Grzyby są organizmami, które różnią się od roślin zielonych nie tylko wyglądem, ale i składem chemicznym, rozwojem i sposobem życia. Stanowią odrębną część świata roślin. Niektórzy współcześni naukowcy uznają je nawet za trzeci - obok roślin i zwierząt - całkiem oddzielny świat organiczny.
Rośliny zielone mogą przy pomocy chlorofilu i światła słonecznego z prostej materii nieorganicznej wytwarzać związki potrzebne im do życia, tzn. mają zdolność fotosyntezy. Ponieważ grzyby nie mają ciałek zieleni (chlorofil), nie mogą czerpać pożywienia z materii mineralnych. Potrzebny im pokarm pobierają z materii organicznych wytworzonych przez rośliny albo zwierzęta. Dlatego najwięcej grzybów znajdujemy w lasach, gdzie jest wiele obumarłych organicznych szczątków, służących im za pożywienie.
Większość ludzi pod pojęciem "grzyby" wyobraża sobie dobrze rozwinięte owocniki grzybów wyższych, które rzucają się w oczy wielkością, kształtem i zabarwieniem. Ale właściwy organizm to grzybnia składająca się z nitkowatych strzępek. Owocniki są tylko organami reprodukcyjnymi wytwarzającymi zarodniki, przy pomocy których grzyby bezpłciowo się rozmnażają. Mogą rozmnażać się również płciowo, jednak ten sposób nie jest jeszcze dostatecznie zbadany.
Grzyby są obecne prawie wszędzie. Najczęściej występują w lasach, na łąkach i polach, w parkach i ogrodach, ale znaleźć je można również w składach drewna, na hałdach, w kopalniach, w słodkiej i morskiej wodzie, a nawet w mieszkaniach. Rozprzestrzeniły się na całej Ziemi. Według dotychczasowych badań w grzyby kapeluszowe obfitują pasma leśne półkuli północnej. Ogromne obszary lasów tropikalnych i pasma leśne półkuli południowej nie są dotychczas szczegółowo zbadane.
Niektóre gatunki grzybów występują na wszystkich kontynentach, np.: pieprznik jadalny, twardzioszek przydrożny, boczniak ostrygowaty , muchomór czerwony, maślak zwyczajny, opieńka miodowa, pieczarka polna, purchawka chropowata i wiele innych. Większość grzybów występuje wszakże na ograniczonych obszarach. Są to zwłaszcza gatunki mikoryzowe, związane życiem i rozwojem z pewnymi gatunkami roślin wyższych.
Do tej pory opisano około 40 tysięcy gatunków grzybów. Liczba ta nie jest ostateczna, gdyż co roku opisuje się około tysiąca nowych gatunków. Wydaje się, że bliscy prawdy są ci naukowcy, którzy przypuszczają, że na Ziemi jest około stu tysięcy gatunków grzybów.
Z mnóstwa dotychczas opisanych znanych gatunków większość należy do tzw. grzybów niższych, nazywanych „mikromycetami”, bo tworzą tylko małe owocniki albo nawet ich w ogóle nie tworzą. Grzybów wyższych, nazywanych zwykle „makromycetami”, rośnie na Ziemi w przybliżeniu piętnaście tysięcy gatunków, z tego w Europie około czterech i pół tysiąca.
Systematyka grzybów
Grzyby podobnie jak inne organizmy klasyfikujemy według określonego systemu, żeby się łatwiej orientować w ich liczbie. Systematyka grzybów ciągle się jeszcze rozwija, często się zmienia i udoskonala zgodnie z najnowszymi osiągnięciami nauki. Jeśli starsze systemy grzybów były dość sztuczne i opierały się przeważnie na podobieństwie cech morfologicznych owocników, współczesny system szuka bardziej naturalnych, bliskich rozwojowo związków między poszczególnymi grupami grzybów, podobnie jak w zoologii i botanice roślin wyższych.
Współcześnie gromadę grzybów dzieli się na siedem rzędów.
Do rzędu pierwszego zalicza się skoczkowce. Są to mikroskopijne grzyby jednokomórkowe z wieloma jądrami. Ich skręcające się zarodniki i komórki płciowe zakończone są jedną witką. Są to organizmy związane przeważnie z wodą, ale żyją również w glebie.
Do rzędu drugiego należą lęgniowce. Są to mikroskopijne jednokomórkowce z włóknistą ściółką bez przegródek i skrętnymi dwuwitkowymi zarodnikami. Żyją jako saprofity albo pasożyty w wodach słodkich i w glebach. Niektóre gatunki pasożytują na roślinach uprawnych.
Rząd trzeci to sprzężniaki. Grzyby te mają dobrze rozwinięte strzępki bez przegródek i nieruchome zarodniki. Żyją przeważnie jako saprofity w glebie i na powierzchni ziemi. Rozkładają substancje organiczne na najprostsze mineralne cząstki. Odgrywają ważną rolę w procesie tworzenia się próchnicy. Nieliczne pasożytują na owadach.
Czwarty rząd tworzą drożdżoidalne workowce. Są to jedno- lub wielokomórkowe mikroskopijne grzyby, rozmnażające się przez pączkowanie. Żyją jako saprofity w glebie, na resztkach roślin, w przewodzie pokarmowym i w odchodach ludzi i zwierząt albo jako pasożyty roślin wyższych.
Do piątego rzędu należą workowce. Mają dobrze rozwinięte strzępki z przegródkami. Komórki strzępek są jednojądrowe. Workowce mają wielokształtne owocniki, w których na końcach hyfowych włókien powstają worki z nieruchomymi zarodnikami. Żyją jako saprofity na resztkach roślin lub zwierząt albo jako pasożyty roślin wyższych.
Szósty rząd (rozwojowo najwyższy) tworzą podstawczaki. Mają dobrze rozwinięte strzępki z przegródkami. Komórki ich mają po dwa jądra. Na różnego kształtu owocnikach tworzą się w hymenium podstawki, na których znajdują się nieruchome zarodniki. Żyją przeważnie jako saprofity, z rzadka jako pasożyty.
Do siódmego rzędu zalicza się grzyby niedoskonałe. Mają rozwinięte przegródkowe strzępki jak workowce lub podstawczaki. Ponieważ nie znamy ich rozmnażania płciowego, nie wiemy, czy należą do workowców czy podstawczaków. System grzybów niedoskonałych nie opiera się na naturalnym pokrewieństwie rozwojowym organów, lecz bierze pod uwagę tylko ich podobieństwo morfologiczne i dlatego jest sztuczny.
Czynniki warunkujące występowanie grzybów
Głównymi czynnikami warunkującymi rozwój i występowanie grzybów są: gleby, ukształtowanie terenu, wysokość nad poziomem morza, klimat, roślinność, świat zwierzęcy oraz człowiek i jego działalność.
Gleba. Gleba wpływa bezpośrednio na występowanie grzybów naziemnych, a pośrednio na inne grzyby, np. nadrzewne. Lakówka nadmorska rośnie w Polsce na wydmach nadmorskich. Razem z nią występuje sromotnik fiołkowy. Są to gatunki psammofilne związane z glebami piaszczystymi. Bliski krewniak sromotnika fiołkowego, sromotnik bezwstydny wymaga gleb cięższych, wilgotniejszych i żyźniejszych. Szereg grzybów związanych jest z glebami wapiennymi. Na wapieniu rosną np. koronica ozdobna i płomykówka galaretowata. Obydwa te piękne grzyby częściej można spotkać tylko na glebach wapiennych w okolicy Ojcowa w Pieninach i w Tatrach Zachodnich.
Ukształtowanie terenu i wysokości nad poziomem morza.
W obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu spotykamy zazwyczaj bogatszą florę grzybów. Dotyczy to zwłaszcza wysokich gór. Tam równocześnie widać zależność grzybów od wysokości nad poziomem morza. W wyższych partiach górskich, na nagich szczytach, grzyby prawie nie występują. Inne gatunki rosną na górskich halach, inne zaś w lasach reglowych. W terenie wyżynnym, np. w Ojcowskim Parku Narodowym, inne grzyby rosną na ciepłych, południowych stokach wzgórz, inne na cienistych i chłodnych stokach północnych. W piętrze halnym naszych Tatr, powyżej 1800 m n.p.m., rośnie np. czasznica tatrzańska i zasłonak alpejski.
Klimat
Czynniki klimatyczne (opady, temperatura i wiatr) mają duży wpływ na występowanie grzybów. Większość grzybów wymaga obfitych opadów i wilgotnego klimatu. Polska ma klimat umiarkowany, ale w poszczególnych regionach jest on bardzo zróżnicowany. Są obszary cieplejsze, suchsze, np. w okolicy Sandomierza lub w środkowej Polsce, i wilgotniejsze, chłodniejsze, np. w Polsce północno-wschodniej oraz w górach. Kisielec smołowaty częstszy jest u nas tylko na północnym wschodzie oraz w obszarach górskich. Wieloporek gwiaździsty jest przykładem grzyba ciepłolubnego. Znaleziono go dotychczas tylko w okolicy Torunia.
Najkorzystniejsze dla grzybów są lata o wysokiej temperaturze i obfitych opadach. Temperatura, w której mogą kiełkować zarodniki wielu grzybów, wynosi około 30`C. Grzyby rozwijają się najlepiej w temperaturze od 20 do 30`C. Temperatura ponad 40`C jest już dla większości grzybów szkodliwa. Niekorzystne również są temperatury niskie. Dolną granicę rozwoju stanowi oczywiście 0`C. Z klimatem wiąże się nasłonecznienie i światło. Grzyby najczęściej rosną w miejscach cienistych, pod osłoną drzew i krzewów, w dziuplach. Chociaż jednak nie korzystają tak jak rośliny zielone ze światła do syntezy związków organicznych, są organizmami światłolubnymi. Jeśli wyrosną w miejscach całkiem ciemnych (np. w kopalniach) nie rozwijają się normalnie; są zniekształcone, odbarwione i przeważnie nie wytwarzają zarodników. Światło jest, więc niezbędne dla ich prawidłowego rozwoju i wzrostu. Przykładem nietypowych, wyrosłych w ciemnym miejscu owocników mogą być palczaste okazy żółciaka siarkowego.
Pory roku
Większość grzybów wytwarza owocniki w lecie i w jesieni. Mamy tu na myśli oczywiście grzyby krótkotrwałe, których owocniki nie utrzymują się długo. Grzyby trwałe odznaczają się owocnikami wieloletnimi. Przykładem tych ostatnich może być lakownica spłaszczona lub pniarek obrzeżny. Wśród krótkotrwałych spotykamy grzyby, które utrzymują się w ciągu całego roku, grzyby wiosenne, wiosenno letnie, wiosenno-letnio-jesienne, letnio-jesienne, jesienne i wreszcie jesienno-zimowe oraz jesienno-zimowo-wiosenne. Jak widać nie ma pory roku, w której nie spotkalibyśmy delikatnych grzybów kapeluszowych. Niektóre nie spotkalibyśmy delikatnych grzybów kapeluszowych.
Zależność grzybów od roślin
W olbrzymim stopniu grzyby uzależnione są od roślin kwiatowych, a zwłaszcza od drzew i krzewów, a zwłaszcza od drzew i krzewów tworzących zbiorowiska leśne i zaroślowe, które stwarzają najdogodniejsze dla rozwoju dużych grzybów. Dla wielu grzybów rośliny stanowią podłoże, a równocześnie są dla nich mikrosiedliskiem. Z drzewami i krzewami związana jest większość bezblaszkowców. Wszystkie głowniowce i rdzawnikowce są pasożytami roślin. Liczne grzyby naziemne też są ściśle uzależnione od swoich partnerów, z którymi tworzą mikroryzę. Dotyczy to bardzo wielu grzybów kapeluszowych, np. borowikowców.
Związek grzybów ze zwierzętami
W owocnikach grzybów kapeluszowych często spotykamy tzw. Robaki. Te niesłusznie nazywane robakami zwierzęta to larwy (czerwie) owadów, żywiące się grzybnią. Wiele różnych zwierząt korzysta z grzybów jako z pokarmu. Zjadając zarodniki grzybów zwierzęta przenoszą je często na bardzo duże odległości i przyczyniają się do ich rozsiewania.
Wpływ człowieka na występowanie grzybów
Człowiek przez swoją działalność w olbrzymim stopniu wpływa na występowanie grzybów. Wskutek gospodarki kurczą się stare puszcze, znikają torfowiska, ubywa starych drzew, przybywa hałd, nieużytków, terenów zabudowanych betonem i pokrytych asfaltem. Zanikają liczne gatunki grzybów, a inne ograniczają areał swego występowania. Masowe grzybobrania przyczyniły się do znacznego wyginięcia (przynajmniej w niektórych obszarach) takich cennych grzybów jadalnych jak borowik szlachetny czy też rydz.
Siedliska grzybów
Grzyby występują w różnych siedliskach: w lasach, zaroślach, parkach, na łąkach, pastwiskach, na polach, skałach, piaskach, a także w budynkach i kopaniach. Każde siedlisko odznacza się odrębną mikroflorą.
Grzyby lasów i zarośli
Lasy i zarośla to najbogatsze w grzyby siedliska w Polsce. Duże obszary zajmują w naszym kraju niżowe bory sosnowe. Charakterystycznymi dla nich są np. maślak zwyczajny oraz mleczaj rudy. Występują tam również gatunki nadrzewne; czyreń sosnowy i ksielec karmelowaty Na korzeniach sosny pasożytuje szmaciak gałęzisty. W naturalnych borach świerkowych północno wschodniej Polski oraz Karpat i Sudetów pojawiają się podskórnik różnokształtny, kisielec smołowaty i wodnicha oliwkowobiała. W rzadkich już resztkach naturalnych lasów modrzewiowych czasem występuje modrzewnik lekarski oraz żagiewnik kościsty. W lasach dębowo-grabowych wyrasta np. podgrzybek czerwonawy, znacznie rzadziej borowik żonkilowy drewnowiec popękany, natomiast pospolity jest gmatwek dębowy. Z buczynami związane są np. monetka kleista twardzioszek czosnkowy czy też włóknouszek guzkowaty. W nadrzecznych lasach i zaroślach łęgowych, na wierzbach, częsty jest czyreń ogniowy.
Grzyby parków
W parkach, na cmentarzach i podobnych zdarzewieniach (np. przy drogach, w alejach, koło kościołów) występuje wiele grzybów spotykanych zasadniczo w lasach. Stare drzewa parkowe są czasem ostoją rzadkich i okazałych gatunków, np. flagowca olbrzymiego.
Grzyby sadów i ogrodów
Niektóre gatunki grzybów przystosowały się do życia w sadach. Są to gatunki związane głównie z drzewami owocowymi. Na śliwach pasożytuje czyreń śliwkowy. Na starych jabłoniach można niekiedy znaleźć kolcówkę jabłoniową.
Grzyby łąk i torfowisk
W miejscach porośniętych trawą lub zatrofionych występują przeważnie zupełnie inny gatunki niż w lasach i zaroślach. Na torfowiskach rosną liczne gatunki rodzaju hełmówka oraz popielatek torfowiskowy. Tu także występuje maślanka długotrzonkowa. Grzybem łąkowym jest gąsówka brudna także kopułek śnieżny.
Grzyby skał
Grzyby suchych, nasłonecznionych skalistych miejsc to gatunki niejednokrotnie charakterystyczne dla piasków. Np. na skałach w Ojcowskim Parku Narodowym Rosną: przewrotka łysa, kurzawka filcowata.
Grzyby domowe
Nazwą grzybów domowych obejmuje się grzyby występujące w budynkach, na belkach, deskach, a także w kopalniach, na drewnianej obudowie chodników, na drewnianych mostach, słupach itp. Najgroźniejszym niszczycielem drewna w zabudowaniach jest stroczek domowy. Mogą mu towarzyszyć gnilica mózgowata oraz krowiak łykowaty.
Rozmieszczenie geograficzne grzybów.
Mikogeografia, czyli nauka o rozmieszczeniu geograficznym grzybów, jest jeszcze nauką młodą i nie dysponuje dokładnymi danymi o rozmieszczeniu wszystkich grzybów na całym obszarze Ziemi. W niektórych krajach rozmieszczenie grzybów poznane jest dość dokładnie. W innych, także w Polsce, badania takie są w toku. Wydajemy coraz więcej map rozmieszczenia poszczególnych gatunków grzybów. Wiemy, że rozmieszczenie grzybów w Europie i w Polsce nie jest równomierne. Muchomor cesarski ma północną granicę zasięgu w Czechosłowacji i w Polsce już nie występuje. Odgiętka wetlińska dotychczas nie była znaleziona nigdzie poza Bieszczadami. O wielu gatunkach można powiedzieć, że są pospolite w całym kraju.
Wygląd i budowa grzybów
Ciało grzybów chociaż może mieć różne kształty, składa się zwykle z nitkowatych części, nazywanych strzępkami. Strzępka przypomina pojedynczy nitkowaty glon, ale pozbawiony chlorofilu. Zespół strzępek nazywa się grzybnią. Tylko grzyby o najprostszej budowie nie mają grzybni. Strzępki grzybni luźno rozrastają się w głębi lub na powierzchni podłoża. Grzybnia czerpie pokarm z podłoża.
Na zewnątrz grzybni, stanowiącej wegetatywne ciało grzyba, wyrastają często pojedyncze strzępki lub silnie zbite i poprzeplatane ze sobą zespoły strzępek służące do rozmnażania. U pleśniaka białego w czasie rozmnażania wyrastają prosto w górę krótkie strzępki, zakończone na szczycie kulistą główką. Są to zarodnie wypełnione jednokomórkowymi zarodnikami, za pomocą których odbywa się rozmnażanie pleśniaka. U grzybów jadalnych, np. u borowika, pieczarki i innych, do rozmnażania służy nadziemna część grzyba, składająca się z trzonka i kapelusza. Jest to owocnik, w którym mieszczą się specjalne strzępki wytwarzające zarodniki. Owocnik zbudowany jest z licznych strzępek gęsto wzajemnie ze sobą splecionych na podobieństwo nitek w tkaninie. Mocno splecione strzępki stanowią tkankę rzekomą. Do spożycia zbiera się wyrośnięte owocniki, a grzybnia pozostaje w glebie.
Strzępki mogą się składać z jednej lub wielu komórek. na przykład ciało pleśniaka białego zbudowane jest z jednej strzępki, która składa się zwykle z jednej wielojądrowej komórki, bardzo silnie rozgałęzionej. Komórka zawierająca większa ilość jąder komórkowych nazywa się komórczakiem. Natomiast u grzybów, które rozwijają owocniki, poszczególne strzępki zbudowane są z wielu komórek. U większości grzybów ściany komórkowe strzępek są utworzone nie z błonnika, lecz z innego związku chemicznego, podobnego do chityny. W komórkach niektórych grzybów spotyka się nagromadzone barwniki. Nadają one np. charakterystyczne ciemnobrunatne zabarwienie owocnikom borowika, a czerwone-owocnikom muchomora.
Grzyby powodujące zatrucia
W Polsce rośnie około 200 gatunków trujących, przy czym tylko kilka z nich powoduje zatrucia śmiertelne. Poniżej zestawiono cechy charakterystyczne wszystkich grzybów śmiertelnie trujących, z którymi możemy spotkać się w naszym kraju. Wymieniono również te, których spożycie wywołuje silniejsze lub słabsze zatrucia, nie powodujące jednak przypadków śmiertelnych.
Muchomory
Największa liczba zatruć śmiertelnych (około 90%) zdarza się w skutek spożycia muchomorów. Do najbardziej niebezpiecznych należą: muchomor sromotnikowy i muchomor jadowity. Oba te grzyby mają smak łagodny i dlatego bywają mylone z podobnymi do nich gołąbkami, gąskami lub pieczarkami. W odróżnieniu jednak od gołąbków i gąsek, muchomory mają zawsze na trzonie, poniżej kapelusza pierścień, a u nasady pochwę. U gąsek pierścień występuje rzadko, pochwy zawsze brak. Częściej jednak muchomory mylone są z pieczarkami u których również występuje pierścień. Pomyłki takie mogą się zdarzyć zwłaszcza wówczas, gdy muchomor sromotnikowy utworzy zupełnie białą, podobną do pieczarki odmianę. W tym przypadku należy zwrócić uwagę na inne szczegóły, odróżniające te rodzaje grzybów. Jedną z zasadniczych cech odróżniających pieczarkę od muchomora jest barwa blaszek. Przy zbieraniu pieczarek należy więc zwrócić szczególną uwagę na to, czy blaszki są zaróżowione. Jeżeli nie jesteśmy pewni oznaczenia, lepiej nie zbierać zbyt młodych pieczarek, u których blaszki są jeszcze zupełnie białe.
Borowiki
Wśród borowikowatych wyróżnia się grupę gatunków o trzonach przeważnie zgrubiałych i pokrytych na powierzchni czerwoną lub różową siateczką żyłek. Należą tu gatunki: borowik szatański, borowik ponury, borowik grubotrzonowy, borowik purpurowy i inne. Wszystkie są grzybami bądź trującymi, bądź też podejrzanymi o właściwości trujące. Musimy zatem pamiętać, że dla borowików trujących charakterystyczne są następujące cechy:
- trzon przeważnie zgrubiałe i pokryte na powierzchni wyraźnie zaznaczoną czerwoną lub różową siateczką, na czerwonym lub żółtym tle.
- Pory u dojrzałych okazów czerwone lub pomarańczowo-czerwone, jedynie borowik grubotrzonowy ma pory żółte; jest on jednak łatwy do poznania po gorzkim smaku miąższu (w stanie świeżym).
Wymienione borowiki występują przeważnie w lasach liściastych (rzadziej mieszanych). Niektóre z nich są dość częste (np. borowik grubotrzonowy lub ponury), inne natomiast należą do wielkich rzadkości. Zwłaszcza borowik szatański nie był w Polsce od wielu lat notowany. Nie należy więc niepotrzebnie zrywać ( a tym bardziej celowo niszczyć) grzybów trujących, ponieważ może się zdarzyć, że zniszczymy bardzo cenne, może jedyne stanowisko gatunku rzadkiego i niezmiernie interesującego dla nauki.
Wśród borowików o czerwono zabarwionych trzonach wyróżnia się borowik ceglastopory, który jest smacznym grzybem jadalnym. Podobieństwo jego do grzybów trujących jest tym większe, że pory mają ceglastoczerwoną barwę. Jest jednak ważna i charakterystyczna cecha odróżniająca borowika ceglastogoporego od podobnych do niego grzybów trujących: na trzonie nie ma śladu siateczki, występują natomiast bardzo drobne, czerwono zabarwione punkty. Owocniki tego gatunku można śmiało przeznaczyć do spożycia, mimo że miąższ natychmiast po przełamaniu mocno błękitnieje. Zbierać te grzyby można jednak tylko wtedy, gdy jesteśmy zupełnie pewni oznaczenia. W przeciwnym wypadku lepiej nie zrywać żadnych borowików o czerwono zabarwionych trzonach i porach, zwłaszcza jeśli na trzonie zauważymy nawet nikły ślad siateczki.
Strzępiak ceglasty
Wiele gatunków strzępiaków zawiera substancje trujące, są to jednak na ogół grzyby niepozorne i nikt nie zabiera ich do spożycia. Wśród większych gatunków strzępiaków niebezpieczny dla człowieka jest strzępiak ceglasty. Ponieważ pojawia się on już na początku czerwca, może więc być omyłkowo zbierany jako majówka wiosenna (szczególnie owocniki młode, biało zabarwione).
Zasłonak rudy
W Polsce występuje ponad 100 gatunków zasłonaka. Na ogół nie jest dokładnie zbadany ich skład chemiczny i nie wiadomo, które z nich mogą okazać się trujące. Dlatego też należy wystrzegać się zbierania zasłonaków do spożycia. Do niedawna jeszcze zasłonak zdrowia, jednakże wypadki zatruć, jakie zdarzyły się w 1952 r. na pograniczu województw poznańskiego i bydgoskiego, zwróciły szczególnie dobrze zapoznać się z wyglądem tego grzyba, zwłaszcza że jest on dość charakterystyczny.
Wieruszka zatokowata
Grzyb ten wywołuje silne zatrucia z objawami przypominającymi zatrucia niektórymi gatunkami muchomorów. Na skutek dość dużego podobieństwa do pieczarki bywa z nią mylony. Mimo że wieruszka zatokowata nie powoduje śmiertelnych zatruć, to jednak spożycie jej wywołuje przykre następstwa.
Pieczarka żółtawa
Wśród pieczarek o biało zabarwionych owocnikach jest jeden gatunek, którego owocniki nie są wprawdzie śmiertelnie trujące, mogą jednak wywołać objawy zatrucia. Jest to pieczarka żółtawa, kształtem przypomina pieczarkę polową która jest jadalnym i smacznym grzybem. Jak widzimy, bardzo ważną cechą odróżniającą oba gatunki jest silnie żółknięcie miąższu u podstawy trzonu. Przy zbieraniu pieczarek polowych nie wystarczy więc uciąć kapelusz, trzeba sprawdzić również nasadę trzonu.
Tęgoskór pospolity
Zbieranie owocników tęgoskóra pospolitego jako trufli letniej jest zjawiskiem dość częstym i dlatego zasługuje na szczególną uwagę. Prawdziwe trufle są w Polsce rzadkie i tym trudniejsze do znalezienia, że rosną pod powierzchnią ziemi. Natomiast tęgoskór pospolity wyrasta zawsze na jej powierzchni. Ta jedna cecha jest już wystarczająca do odróżnienia obu gatunków. Tęgoskór pospolity jest grzybem trującym 9jakkolwiek nie śmiertelnie) i dlatego nie może być używany do potraw pod żadną postacią. Ani suszenie, ani wygotowanie nie usuwają z niego trujących substancji.
Krowiak podwinięty
Grzyb ten wyrasta często gromadnie w lasach liściastych i iglastych. Niektórzy grzybiarze uważają jednak, że jest jadalny i można go spożywać bez szkody zdrowia. Ta pozorna sprzeczność wynika stad, że substancje toksyczne zawarte w tym grzybie mogą różne wpływać na różne organizmy, co zależy od odporności danego organizmu. Bywały przypadki śmiertelnych zatruć spowodowanych tym grzybem. Należy więc wystrzegać się spożywania krowiaka podwiniętego nawet po wygotowaniu i odlaniu wywaru.
Piestrzenice
Piestrzenica kasztanowata i piestrzenica olbrzymia należą do grzybów uznawanych kiedyś za „warunkowo jadalne”, tzn. do takich, które zawierają substancje trujące, lecz po sparzeniu ich i odlaniu wody mogą być spożywane bez szkody dla zdrowia. Surowe owocniki zawierają śmiertelnie trującą gyromitrynę, która jednak nie rozpuszcza się całkowicie w gorącej wodzie. Wskutek zwiększającej się liczby zatruć tym grzybem (często nawet wypadków śmiertelnych), sprzedawanie piestrzenic i ich przerób w Polsce jest zabroniony.
Ochrona grzybów
Jak wspomniałem już wcześniej, niektóre gatunki grzybów zaczynają gwałtownie zanikać. Coraz rzadsze są jadalne borowiki, maślaki, gąski i rydze. Może jeszcze bardziej zagrożone są gatunki wytwarzające wielkie owocniki, np. purchawica olbrzymia, żagwica listkowata, która rzadko pojawia się w starych lasach i parkach, piękna, rozgłęciona baldaszkowato żagiew okółkowa pasożytujący na korzeniach sosny „kalafiorowaty” szmaciak gałęzisty i znaczenie rzadziej spotykany szmaciak borowy, rosnący na drewnie drzew liściastych. Grzyby te niszczy się zbierając je do celów kulinarnych lub wskutek zwykłej bezmyślności.
Równie groźne jest zanikanie grzybów wskutek zmian zachodzących w naturalnych ekosystemach. Wraz z resztkami naturalnych lasów giną takie grzyby, jak główka korowa różne gatunki gwiazdoszy i wiele innych. Należy pamiętać, że najlepsza nawet ustawa o ochronie gatunkowej grzybów nie zabezpieczy ich przed wyniszczeniem, jeśli nie będzie właściwie realizowana. Od nas wszystkich, którzy wędrujemy po lasach, łąkach i zaroślach zależy stan zachowania świata grzybów w naszym kraju.
Warto przypomnieć jeszcze jedno. Żadnych grzybów (nawet najpospolitszych) nie wolno zrywać i zbierać w parkach narodowych i rezerwatach. Na obszarach tych wszystko, co się tam znajduje, jest prawnie chronione. Pamiętajmy, że parki narodowe i rezerwaty to ostatnie ostoje naszej wspaniałej niegdyś przyrody, to często jedynie miejsce w Polsce, w którym utrzymanie się relikty mikflory.
Znaczenie grzybów w rolnictwie i leśnictwie
Większość grzybów występujących w przyrodzie żyje jako roztocza. Rozwijają się one na różnych martwych ciałach organicznych, z których czerpią pożywienie. Pobierając pokarm z tych ciał grzyby powodują jednocześnie ich rozkład na prostsze związki organiczne oraz składniki mineralne. W ten sposób grzyby łącznie z bakteriami nie dopuszczają do nagromadzenia się na powierzchni ziemi nadmiaru materii organicznej, która odkłada się ustawicznie, w wyniku ciągłego obumierania roślin i śmierci zwierząt. Rozkładając tę masę organiczną grzyby i bakterie przyczyniają się do wytworzenia próchnicy w glebie i do wzbogacenia jej w proste związki nieorganiczne. Dzięki temu grzyby żyjące w glebie - podobnie jak bakterie - powodują stałe odnawianie się żyzności gleby, przez co spełniają bardzo ważną rolę w rolnictwie. Większość grzybów glebowych należy do pleśniaków i workowców.
Grzyby mają również doniosłe znaczenie dla rozwoju i hodowli lasu. na dnie lasu gromadzi się bezustannie masa organiczna w postaci ściółki. Składa się ona z obumarłych igieł, liści, kory, gałązek oraz martwych zwierząt leśnych. Ściółka ulega pod wpływem grzybów rozkładowi i przetwarzana jest na próchnicę, która zawiera składniki pokarmowe dla roślinności leśnej. Lasy pozbawione ściółki, np. przez jej grabienie i wywózkę, cierpią na brak pokarmów. Próchnica leśna jest zazwyczaj wytworem grzybów a nie bakterii, ponieważ dowiedziono, że zawiera ona dużo kwasów organicznych, które są szkodliwe dla bakterii, natomiast sprzyjają rozwojowi grzybów.
Niezmiernie ważną rolę w rozwoju lasu odgrywają również grzyby mikoryzowe. Stwierdzono, że drzewa współżyjące z grzybem wykazują lepszy wzrost i rozwój w porównaniu z drzewami, które są tego pozbawione. Pewne gatunki drzew w ogóle nie mogą się rozwijać, jeśli w podłożu leśnym brak jest odpowiednich gatunków grzybów mikoryzowych.
Znaczenie grzybów w przemyśle i lecznictwie
W warunkach beztlenowych niektóre grzyby odznaczają się zdolnością wywoływania fermentacji. Do takich grzybów należą przede wszystkim drożdże, powodujące fermentację alkoholową, w wyniku której powstaje z cukru alkohol i dwutlenek węgla. Ta właściwość drożdży została przez człowieka wykorzystana do wyrobu spirytusu, piwa i wina. Spirytus otrzymuje się w gorzelniach jako produkt powstały z przerobu skrobi ziemniaczanej. Skrobie ziemniaczaną poddaje się najpierw scukrzeniu, a powstały cukier fermentuje pod wpływem drożdży na alkohol i dwutlenek węgla. Podobny proces zachodzi w browarach przy fermentacji cukru pochodzącego z rozkładu skrobi jęczmienia. Używany do wyrobu piwa chmiel nadaje mu odpowiedni smak i zabezpiecza je przed psuciem. Przy wyrobie wina drożdże rozkładają na alkohol i dwutlenek węgla cukry zawarte w różnych owocach używanych do produkcji wina.
Stwierdzono, że drożdże hodowane w określonych warunkach mogą wytwarzać przez fermentację, zamiast alkoholu, glicerynę. W innych natomiast warunkach oraz przy odpowiednim składzie pożywki drożdże syntetyzują i gromadzą w swoich komórkach duże ilości białek i witamin. Uzyskuje się w ten sposób tzw. drożdże paszowe bogate w białko i witaminy. Mają one zastosowanie w żywieniu zwierząt gospodarskich jako bardzo wartościowy dodatek do paszy. Wzrastające z roku na rok zapotrzebowanie na drożdże przyczyniło się do rozwoju przemysłu drożdżarskiego. W drożdżarniach hoduje się drożdże przy dostępie powietrza, dając im jako pożywienie melasę, która jest produktem odpadkowym przy produkcji cukru. Obecność tlenu sprzyja szybkiemu rozmnażaniu się drożdży przez pączkowanie.
Z innych grzybów zasługują na uwagę pędzlaki. Niektóre ich gatunki mają zastosowanie przy wyrobie serów. Powodują one odpowiednią fermentację serów, które wskutek tego uzyskują charakterystyczny smak i zapach. Działanie pędzlaków wykorzystuje się również przy produkcji różnych kwasów organicznych, np. kwasu cytrynowego i szczawiowego, potrzebnych dla przemysłu chemicznego i spożywczego.
Istnieją gatunki pędzlaków wytwarzające w swoich komórkach pewne związki chemiczne, które działają szkodliwie na rozwój niektórych bakterii chorobotwórczych. Związki te, otrzymywane z grzybni pędzlaków noszą nazwę penicyliny. Ma ona szerokie zastosowanie w leczeniu różnych chorób zakaźnych.
Znaczenie grzybów w gospodarstwie domowym
Spośród grzybów najczęściej używane w gospodarstwie domowym są drożdże. Mają one zastosowanie szczególnie przy wypieku pieczywa. Pod wpływem bowiem dodatku drożdży ciasto "rośnie", gdyż wskutek odbywającej się fermentacji alkoholowej powstaje w nim dużo dwutlenku węgla, który powoduje powstawanie w cieście licznych wolnych przestrzeni, przyczyniając się w ten sposób do jego spulchnienia.
Niektóre gatunki grzybów służą również ludziom jako pokarm. Spożywa się owocniki grzybów jadalnych w stanie świeżym lub suchym. Grzyby wysuszone można przechowywać przez długi czas. Spożycie grzybów w Polsce wynosi w przybliżeniu około 5 mln kg rocznie. Grzyby służą głównie jako przysmak. Wartość odżywcza grzybów nie jest duża, gdyż mimo zawartości białka, tłuszczu, soli mineralnych i witamin są one trudnostrawne.