Tematy barskie w twórczości Słowackiego

Poeci romantyczni odkryli i spopularyzowali poezję barską. Była przedmiotem zachwytu zarówno Mickiewicza, jak i Słowackiego. Obaj doceniali prostotę jej wypowiedzi, patriotyczny charakter, emocjonalność i uczuciowość oraz podkreślali pojawiającą się często w tych utworach profetyczną wizję zagłady kraju. Według nich legenda Baru powstała na gruncie antyoświeceniowego buntu i była reakcją elementów narodowych przeciwstawiających się naporowi cudzoziemszczyzny na rodzimą tradycję i polski ustrój. W wykładach paryskich Mickiewicz cytował najwybitniejszy jego zdaniem utwór tamtego okresu – Stawam na placu... anonimowego autora. Wiersz ten został później sparafrazowany przez Słowackiego w Księdzu Marku.

Stawam na placu z Boga ordynansu,
Rangę porzucam dla nieba wakansu
Dla wolności ginę – wiary swej nie minę
Ten jest mój azard.
Krzyż mi jest tarczą, a zbawienie łupem,
W marszu zostaję, choć upadnę trupem
Nie zważam, bo w boju – dla duszy pokoju
Szukam w ojczyźnie (...)

Z książek:

1. Beniowski
Słowacki buduje tu historyczny obraz czasów barskich. Stosuje poetycką swobodę w operowaniu materiałem historycznym, wprowadza jednakże sporo autentycznych szczegółów, które dość precyzyjnie osadzają ten obraz w czasie i przestrzeni.
Oblężenie i zdobycie Baru przez Kreczetnikowa w dniu 20 czerwca 1768 r. (pieśń III) oraz jednoczesny wybuch koliszczyzny (pieśń II) określały historyczny moment, w którym rozgrywa się trwająca około doby, w pierwszych pięciu pieśniach, akcja. Waloru autentyzmu dodawały utworowi również historyczne prototypy głównego bohatera, a dalej ks. Marka, Dzieduszyckiego, Sawy-Calińskiego, o których wiedzę czerpał autor z popularnych w okresie romantyzmu publikacji historycznych lub z odznaczającym się autentyzmem historycznego szczegółu utworów literackich typu np. Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego. Jednak Słowacki nie zamierzał rekonstruować ani przebiegu konfederacji barskiej, ani rzeczywistych biografii swoich bohaterów. Poeta opisuje tylko atak konfederatów na zamek starosty, wspomina niechlubne czyny Dzieduszyckiego – zdrajcy (pieśń II), a w pieśni III ukazuje Beniowskiego, który z daleka ogląda walki o Bar. Tylko jako wzmianki pojawiają się w utworze słynne w nazwiska związane z konfederacją: Pułascy, Joachim Potocki, Sawa Caliński, Ksiądz Marek Jandołowicz.
Unosi się jednak nad poematem duch historii, przenika atmosfera historyczna dawnej Polski pełna rubasznych twarzy i obyczajów, sumiastych wąsów kontuszowej szlachty, sarmackiej fantazji, dumy i walki o wolność. Poeta tworzy wizję historii z okruchów zdarzeń, kreuje legendę pierwszego z polskich powstań narodowych. Ukazuje zgubną rolę prywaty magnatów, dzielność szlachty.

MAURYCY BENIOWSKI – węgierski szlachcic, cieszył się na przełomie XVIII i XIX w. Światową sławą dzięki opublikowanym pośmiertnie pamiętnikom, niewiele mających wspólnego z historyczną prawdą. Stały się one głównym źródłem wiedzy Słowackiego o własnym tytułowym bohaterze. Autor pamiętników przedstawiał się w nich jako nieprzeciętny pod każdym względem bojownik o wolność i niepodległość Polski. Słowacki poddał tego bohatera przede wszystkim całkowitej polonizacji, ochrzcił go typowymi polskimi imionami Kazimierza i Zbigniewa. Uczynił go drobnym polskim szlachcicem, który jedynie z „Węgier prowadził swoje rodowody”. Podkreślał jego patriotyczne poświęcenie („Jechałem do Baru, abym ojczyźnie mojej służył szablą”).

2. Ksiądz Marek
Napisany w połowie 1843 r. dramat rozpoczyna się pieśnią konfederatów barskich i niezwykłymi znakami na niebie i ziemi. Te dwa ciągi motywów wyznaczają też generalne jego ideowy i artystyczny profil.
Akcję dramatu Słowacki oparł na wątku upadku Baru podczas konfederacji barskiej, dnia 20 czerwca 1768. Postać tytułowego bohatera wiąże się z autentyczną osobą karmelity Marka Jandołowicza. Jednak Słowacki przekształca prawdę historyczną, podnosząc postać ks. Marka do rangi symbolu, a także dodając wątek jego śmierci podczas konfederacji (naprawdę zmarł w 1799).
Konfederację barską Słowacki uważał za przełomowe wydarzenie w dziejach polskiego narodu, rozdzielające upadek Polski magnackiej i monarchicznej od powstania nowej – republikańskiej, opierającej się na zasadach demokracji. Marszałek Michał Hieronim Krasiński i Kosakowski są związani z dawną Polską, zaś ksiądz Marek reprezentuje tę nową. Jest on ukazany jako Boży rycerz i prorok, realizujący wolę Opatrzności, będący duchowym przywódcą konfederatów, lecz jednocześnie osobą, która poniesie ofiarę.
Inne ważne postacie dramatu to Judyta i Kosakowski, który łączy w sobie zarówno zdolność do poświęcenia jak i wszelkie wady magnaterii.
Obrazy, jakimi posłużył się Słowacki do ukazania dziejów historycznych, są bliskie konwencji apokaliptycznej wizyjności, a także barokowemu ekspresjonizmowi. Prostota opisu wydarzeń jest niezwykle skontrastowana z rozbudowanymi partiami dotyczącymi wizyjnych obrazów

3. Sen srebrny Salomei
Kolejny dramat historyczny Słowackiego, został ukończony w listopadzie 1843 roku, a wydany w styczniu 1844 roku.
Fabuła utworu opiera się na współczesnych wobec konfederacji barskiej wydarzeniach historycznych, a mianowicie na tzw. koliszczyźnie. Akcja dzieje się w roku 1769, czyli mniej więcej w rok po wydarzeniach przedstawionych w „Księdzu Marku”. Koliszczyzna, stłumiona w roku 1768 przez wojska rosyjskie i polskie, dawała jeszcze wówczas o sobie znać działalnością m.in. liczącej około dwunastu osób grupy pod wodzą Tymenki13. Postacią tą posłużył się Słowacki jako prototypem jednego z najciekawszych bohaterów dramatu – Semenki. Pozostali bohaterowie to także już nie antykrólewscy barszczanie, lecz reprezentanci królewskiego obozu regimentarza Stempowskiego.

4. Horsztyński
tytułowy bohater nieukończonego dramatu (wyd.1866) to były konfederata barski, ślepy starzec, który próbuje zapobiec zdradzie hetmana Kossakowskiego podczas wydarzeń roku 1794 w Wilnie publikując kompromitujące dokumenty. W odwecie hetman Kossakowski ujawnia romans młodej żony Horsztyńskiego, doprowadza jego majątek do ruiny, wreszcie przywodzi starca do samobójstwa. Horsztyński jest postacią fikcyjną.