Rzecznik Praw Obywatelskich jest samodzielnym organem konstytucyjnym strukturalnie i funkcjonalnie oddzielonym od organów administracyjnych i od sądownictwa. Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu. Podstawowym zadaniem Rzecznik Praw Obywatelskich jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i innych aktach normatywnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz innych aktach normatywnych. Powołuje go Sejm za zgodą Senatu na okres pięciu lat, licząc od dnia złożenia ślubowania przez Sejm. Nie może on zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych, należeć do partii i związku zawodowego.
W swojej działalności Rzecznik jest niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem.
Instytucja Rzecznika powstała w Szwecji w 1809 r. Po długich dyskusjach została wprowadzona w Polsce ustawą z 15 lipca 1987 r. O Rzeczniku Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich jest swoistym organem kontroli respektowania prawa. Nie jest jednak typowym organem kontroli przestrzegania prawa.
Działalność Rzecznika podejmowana jest na wniosek obywateli, ich organizacji, organów samorządów, Rzecznika Praw Dziecka lub inicjatywy własnej. Wnioski podlegają wstępnemu rozpatrzeniu, w wyniku którego Rzecznik może podjąć sprawę, wskazać wnioskodawcy środki działania, zwrócić się do właściwych organów albo wnioskować do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenia kontroli w określonej sprawie.
Po zbadaniu sprawy i wszystkich okoliczności Rzecznik może:
- wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia praw wolności,
- skierować wystąpienie do podmiotów naruszających prawa i wolności z żądaniem wszczęcia postępowania
- zwrócić się do jednostki nadrzędnej z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych prawem
- żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych
- zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego
- wystąpić z wnioskiem o ukaranie
- wnieść rewizję nadzwyczajną (kasację) do każdego prawomocnego orzeczenia
Rzecznik informuje corocznie Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.
Sejm może odwołać Rzecznika, przed upływem kadencji, jeżeli:
- zrzekł się wykonywania obowiązków,
- stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił,
- gdy sprzeniewierzył się złożonemu ślubowi
Zadania i możliwości Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznik, któremu pomagają jego zastępcy oraz Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, stoi na straży wolności, praw człowieka i obywatela. Kontroluje a także podejmuje stosowne czynności jeśli stwierdzi, że z powodu celowego działania lub zaniechania przez organa, organizacje albo instytucje zobowiązane do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i obywatela nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Należy się zwrócić do Rzecznika Praw Obywatelskich w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich. Rzecznik jest ograniczony zakresem jego kompetencji, jego interwencje są uzależnione od wyników analizy okoliczności sprawy i ustalenia, faktycznego naruszenia prawa oraz tego, iż okoliczności te istotnie wymagają ingerencji Rzecznika.
Rzecznik wypełnia 4 funkcje:
- prewencyjną
- diagnostyczną
- kontrolną
- kreującą
Wybór, odwołanie i kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich
- Rzecznika powołuje w formie uchwały Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Na uchwałę zatwierdzającą wybór Senat ma czas 30 dni od dnia przekazania przez Marszałka Sejmu uchwały Sejmu. Niepodjęcie uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody. W wypadku odmowy zatwierdzenia przez Senat Sejm powołuje na stanowisko Rzecznika inną osobę.
- Kadencja Rzecznika trwa 5 lat i liczona jest od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Ta sama osoba nie może być Rzecznikiem więcej niż przez dwie kadencje. Rzecznik pełni swoje obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez nowego Rzecznika
- Sejm odwołuje Rzecznika przed upływem okresu, na jaki został powołany większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, jeżeli:
1. zrzekł się wykonywania obowiązków,
2. stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił - stwierdzonych orzeczeniem lekarskim.
3. jeżeli Rzecznik sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.
4. złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu
Struktura organizacyjna Biura Rzecznika Praw Obywatelskich
Marszałek Sejmu na wniosek Rzecznika, nadaje statut określający zadania i organizację Biura. RPO nadzoruje merytorycznie bezpośrednio Zespół Prawa Karnego oraz Prawa Karnego Wykonawczego. Pozostała część kontrolują jego zastępcy oraz Dyrektor Biura sprawujący również nadzór organizacyjny biura
1. Zespół Prawa Konstytucyjnego i Międzynarodowego
2. Zespół Prawa Karnego
3. Zespół Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego
4. Zespół Prawa Cywilnego i Gospodarki Nieruchomościami
5. Zespół Prawa Administracyjnego i Spraw Mieszkaniowych
6. Zespół Prawa Gospodarczego, Danin Publicznych i Ochrony Praw Konsumenta
7. Zespół Prawa Karnego Wykonawczego
8. Zespół Przyjęć Interesantów
9. Zespół Ochrony Praw Żołnierzy i Funkcjonariuszy Służb Publicznych
10. Zespół Administracji Publicznej, Zdrowia i Ochrony Praw Cudzoziemców
11. Zespół Klasyfikacji Wniosków
12. Zespół Prezydialny
13. Samodzielny Wydział Spraw Osobowych i Wynagrodzeń
14. Samodzielny Wydział Finansowy
15. Ochrony Informacji Niejawnych
16. Komórka Audytu Wewnętrznego - Audytor Wewnętrzny
17. Zespół Terenowy w Gdańsku
18. Zespół Terenowy w Katowicach
19. Zespół Terenowy we Wrocławiu