Filozofia w II połowie XIX wieku.

Źródeł i podstaw filozofii XIX wieku doszukiwać się trzeba z jednej strony w historycznych i społeczno – gospodarczych przesłankach kapitalizmu oraz wzmagającego się w walce z nim człowieczeństwa, zagubionego w świecie wszechwładnego pieniądza, z drugiej strony zaś w opozycji i reakcji na niemiecki idealizm absolutny.
Na ówczesne myśli filozoficzne miała również duży wpływ wzrastająca industrializacja i technika rozwijającego się przemysłu kapitalistycznego, powstanie monopoli, wzmożenie badań naukowych oraz rozkwit kultury. W wyniku zachodzących zmian obowiązujące dotychczas nurty filozoficzne musiały stanąć u kresu swej ekspansji w epoce, która zaczynała odczuwać potrzebę innej, bardziej realistycznej i bardziej odpowiadającej sobie filozofii. Odczucie to dawało znać o sobie w trzech różnych środowiskach: w kołach ówczesnej burżuazji i w związanych z nią wyznaczeniowo sferach kościelnych i w rosnącym obozie rewolucyjnego socjalizmu.

Stąd też zrodziły się i rozwinęły trzy główne tendencje filozoficzne, które wywodzą się przeważnie z opozycji nad idealizm absolutny, przekształcały się w trzy wielkie nurty obejmujące prawie wszystkie rozwijające się w II połowie XIX wieku kierunki filozoficzne.

Należą do nich:

1. Kantyzm i neokantyzm oraz pozytywizm wraz z wszelkimi swymi odmianami doktrynalnymi i społeczno – ideowymi;

2. Odrodzona scholastyka, neoscholastyka oraz jej przeobrażenia w postaci tomizmu, neotomizmu i personalizmu;

3. Filozofia materialistyczno - dialektyczna, marksizm – leninizm.

Cechą charakterystyczną tych trzech nurtów jest szukanie oparcia w nauce, względnie rozwijających się naukach szczegółowych, liczenie się z rozwojem nowej, na technice opartej cywilizacji i kultury oraz racjonalizm, wyrażający się w pełnym zaufaniu do rozumu. Każdy z tych nurtów, w zależności od reprezentowanych przez siebie celów i zadań społeczno - ideowych, na swój sposób realizuje postulaty nauki, kultury i rozumu.


NEOSCHOLASTYKA, aż po najnowsze formy katolickiego egzystencjonalizmu i personalizmu, włącza naukę, kulturę i rozum w swój historiozoficzny system teologiczny, wyrażający teistyczno - ideowe dążenia kościoła.


KANTYZM i NEOKANTYZM – jako filozofia apriozycznego i pozytywnego sposobu myślenia w swoim nawrocie do Kanta i w koncepcji różnych typów filozofowania, wyemanowanych z filozofii pozytywnej, podbudowuje nauką, kulturą i rozumem, przede wszystkim metodologicznie i ideowo, pośrednio lub bezpośrednio społeczno - polityczny i ideowy system współczesnego kapitalizmu.

MATERIALISTYCZNO - DIALEKTYCZNA – bezkompromisowo wypowiada się za nauką, za materialną i duchową kulturą opartą na poznaniu obiektywnej rzeczywistości oraz nieograniczonymi i nie dającymi się zahamować możliwościami ludzkiego rozumu.
Wyraża to w społeczno - gospodarczych, politycznych i ideowo – klasowych dążeniach ludzi pracy całego świata. Filozofia ta wysunęła się na czoło współczesnego świata dlatego, że będąc najbliższa człowiekowi pragnącemu odnaleźć swe utracone człowieczeństwo, stawia przed nim konkretny i realny program przekształcania świata.


Do najważniejszych przedstawicieli wymienionych trzech podstawowych nurtów myśli filozoficznej II połowy XIX wieku należy zaliczyć:

W neokantyzmie i pozytywizmie:
 Edward Zeller (1814 - 1908) i Kuno Fischer ( 824 – 1907), którzy odchodzą od Hegla (1770 – 1831), w krytycyźmie kantowskim dopatrywali się ratunku dla zagrożonej filozofii. Utworzyli trzy nurty filozoficzne:
- realizm metafizyczny;
- metafizykę indukcyjną;
- neokantyzm.
 John Stuart Mill, jego filozofia związana jest z myślą Humea i z XVIII-wiecznym empiryzmem. Szczególnie oryginalnych odkryć dokonał w dziedzinie logiki. Słynna jest jego teoria indukcji sposobów eksperymentowania. Empiryzm Milla w dziedzinie moralności rozwija się w utylitaryzm uważający szczęście za ostateczny cel moralności. W poglądach politycznych był liberałem zawieszającym swe zasady indywidualistyczne jedynie po to, by domagać się interwencjonalizmu państwa w interesie słabszych, a zwłaszcza kobiet.


W odrodzonej scholastyce, neoscholastyce oraz jej przeobrażeniom w postaci tomizmu, neotomizmu i personalizmu.

O ile kantyzm, neokantyzm podobnie jak różne formy pozytywizmu swoją opozycją na idealizm absolutny wyrażały społeczno - ideowe tendencje społeczeństwa burżuazyjnego i kapitalistycznego, o tyle druga opozycja powstała w połowie XIX wieku w łonie Kościoła sprzymierzonego z burżuazją, kierowała się przeciwko współczesnemu realizmowi. Jej punktem wyjścia był nawrót do scholastyki, a punktem oparcia metafizyka i diagmatyczna doktryna Kościoła. Należy tu rozumieć, że metody i poglądy doktrynalne były definitywnie oparte na ukształtowanych i sformułowanych w XIII i częściowo w XIV wieku. Zatem ciężko jest doszukiwać się wybitnych twórców tego kierunku w II połowie XIX wieku. Jednak zaznaczyć należy, że w omawianym okresie podejmowano próby reformowania tych myśli filozoficznych, w wyniku czego pozostało wiele jej odłamów.

Należy tu wymienić:
 Ludwika Eugeniusza Bautain (1796 – 1867), który wystąpił przeciwko racjonalizmowi i pragnął scholastycznie go przekształcić, by przyznać rozumowi pewne prawa w zakresie teologii.

Zakres i treść omawianego kierunku nie pozwala na wymienienie wszystkich jego przedstawicieli ( wymagało by to odrębnego opracowania).

W filozofii materialistyczno - dialektycznej, marksizmie i leninizmie

 Karol Marks (1818 – 1883). Wykształcenie, podróże i spotkania z ludźmi postawiły Marksa na skrzyżowaniu trzech prądów myślowych: niemieckiej filozofii, francuskiego socjalizmu i brytyjskiej ekonomi politycznej. Zasadą filozofii Marksa jest wychodzenie od człowieka jako bytu myślącego. Doktryna jego jest teorią poznania: materializm dialektyczny, Który zachowuje całą dialektykę Hegla, ale odwraca ją, najwyższe stadium- „absolut” – „człowiekiem”, a „świadomość ludzką” podstawia zamiast heglowskiej „świadomości boskiej”. Doktryna Marksa jest także filozofią historii, wedle której rozwój historyczny jest regulowany prawami ekonomicznymi , a przede wszystkim walką między „klasami posiadającymi”, a „klasami uciskanymi”, jest wreszcie teorią ekonomiczną, twierdzącą ,że potrafi wyjaśnić niesprawiedliwość ekonomi kapitalistycznej i wyrazić zasady, według których społeczeństwo kapitalistyczne unicestwi się samo, co pozwoli na powstanie państwa robotniczego. Dzieło Marksa nieco zwietrzało, ale odcisnęło piętno na całej epoce, tak w płaszczyźnie teorii ekonomicznych jak i historii państw.

 Fryderyk Engels (1820 – 1895). Był on niemieckim teoretykiem socjalizmu, krytykiem idealistycznej filozofii. W roku 1844 spotkał w Paryżu Marksa. Łącząca ich przyjaźń trwała aż do śmierci. Współpracowali ze sobą tak ściśle, że nie sposób dokładnie ocenić wkładu Engelsa w dziełach Marksa. Razem pisali: „Świętą Rodzinę”, krytykę młodych heglistów, idealizmu i mechanistycznego materializmu. ”Ideologię niemiecką” w której poddane zostają analizie podstawy materializmu historycznego. Engels uważany był za przywódcę niemieckiego socjalizmu. Opublikował część dzieł pośmiertnych Marksa, a zwłaszcza drugą i trzecią część „Kapitału”.

 Włodzimierz Kjicz Uljanow Lenin (1870 – 1924). Lenin skorygował teorię Marksa, według którego rewolucja proletariacka powinna wybuchnąć najpierw w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Ukazał przyczyny dla których, wbrew przewidywaniom Marksa, socjalizm powinien narodzić się w krajach zacofanych, o przewadze gospodarki rolniczej. Rozwiną także tezy marksistowskie: podkreślił pierwszeństwo jakie należy dać rozwojowi środków produkcji, wewnętrzne sprzeczności, które muszą doprowadzić do upadku kapitalizmu, nieuchronności periodycznych kryzysów nadprodukcji w ustroju kapitalistycznym. Według Lenina marksizm powinien być doktryną zawsze realistyczną.

Zawarta w ich myślach teoria nazwana została marksizmem.

Patrzą w perspektywie wieków na rozwój myśli filozoficznej ni trudno zauważyć w nim dwa zjawiska, które bez przerwy towarzyszą, wzajemnie się przenikają i aż po czasy najnowsze odzwierciedlają treść założeń, celów i zadań dążeń filozoficznych.

Jednym z nich jest proces wyzwalania się rozumu i myśli ludzkiej z wpływów i więzów nakładanych umysłowi przez czynniki pozarozumowe.