedzialności obejmowało też, przypadki kiedy właściciel poniósł szkodę nie przez zniszczenie rzeczy ale przez to, że utracił nad nią faktyczne władztwo.
2. Została wprowadzona przesłanka winy tzw. zasada winy, obejmowała wszystkie stopnie winy; polegała ona na niezachowaniu jakiejkolwiek staranności; obejmuje też najdrobniejszą winę.
3. Znacznemu rozszerzeniu uległo pojęcie wartości rzeczy, poprzez wprowadzenie odpowiedzialności na rzeczywistą szkodę jaką poniósł poszkodowany.
4. Mogła być stosowana w przypadku szkód majątkowych wynikłych z uszkodzenia ciała osoby wolnej.
5. Pretor rozszerzył również zakres osób legitymowanych do wniesienia skargi. Obok pierwszej opartej na lex Aquilia tylko dla kwirytarnych, została dopuszczona pretorska actio in factum, dla bonitarnych i niektórych osób władających rzeczą (użytkownik, dzierżyciel)
4.Iniuria
 Pojęcie iniuria – „Wszystko to co jest czynione niezgodnie z prawem, ogólnie nazywa się bezprawiem. W szczególnym znaczeniu iniuria oznacza czasami zniewagę, czasem winę, czasem niesłuszność i niesprawiedliwość. „ = Ulpian. „Zniewaga morze dotyczyć ciała człowieka albo jego godności, albo zniesławienia”.
 Iniuria w ustawie XII tablic
1. Tablica 8 i 2 – regulowała odpowiedzialność za membrum ruptum.- trwałe uszkodzenie ciała; kara talionu chyba, że strony uzgodniły karę pieniężną.
2. Tablica 8 i 3 – dotyczyła przestępstwa zwanego os fractum – uszkodzenie ciała; człowieka wolnego – 300 asów niewolnika 150 asów.
3. Tablica 8 i 4 – dotyczyła naruszenia nietykalności cielesnej bez wyraźnego uszkodzenia ciała, 25 asów.
4. Uwzględniona była też w ustawie XII tablic kara za układanie złych pieśni (mala carmina), których celem było sprowadzenie śmierci, choroby lub obrażenie godności. Dotyczyła też zauroczenia plonów.
 Iniuria w prawie pretorskie i klasycznym
Przebudowy odpowiedzialności deliktowej dokonał pretor w edykcie de iniuriis. Gdzie zapowiedział udzielenie skargi actio iniuriarum aestimatoria, która odchodziła od ścisłych stawek kar, a sędziowie byli zobowiązani udzielać odszkodowań wedle zasad słuszności i sprawiedliwości, nie mogła jednak być wyższa od kary wskazanej przez samego poszkodowanego. Kolejny edykt Ne quid infamandi causa fiat, wprowadziła odpowiedzialność przeciwko każdemu, kto w jakikolwiek sposób obraził inna osobę.
Dodano też:
1. Edykt De convicio – kto sprzecznie z dobrymi obyczajami obraził inną osobę
2. Edykt De adtemptata pudicitia – obraza przez zaczepienie, molestowanie lub natrętne chodzenie za kobietą dobrych obyczajów w miejscu publicznym.
Pretorska skarga mogła być wytyczona nie tylko przez poszkodowanego, ale i pater familias, za zniewagi wobec jego potomków i żony (niezależnie od manus). W razie nieskuteczności actio iniuriarum uniewinniony mógł wytoczyć przeciwko oskarżycielowi contrario iniuriarum iudicium domagając się zapłaty 1/10 wartości żądania.
 Odpowiedzialność kryminalna za iniuria
W okresie niepokojów pod koniec republiki została wprowadzona konkurująca z publiczną kryminalna odpowiedzialność za uderzenie, wychłostanie i najście domu.
IV. Inne zdarzenia rodzące skargę penalną
1. Pojęcie „Jakby deliktów”
Prawo rzymskie nie wyróżniało ich jako oddzielnej kategorii. Teksty zamieszczone w digestach i instytucjach Justyniańskich zawsze opisują „zobowiązywać się jakby z deliktów”. Ich cechą wyróżniająca jest to, że dotyczyły poszczególnego faktu a nie całej grupy, poza tym odpowiedzialność z jakby deliktów opierała się na winie a nie na podstępie - dolus. W tekstach justyniańskich wymienione są cztery zobowiązania jakby z deliktów: iudex qui litem suam fecit, effusum vel deiectum, positum aut suspensum oraz execitores navis aut cauponae aut tabuli de damno aut furto.
2.Iudex qui litem suam fecit
Czyli odpowiedzialność sędziego. Sędzia prywatny otrzymywał uposażenie na podstawie litis contestatio, którego skutkiem było powstanie zobowiązania sędziego do osądzenia sprawy oraz stron do brania udziału w postępowaniu sądowym i zastosowania się do przyszłego wyroku.
Gaius opiera odpowiedzialność sędziego na samej niestaranności w wykonywaniu swych obowiązków. Ulpian uzależnia odpowiedzialność, od jego podstępnego nieuczciwego działania. W razie pomyślnego przeprowadzenia postępowania litem suam facere na miejsce dotychczasowego dłużnika, wchodził nieudolny sędzia. (w takim procesie zasądzenie zwykle równe było, wartości przedmiotu procesowego pierwotnego.)
3.Effusum vel deiectum
Innym rodzajem odpowiedzialności zbliżonej do deliktowej była wprowadzona przez pretora actio de effusis vel deiectis. Edykt pretorski przewidywał trzy przypadki odpowiedzialności osoby zajmującej pomieszczenie w budynku za szkody wyrządzone przez wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę.
1. właściciel zniszczonej lub uszkodzonej rzeczy mógł się domagać podwójnej wartości rzeczy wyrządzonej szkody, odszkodowania mogli tez domagać się dziedzice poszkodowanego.
2. W przypadku śmierci wolnego człowieka, zapłaty mógł się domagać każdy kto pierwszy wniósł skargę, w ciągu roku. Kara była równa 50 000 sestersów.
3. W przypadku uszkodzenia ciała wolnego człowieka kara była przydzielana według uznania sędziego. Poszkodowany mógł wystąpić zawsze, ze skargą, mógł też wystąpić każdy w ciągu roku.
Nie była badana przyczyna, wina, lecz skarga opierała się na samym fakcie wypadnięcia czegoś z lokalu zajmowanego przez oskarżonego.

§39. Umocnienie zobowiązań

I. Intercessio
Umocnienie zobowiązań określane jest terminem intercessio, które oznacza zarówno zabezpieczenie osobowe jak i rzeczowe, to jest stworzenie dodatkowego zobowiązania, w którym osoba trzecia zwana ręczycielem zobowiązywała się spełnić świadczenie w miejsce dłużnika.
II. Rzeczowe umocnienie zobowiązań
Były dokonywane poprzez oddanie wierzycielowi rzeczy należącej do dłużnika lub innej osoby. W najdawniejszym prawie rzymskim przenoszono własność przedmiotu na wierzyciela (fiducia cum creditore contracta).
Zastaw ręczny (pignus) był pierwszym rodzajem zabezpieczenia, będącym ograniczonym prawem na rzeczy cudzej. Ostatnią formą zabezpieczenia była hipoteka.
III. Osobowe umocnienie zobowiązań
Osobowe formy zabezpieczenia polegały na tym, że oprócz dłużnika za wykonanie zobowiązanie odpowiedzialne były inne osoby (poręczyciele).
Najbardziej typową formą zawierania tego typu poręczenia dokonywane było za pomocą kontraktu werbalnego (sponsio, fideipromissio, fideiussio). Sponsio tylko obywatel, i podobnie jak fideipromissio nie przechodziło takie zobowiązanie na dziedziców. Fideiussio służyła do umocnienia wszystkich zobowiązań, również naturalnych, a w późniejszych czasach nawet deliktowych, i była dziedziczna. Zobowiązanie poręczyciela było akcesoryjne (trwało tak długo jak trwało zobowiązanie dłużnika). Odpowiedzialność poręczyciela nie mogła być większa od odpowiedzialności dłużnika, po wykonaniu świadczenia przez poręczyciela mógł się on domagać zwrotu kosztów od dłużnika głównego na podstawie kontraktu zlecenia.

§40. Skutki niewykonania zobowiązań

I. Uwagi wstępne
Podstawowym obowiązkiem dłużnika było prawidłowe wykonanie świadczenia, zgodne z jego treścią. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia powodowało w zasadzie odpowiedzialność dłużnika. Kiedy niemożność wykonania świadczenia wynikała z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiadał, unieważniało to zobowiązanie (siła wyższa, zdarzenie przypadkowe).
II. Podstawy odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania
1. dolus – dłużnik był zawsze odpowiedzialny za świadome i podstępne niewykonanie zobowiązania. Tej odpowiedzialności nie można było wyłączyć.
2. culpa lata – grube niedbalstwo, czyli nie dochowanie jakiejkolwiek staranności, wymaganej od człowieka. Rodziła odpowiedzialność na równi z dolus.
3. culpa levis in abstracto – niedochowanie staranności jakiej można było oczekiwać, od starannego ojca rodziny. (odpowiadał dłużnik, gdy czerpał zyski z kontraktu)
4. culpa levis in concreto – niedochowanie staranności, jaką przejawiała w stosunku do własnych rzeczy.

W rozwiniętym prawie rzymskim.
Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania rodziło skutki tylko wtedy, kiedy dłużnikowi można było zarzucić winę.

W archaicznym prawie rzymskim.
Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania oparta była na przesłankach obiektywnych (wina nie miała znaczenia).
Subiektywizacja prawa nastąpiła na początku na gruncie odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Szczególne znaczenie miała tu lex Aquilia. W prawie klasycznym odpowiedzialność obiektywna istniała już tylko w wyjątkowych przypadkach.
III.Szkoda majątkowa i odszkodowanie
Warunkiem odszkodowania było powstanie rzeczywistej szkody majątkowej. Musiała się ona dać wyrazić w pieniądzach. Wartość rzeczy była ustalana w oparciu o rynkową wartość rzeczy zniszczonej lub nie nabytej rzeczy. Do określenia wartości poniesionej szkody można było doliczyć zysk jaki właściciel rzeczy utracił w związku z jej uszkodzeniem. Wysokość zasądzanego odszkodowania zależała od sędziego.
IV.Zwłoka
Na zakres odpowiedzialności mogła też wpłynąć zwłoka dłużnika lub wierzyciela. Zwłoka miała miejsce w przypadku nie wykonania świadczenia w terminie. Mogła pociągać za sobą zmianę świadczenia.
Zwłoka dłużnika (mora debitoris) – występowała, gdy dłużnik z przyczyn od niego zależnych i zawinionych nie wykonał świadczenia.
Przy zobowiązaniach deliktowych dłużnik od powstania zobowiązania był w zwłoce.
Zwłoka powodowała zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika. Odpowiadał on też za siłę wyższą, chyba że udowodnił, iż szkoda powstałaby nawet wtedy, gdyby spełnił świadczenie w terminie.
Odsetki za zwłokę mogły być początkowo zasądzane tylko ze zobowiązań dobrej wiary (w justyniańskim nie tylko). Zwłoka dłużnika powodowała tzw. perpetuatio obligationes (uwiecznienie zobowiązania), co miało skutek, że zobowiązanie dłużnika miało by nadal skutek nawet jeśli stało by się niemożliwe do wykonania. Niekorzystne skutki ustawały kiedy dłużnik zaofiarował wierzycielowi świadczenie, jeśli wierzyciel nie chciał go przyjąć sam popadał w zwłokę.
Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) – kiedy wierzyciel bez uzasadnionych przyczyn nie chciał przyjąć świadczenia. Zwłoka wierzyciela zmniejszała zakres odpowiedzialności dłużnika, stawał się odpowiedzialny tylko za dolus, dłużnik miał też prawo sprzedać przedmiot świadczenia.
§41. Wygaśnięcie zobowiązań

I. Wykonanie świadczenia – Wygaśniecie zobowiązania następowało najczęściej z chwilą wykonania świadczenia przez dłużnika (solutio). W archaicznym prawie (kiedy zostało zawarte aktem formalnym) formalne zwolnienie dłużnika z zobowiązania następowało dopiero pod dokonaniu formalnego aktu zwolnienie dłużnika ze świadczenia (stanowił odwrotność aktu, który tworzył zobowiązanie [contrarius actus] np. sponsio vs. Acceptilatio „czy otrzymałeś….?”; „otrzymałem”). W przypadku aktu zawartego za pomocą spiżu i wagi lub przez wydanie wyroku, zobowiązanie umarzała solutio per aes et libram (Oddawanie przez dłużnika przedmiotu świadczenia wierzycielowi za pomocą emancypacji i wypowiedzeniu uroczystych słów.
Rozdział X:
Ochrona praw prywatnych
§42. Ochrona prawa prywatnego w systematyce przedstawienia prawa w Rzymie

§43. Postępowanie sądowe
I. Uwagi wstępne
II. Podstawowe pojęcia z zakresu procesu prywatnego
1.Jurysdykcja (iurisdictio) – pojęcie jurysdykcji w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (głównie pretora). W okresie republiki i pryncypatu iurisdictio w zakresie prawa prywatnego, oznaczała udzielenie skargi\ powództwa (dare actionem), co oznaczało upoważnienie do rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego lub sędziów prywatnych. Inaczej miała się sprawa w prawie karnym, gdzie urzędnik rozstrzygał sprawę i zasądzał karę publiczną.
Skargi powództwa, które były przydzielane stronom dzieliły się na iudica legitima (w Rzymie i w odległości 1 mili od Rzymu, gdy stronami byli obywatele Rzymu i gdy sędzia był jednoosobowy; sprawa miała być rozstrzygnięta w ciągu roku i 6 miesięcy) i iudica quae imperio continentur (gdy sprawę spełniająca warunki iudicium legitimum sądził zespół sędziowski, proces poza granicami Rzymu lub choć jedna ze stron lub sędzia miał obywatelstwo rzymskie)

2. Actio – skarga - powództwo – Rzymski termin actio odpowiada dzisiejszemu powództwu. Inaczej jednak niż współcześnie rzymskie powództwo nie musiało wynikać z wyraźnie określonego uprawnienia podmiotowego znajdującego podstawy w przepisach ius civiles (actio – wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o przeprowadzenie procesu przeciwko wskazanej osobie, zwanej pozwanym). W przypadku kiedy w ius civile nie było odpowiedniego umocowania prawnego, pretor zgodnie z zasadami słuszności i sprawiedliwości mógł udzielić ochrony.

3. Strony – Występujące w procesie strony określane są mianami pozwanego(reus) i powoda (actor). Przesłanki występowania w charakterze strony:
* Zdolność procesowa - czyli możliwość występowania w procesie, zależała w Rzymie od posiadania zdolności do czynności prawnej. Peregryni otrzymali zdolność procesową dopiero w procesie formułkowym. Zdolność procesowa osób Alieni iuris stopniowo ulegała rozszerzeniu.
* Legitymacja procesowa – czyli uprawnienie do występowania w charakterze strony w konkretnej sprawie, zależała w Rzymie od tego czy osoba występowała jako pozwany (legitymizacja bierna) czy powód (legitymizacja czynna) mogła występować w takim charakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego.

W archaicznym prawie rzymskim nie dozwolone było zastępstwo procesowe. Z biegiem czasu wykształcili się zastępcy jako: przedstawiany przed sądem oficjalnie cognitor, oraz działający na podstawie nieformalnego zlecenia procurator. Skutki działania cognitora spadały bezpośrednio na zastępowanego, zaś czynności prokuratora musiały być zatwierdzone, dlatego prokurator musiał dać zabezpieczenie, że jego działania zostaną zatwierdzone.

4. Kontradyktoryjność – strony decydowały samodzielnie o losach postępowania procesowego i o stawianych wnioskach dowodowych. Nie oznaczało to jednak tego, że pretor nie mógł się nie zgodzić z nadużyciem prawa przez powoda, odmawiając mu udzielenia ochrony procesowej, lub chroniąc pozwanego poprzez danie mu zarzutu procesowego.
W postępowaniu apud iudicem sędzia nie mógł wyjść poza zakres upoważnienia zawarty w litis contestatio.

5. Ciężar dowodu – Ciężar dowodu zawsze spoczywał na tym kto twierdził. (powód musiał udowodnić fakt zamieszczony w formułce; ewentualnie pozwany musiał udowodnić exceptio). Rodzaje dowodów:
• zeznania świadków
• biegli rzeczoznawcy
• dowód z dokumentu - nabrał znaczenia dopiero w okresie poklasycznym
• przysięga składana przez powoda lub pozwanego.
III. Przemiany postępowania sądowego w Rzymie
W historii prawa rzymskiego ochrona praw prywatnych realizowana była poprzez trzy postępowania sądowe: legislacyjne, formułkowe i kognicyjne.

• postępowanie legislacyjne – Najstarszy rodzaj postępowania sądowego, można w nim znaleźć wiele elementów pomocy własnej było to tzw. postępowanie zwyczajne (iudicium legitimum), do połowy 2 w. p.n.e. pozostało jedynym postępowaniem zwyczajnym. Był postępowaniem niezmiernie formalistycznym. Skuteczność działań stron zależała od dokładnego wypowiedzenia ściśle oznaczonych, wymienionych przez ius civile formuł słownych. Dozwolone było tylko między obywatelami.
• Postępowanie formułkowe – nazwa wywodzi się od udzielanej przez pretora formułki (formula), stanowiącej instrukcję dla sędziego. Początkowo stosowana była między ob. peregrynami i obywatelami, później zaczęto stosować je także do rozstrzygania sporów między obywatelami. Poprzez lex Aebutia (II w. p.n.e.) została uznana za postępowanie zwyczajne. W 342 ostatecznie zlikwidowane zostało to postępowanie dzięki cesarzom.
• Proces kognicyjny – zaczął powstawać w okresie cesarstwa, jako sposób rozstrzygania sporów przez urzędników cesarskich. Został on określony jako postępowanie nadzwyczajne (cognitio extra ordinem).