Analiza i intepretacja rozmowy Gustawa z Księdzem w godzinie przestrogi w kontekście II i IV części "Dziadów".

Czwarta część dzieła Adama Mickiewicza pt. „Dziady” to dialog między Pustelnikiem – Gustawem i Księdzem, oparty na konfrontacji, polemice, między dwoma antagonistycznymi światopoglądami – romantycznym i oświeceniowym. Ta rozmowa to jednocześnie pojedynek postaw i racji, która rozstrzyga powyższy spór ideowy.
Zamieszczony fragment to rozmowa Gustawa z Księdzem w godzinie przestrogi na temat obrzędu „Dziadów”. Pustelnik na początku zwraca się z pytaniem: dlaczego ksiądz zniósł Dziady – święto pamiątek wywodzące się z pogańskich obrzędów. Duchowny stwierdza, że to źródło zabobonów, przesądów, szerzących ciemnotę wśród ludu. Gustaw w odpowiedzi prosi o przywrócenie święta w imieniu swoim i innych duchów, spełnia rolę pośrednika między światem umarłych i żywych. W swoim apelu zaznacza, że szczera, wypływająca z serca żałoba, prawdziwa pamięć, jest o wiele bardziej wartościowa niż fałszywy, czyniony na pokaz smutek. Plaster miodu, skromne mleko i garść mąki ofiarowane podczas Dziadów lepiej posili duszę, niż bogata stypa. Mimo argumentów ducha, ksiądz pozostaje nieugięty. Ponownie powtarza, że jest to obrzęd świętokradzki, z którego rodzą się opowieści o duchach, upiorach i czarach. Gustaw ironicznie reaguje na racjonalistyczny sposób postrzegania świata przez kapłana i konfrontuje jego niedorzeczność i absurdalność poprzez obrazowe przedstawienie świata jako nagiego kościotrupa i zegara napędzanego popędem ciężaru. Ksiądz wyznając kult rozumu akceptuje jedynie świat namacalny i poznawalny. W celu ostatecznego obalenia jego światopoglądu przywołuje z kantorka ducha, który prosi o troje paciorek. Dowód na istnienie świata metafizycznego powoduje u księdza natychmiastowe wewnętrzne i światopoglądowe „nawrócenie”.


Spór o święto „Dziadów” obrazuje różnicę pomiędzy romantycznym, a oświeceniowym sposobem postrzegania świata i wiary. Zderzenie argumentów Gustawa i Księdza stawia człowieka przed odwiecznym dylematem – w co i jak wierzyć? W odpowiedzi na to pytanie pomaga nam Gustaw, skłaniając nas do refleksji nad sensem starodawnego święta. Na pierwszy rzut oka Dziady to czas pamięci, wspomnień, poświęcony przodkom, duchom. Jednak pradawny obrzęd ma swoje drugie oblicze, wywierające wpływ na życie człowieka w świecie doczesnym. Tak jak i księdzu, każdemu z nas trudno jest uwierzyć w świat wykraczający poza nasze granice poznania, w coś nienamacalnego, abstrakcyjnego. Zwykła jednostka, może opierać swoje przekonania na zasadzie własnych refleksji, przemyśleń, przekonań, jednak aby w pełni tego doświadczyć potrzebuje dowodu. Gustaw daje taki dowód księdzu przez przywołanie ducha z kantorka. Jednocześnie takim dowodem dla każdego człowieka w znaczeniu symbolicznym są doświadczenia święta Dziadów. Każdy z nas ma w sobie zalążek ludowego postrzegania świata – prostego, na zasadzie: to jest dobre, a to złe, kierowanego wewnętrznym uczuciem, intuicją. Odebranie obrzędu dziadów to pozbawienie jedynego, odczuwalnego dowodu na życie pozagrobowe i jednocześnie pozbawienie sensu istnienia, bo po co żyć skoro nic tam nie ma ?
„Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom” Shakespeare. Druga i czwarta część dziadów przekazują wspólny ideowy sens, którym jest obalenie oświeceniowych haseł związanych z racjonalizmem i odrzuceniem świata ponadzmysłowego. Pradawny obrzęd Dziadów to nie tylko pogańskie, mroczne obrzędy, seanse spirytystyczne. Dziady to paciorek za duszę, Dziady to świeczka na grobie, Dziady to pamięć, Dziady to dowód i sens.