Kartoteka

Głębiej drąży zagadnienie Różewicz w dramatach, począwszy od debiutanckiej „Kartoteki” z 1960 r. Głównym elementem artystycznym, będącym scenicznym wyrazem dezintegracji osobowości, jest w niej konstrukcja bohatera i symboliczna przestrzeń sceniczna. Bohater –człowiek bez imienia, a zarazem mający wiele imion, bez nazwiska, bez wieku –raz ma lat 7, 37, to znów 40, bez zawodu – ma ich wiele. Jest więc równocześnie nikim i każdym. Jak w wierszu „Rozebrany”, bohater nie może przypomnieć sobie swojej formy i nie nosi rysów indywidualnych, a tylko wciela się w kolejnych dialogach w przeróżne role społeczne. Sposób przedstawienia jego biografii (fragmentaryczny), symbolicznie określa tytuł dramatu. Jak w kartotece, życiorys i osobowość tego człowieka budują luźne fiszki z zapisanymi informacjami, które nie łączą się w spójną całość. Bohater leży w pokoju – ulicy. Przestrzeń ta jest wieloznaczna, bo miesza sferę prywatności – pokój, ze sferą oficjalną – ulica. Tak oto funkcjonuje wg Różewicza człowiek współczesny. Ciągle na granicy tych dwóch obszarów. Mieszając w biegu dom, który był azylem z płaszczyzną urzędową, zagrażającą podmiotowości. Przez pokój – ulicę przechodzą kolejni rozmówcy, z którymi leżący w łóżku bohater podejmuje dialogi i okazuje się w nich, że nie może wyjść poza rolę, jaką oni mu narzucają. Wszystkich tych ról nie potrafi w sobie połączyć w spójną całość i żadnemu z rozmówców nie może pokazać więcej siebie, niż ten sugeruje w rozmowie. To właśnie wyraz dezintegracji bohatera; jest on dosłownie rozsypany. Składa się z licznych ról, które za każdym razem pokazują tylko pewien aspekt jego osobowości, nigdy całość. Mimo usiłowań nie może scalić tych ról, bowiem świat wojny rozbił jego kręgosłup moralny, a świat współczesny go nie dostarcza. Bohater nie znajduje systemu wartości, ani czasu, aby się na nowo zorganizować. Charakterystyczne jest także to, że bohater dramatu leży w łóżku, co może być wyrazem tyle abnegacji (tzn. wyrzeczenia się wygód, niedbania o siebie i o swój wygląd) , co choroby. Różewicz stosuje tu tzw. strategię pacjenta (później często stosowaną w literaturze najnowszej) . W ten sposób sugeruje, że albo chory jest bohater, albo świat, do którego nawet nie chce mu się wstać.

Ten chwyt artystyczny, umieszczający bohatera w łóżku, ma też ważne konsekwencje interpretacyjne. Można bowiem podejrzewać, że wszystko, co się dzieje w tekście, jest snem, zwłaszcza, że poetyka luźnych scen, bez więzi przyczynowo–skutkowych, byłaby zgodna z poetyką oniryczną (poetyką snu) lub jest majaczeniem. Cały tekst jest w każdym razie strumieniem świadomości, napisanym dla sceny w konwencji ironiczno–groteskowej. Jest to dramat absolutnie nowatorski. Autor stosuje symboliczne rozwiązania biografii, bohatera i przestrzeni. Wprowadza także element tradycji antycznej: chór starców (tu „stetryczałych”) , którzy nie mają już mocy we współczesności lub owa współczesność do nich nie dorasta.
Dodać warto także, iż wszystkie formy Różewicza mają płynne granice (poezja, proza, elementy dramatyzowania, proza poetycka) .