Porównanie epoki romańskiej, renesansowej i klasycystycznej.

ARCHITEKTURY

Odrodzenie wyraz najbardziej widoczny dla społeczeństwa znalazło w architekturze. Jakkolwiek coraz silniej wkraczał nowy styl renesansowy, to jednak nadal żywotny był późny gotyk, wprawdzie bliższy Renesansowi niż w innych krajach środkowoeuropejskich, lecz nadający przez długi czas swoiste piętno całej architekturze. Zwiększanie się liczby nowych budowli, rzeźb, obrazów nie mogło nie mieć wpływu na kształtowanie się świadomości społecznej, w każdym zaś razie wywoływało zaciekawienie nowością. Sztuka znajduje swych mecenasów na dworze królewskim, wśród magnatów czy bogatszej szlachty i wśród zamożnego mieszczaństwa. Polska stała się wielkim (jak na ówczesne czasy) placem budowy. Preferowano wpływy włoskie i to we ich najczystszym, toskańskim wydaniu. Charakterystyczne dla polskiej architektury (widać to w XV w.) było akcentowanie poziomego (zamiast dawnego pionowego) ukształtowania brył, wypieranie ostrołuków przez półkola, zdobienie szczytów „neoromańskimi” grzebieniami i innymi ozdobami. Przebudowano zamek królewski w Krakowie. Jednym z projektantów prac był Franciszek Florentczyk (który już kilka lat wcześniej wykonał pierwsze dzieło renesansowe w Polsce – nagrobek króla Jana Olbrachta), kierował zaś budową zarówno on sam, jak i Bartolomeo Berrecci (z Pontesieve), oraz Benedykt zwany Sandomierzaninem. Wśród osiągnięć tej budowy wymienić należy oryginalną dekoracje stropu sali poselskiej złożoną z 194 rzeźbionych w drzewie i umieszczonych na kasetonach głów. Inną dekoracją były zamówione przez Zygmunta Augusta w Brukseli wspaniałe (w liczbie prawie 200) arrasy. Wyjątkowo zaś wybitnym dziełem Renesansu była Kaplica Zygmuntowska (powstała w latach 1517-1533), również dzieło Berrecciego (i innych wybitnych artystów). Z pozostałych zamków królewskich wymienić warto zamek w Kmieńcu Podolskim (z początków XVI w.)
i Zygmunta Augusta w Niepołomicach. Budowali możnowładcy i szlachta. Największą
i najnowocześniejszą akcją budowlaną na terenie Rzeczypospolitej był, zaprojektowany przez Bernarda Morando (od 1580), Zamość – pierwsze z magnackich miast będących zarazem ośrodkami latyfundiów. Wiele magnackich budowli powstało pod wpływem dzieł wawelskich (zamek Stanisława Szafrańca w Pieskowej Skale, ok. 1578, zamek Leszczyńskich
w Baranowie). Na wzór Wawelu, warto dodać został zbudowany zamek piastowski w Brzegu na Śląsku.
Mniejsze osiągnięcia miało renesansowe budownictwo sakralne. Nowości dotyczyły raczej szczegółów wewnętrznych: kaplic, nagrobków, płyt, rzeźb itd. Całe budowle wznoszono zaś na razie (do połowy XVI w.) w dawnym stylu, z wyjątkiem katedry w Płocku zainicjowanej przez biskupa (i jednego z głównych polskich humanistów) Andrzeja Krzyckiego. W pierwszej połowie XVI w. liczba budowli kościelnych początkowo wzrastała, potem reformacja przynosi zahamowanie. W drugiej połowie XVI w. zanim kontrreformacja na nowo pobudziła rozwój fundacji sakralnych, rozwijały się one jedynie na katolickim Mazowszu.

Klasycyzm to kierunek nawiązujący do grecko-rzymskich wzorów antycznych. Pojawiał się w sztuce europejskiej w różnych okresach, np. w postaci tendencji klasycznych stanowiących podstawę renesansu.
Architektura okresu klasycyzmu jest niejednolita, początkowo zachowuje delikatność i umiar rodem z rokoka, np. Mały Trianon z Wersalu zaprojektowany przez J.A. Gabriela. Kolejną odmianę stanowił kierunek akademicki (akademizm) z monumentalizmem palladiańskim oparty na najsłynniejszych budowlach Rzymu (np. Panteon), operujący planami centralnymi z kopułami, kolumnadami, np. Panteon w Paryżu (architekt J.G. Soufflot). Jeszcze jedną odmianę stanowi kierunek hellenistyczny (hellenizm) operujący wzorami ze starożytnej Grecji, np. kościół Św. Magdaleny i Giełda w Paryżu.
Późny klasycyzm swe najbardziej monumentalne oblicze osiągnął w czasach Napoleona I jako oficjalny styl cesarstwa i nosi nazwę empiru. Przykładem twórczość C. Perciera i P.F. Fontaine'a oraz Łuk Triumfalny w Paryżu na placu de Gaulle'a (architekt J.F. Chalgrin). W pozostałych krajach do głównych przedstawicieli należeli: Niemcy - C.G. Langhans (Brama Brandenburska w Berlinie), K.F. Schinkel (Nowy Odwach i Stare Muzeum w Berlinie), L.von Klenze (Gliptoteka i Propyleje w Monachium), Anglia - J. Adam, J. Soane (Bank of England), R. Smirke (British Museum), Rosja - W. Bażenow, M. Kazakow (gmach Senatu na Kremlu w Moskwie), G. Quarenghi (Instytut Smolny w Petersburgu), A. Zacharow (gmach Admiralicji w Petersburgu), Polska - D. Merlini i J.Ch. Kamsetzer (Łazienki i wnętrza Zamku Królewskiego w Warszawie), S.B. Zug (kościół ewangelicki w Warszawie), W. Gucewicz (katedra w Wilnie), J. Kubicki (Belweder), P.Ch. Aigner (kościół Św. Aleksandra w Warszawie), A. Corazzi (Teatr Wielki w Warszawie).


W dziedzinie architektury okresu romantyzmu w dalszym ciągu działają twórcy epoki Stanisława Augusta. Hilary Szpilowski tworzy klasycystyczne fasady kamienic i projekty neogotyckich fasad kościołów warszawskich. Chrystian Piotr Aigner, architekt i teoretyk architektury i sztuki, zainteresowany m.in. budownictwem wiejskim, uprawia "palladianizm", wznosi w Puławach pierwsze polskie muzeum w Świątyni Sybilli i Domku Gotyckim i w tym samym stopniu posługuje się formami neogotyku. Wspomnijmy, że był on twórcą pierwszego pałacu z rotundą w narożu; motyw ten został później spopularyzowany i z czasem owe antykizujące rotundy, przesunięte z centrum w naroże, zamieniły się w historyzujące baszty. Aigner był także, autorem szeregu monumentalnych budowli , utrzymanych w formach klasycystycznych, jak np. pałac Radziwiłłów (1818-1819) czy centralny kościół św. Aleksandra (1818-1825) w Warszawie.
Utrwala się wcześniej ukształtowany typ willi-pałacu jako rezydencji wiejskiej szlachcica - ziemianina . Przyczynił się to tego zwłaszcza Jakub Kubicki, twórca m.in. pałacu w Białaczowie z palladiańskimi galeriami w Besjach i Radziejowicach czy pałacu Belwederskiego w Warszawie.Wypracował on nową formułę , czysto architektoniczną, surową, linearną. Ten typ budowli, często w zredukowanych wymiarach, także w wersji drewnianej , spopularyzował się w całej Polsce, zwłaszcza na kresach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej, stając się synonimem dworu polskiego i szlachecko-ziemiańskiej polskości.
Pierwsze formy neorenesansowe w architekturze wprowadził zapewne Fryderyk Aleksander Lessel, natomiast rysunkowe projekty Wilhelma Henryka Mintera, ucznia Davida Gilly'ego, łączą się z nurtem francuskiej "architektury rewolucyjnej", której ślady odnajduje w polskiej architekturze wojskowej, więziennej i przemysłowej.
Neoklasycyzm monumentalnych budowli publicznych rozwijał Antoni Corazzi z Livorno, twórca pałacu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, Teatru Wielkiego, kompleksu urbanistyczno - architektonicznego placu Bankowego. Styl ten stał się niejako obowiązujący przy wznoszeniu budynków urzędowych: ratuszy, poczt, instytucji wyższej użyteczności (Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu); w skromniejszej skali rozpowszechnił się także na prowincji (np. ratusz w Łowiczu , dzieło Bonifacego Witkowskiego ).
Równolegle zyskuje na znaczeniu modus gotycki, będący wyrazem charakterystycznego dla romantyzmu zainteresowania odległym średniowieczem, jak i w znacznym stopniu architekturą angielską. W roku 1822 Henryk Marconi wznosi neogotycki pałac w Dowspudzie dla zainteresowanego Anglią Ludwika Paca. Zamek lubelski zostaje w latach 1823-1826 przebudowany na więzienie według planów Ignacego Stompfa, w stylu angielskich zamków gotyckich. Zamek w Kórniku, wzniesiony w latach około 1845-1858 wg projektu właściciela, Tytusa Działyńskiego, przy współudziale Karola Fryderyka Schinkla, oparty jest zarówno na formach gotyku wysp brytyjskich, jak i architektury Islamu. Na fali romantycznego historyzmu wznosi Karol Krauze po roku 1820 romantyczny zameczek dla generała S.Klickiego w Łowiczu, a podobny powstaje w Opinogórze dla generała Wincentego Krasińskiego. Neogotyk był głównym "stylem" w twórczości Franciszka Marii Lanciego, autora tak wyjątkowego dzieła - także w aspekcie stylu - jak Złota Kaplica przy poznańskiej katedrze. Adam Idźkowski tworzy w stylu angielskiego gotyku fasadę katedry św. Jana w Warszawie. Twórczość Karola Kramera oscylowała między budzącym niegdyś sprzeciwy porządkiem doryckim a neogotykiem. Neogotyk angielski, wspomagany przez tamtejszą romantyczną powieść, miał decydujący wpływ na wyposażenie wnętrz (np. pałacu w Starej Wsi, dziele Bolesława Podczaszyńskiego, 1859 -1862).



RZEŹBY


Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti - wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie. Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną. Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L. della Robbia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda). Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Pietà Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).


Rzeźbę klasycyzmu tworzono pod wpływem odkryć archeologicznych w Italii i fascynacji rzeźbą antyku. Poszukiwano harmonii proporcji i ideału piękna, dążąc do efektu wirtuozerii technicznej w ulubionych gatunkach marmuru. Realizowano tematykę mitologiczną, alegoryczną i portretową, wykonywano monumentalne kompozycje figuralne, troszczono się o precyzyjny detal architektoniczny.
Najwybitniejszymi mistrzami dłuta byli: Włoch A. Canova (Paulina Borghese jako Wenus) oraz Duńczyk B. Thorvaldsen, pracujący w Rzymie twórca nurtu silnie antykizującego (pomnik księcia J. Poniatowskiego w Warszawie, pomnik Kopernika tamże, nagrobek W. Potockiego w katedrze na Wawelu). We Francji - J.A. Houdon, w Niemczech - J.G. Schadow (kwadryga na Bramie Brandenburskiej w Berlinie), w Anglii - J. Flaxman, w Polsce - A. Le Brun, G. Monaldi, J. Tatarkiewicz.


W rzeźbie romantyzmu bezkonkurencyjnie panuje modus antyczny, znajdujący najbardziej bezpośrednie oparcie w spuściźnie starożytnych. Używanie białego marmuru, antykizująca formuła plastyczna, tematyka i alegoria antyczna dominowały w twórczości współczesnych klasycystów, takich jak Antonio Canova czy Bertel Thorvaldsen; ten ostatni był autorem szeregu dzieł w Polsce, m.in. pomnika narodowego bohatera, ks. Józefa Poniatowskiego, oraz Mikołaja Kopernika. Konwencja klasycystyczna znakomicie godziła się z dominującą wówczas przemianą w kierunku romantycznego historyzmu - gdy obok stereotypowej tematyki antycznej występowała, jako aktualny temat ramowy, gloryfikacja narodowych bohaterów, wielkich mężów czy uczonych. W Wilnie Kazimierz Jasielski wykonuje m.in. zespół popiersi profesorów uniwersytetu; pochodzący z Czech Paweł Maliński rzeźbi m.in. popiersie Stanisława Staszica, spolszczony wiedeńczyk Józef Szmelcer tworzy popiersia Goethego i Mickiewicza, Kościuszki, Lafayette'a, Chłopickiego. Jakub Tatarkiewicz, uczeń Thorvaldsena, jest autorem znakomitych kompozycji neoklasycznych, ale równocześnie realistycznie scharakteryzowanych portretów, m.in. popiersi narodowych poetów, stanowiących rzeźby ogrodowe. Konwencja klasycystyczna łączyła się często ze zindywidualizowanym wizerunkiem - czego przykładem "Autoportret" Konstantego Hegla. Przedmiotem portretów rzeźbiarskich stają się coraz częściej przedstawiciele mieszczaństwa i tzw. Wolnych zawodów.
Rzeźba pełni funkcje społeczno-polityczne. Powstają dzieła alegoryczne, takie jak np. Karola Ceptowskiego "Polska w objęciach Francji" czy Władysława Oleszczeyńskiego "Przyjęcie emigrantów polskich przez Francje", a także pomniki wybitnych współczesnych, np. Mickiewicza, Brodzińskiego, Piotra Skargi, Naruszewicza. Henryk Kossowski wykonuje popiersie Kochanowskiego i Niemcewicza. Pojawia się także w pełni aktualna tematyka, jak np. sceny walk powstańczych Henryka Dmochowskiego.
Należy podkreślić liczebność powstającej w tym czasie dekoracji i figuralnej rzeźby fasadowej, jak również dzieł kultowych - jednak dla okresu tego znamienne jest wprowadzenie do rzeźby tematyki współczesnej, wypowiadanie treści patriotycznych i głoszenie romantycznych idei poprzez przedstawienia osób - podmiotów współczesnej i dawnej historii.


MALARSTWA


Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Uccello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca).
Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV w., wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, m.in. trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek.
Charakterystyczny dla malarstwa był zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe - najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. Pejzaże dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło.
Największymi mistrzami koloru i światła byli wenecjanie. W zakresie techniki szczególne znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną - jako podobrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku.
Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Uccello, S. Botticelli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi i F. Lippi. W Umbrii - P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli. W Padwie - A. Mantegna. W Wenecji - rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione, Tycjan.
W okresie dojrzałego renesansu wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna, twórczość trzech najwybitniejszych indywidualności epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym).


Malarstwo klasyczne reprezentowało jasne koncepcje plastyczne i doskonały rysunek, któremu był podporządkowany kolor. Realizowano tematykę historyczną, mitologiczną oraz współczesną - aktualną politycznie, bujnie rozwijał się portret. Niektórym tematom zaczerpniętym z antyku nadawano współczesny wydźwięk propagandowy, w czym celował czołowy malarz tego okresu J.L. David (np. Przysięga Horacjuszy 1785), początkowo malujący dla mieszczaństwa francuskiego okresu Wielkiej Rewolucji, zaspokajając potrzeby patriotyczne i estetyczne społeczeństwa. Następnie stał się czołowym malarzem Napoleona I, tworząc akademickie kompozycje na potrzeby dworu cesarskiego oraz liczne portrety władcy.


Romantyzm jest to okres wielkiego rozwoju malarstwa.Opozycja klasycyzm - romantyzm zarysowuje się w tej dziedzinie szczególnie mocno. Powszechnie przywoływanym przykładem tego jest twórczość Wojciech Kornela Stattlera i Piotra Michałowskiego. Rozwój dotyczy wszystkich dziedzin malarstwa, choć panuje akademicka hierarchia wysuwająca "kompozycje" starożytne no czoło. Malarstwo historyczne, jak i przedstawiające niemal współczesne wydarzenia - m.in. insurekcje kościuszkowską czy epopeę napoleońską - związane jest przede wszystkim z kształtowaniem się współczesnej mentalności narodowej, opartym m.in. na przemyśleniu własnych dziejów. Naiwne w wydaniu Michała Stachowicza, w twórczości Stattlera ujęte w klasyczną metaforę i przybrane w antyczny kostium, w obrazach Michałowskiego zyskuje spontaniczną ,skrajnie malarską, romantyczną formułę.
W opozycji do nurtu klasycystycznego pozostaje przede wszystkim tradycja norblinowska, łącząca zainteresowanie dla współczesnych wydarzeń z obserwacją życia i obyczajów codziennych wszystkich, a zwłaszcza niższych warstw społecznych. Orientację tę reprezentują: Aleksander Orłowski, znakomity rysownik i karykaturzysta, Michał Płoński - inspirujący się sztuką Rembrandta, Jan Feliks Piwarski, zajęty nową wówczas tematyką wiejską, czy Feliks Pęczarski, śledzący głównie społeczne marginesy życia wielkomiejskiego.
Portret jest jednym z tych gatunków, który najpełniej ukazuje dokonane przemiany społeczne. Pod wpływem angielskim powstają romantyczne portrety na tle pejzażu, jak np. Walentego Wańkowicza "Portret Adama Mickiewicza". Osobne miejsce zajmuje portret biedermeierowski, z właściwą mu salonową elegancją. Portrety mieszczańskie często uderzają wyjątkową rzeczowością; taki jest np. " Portret kupca Pawła Pelizzaro ", malowany przez Bonawenturę Dąbrowskiego. Przetrwał też oczywiście portret szlachecki, który nieco później przeżyje swoisty renesans w nurcie portretu neosarmackiego.
W tym też czasie , po zadomowieniu się u nas weduty i malarstwa architektury , rozwija się pejzaż , głównie pod wpływem malarstwa krajów alpejskich . Romantyczny stosunek do majestatu przyrody przejawił się w pierwszych próbach przedstawiania Tatr w twórczości Chrystiana Breslauera i Jana Nepomucena Głowackiego .