Procesy endogeniczne i epejrogeniczne. Mapa, skala, środowisko, wybrzeża, rzeki.

1. Siatka kartograficzna: układ równoleżników i południków na mapie, geograficzna – globus

2. Kartografia: nauka zajmująca się tworzeniem map

3. Odwzorowanie kartograficzne: przeniesienie punktów z pow. kuli ziemskiej na płaszczyznę mapy z zastosowaniem określonych metod matematycznych..

Można je otrzymać przez:
A) obliczenia mat., połączenie pkt przecięcia wybranych równoleżników
B) rzutowanie geometrycznej siatki geograficznej bezpośrednio na płaszczyznę (siatka płaszczyznowa) lub na figurę dającą się rozwinąć na płaszczyznę (np. siatka stożkowa, walcowa)

4. Rodzaje siatek (bezpośrednie, poprzeczne):
A) siatka płaszczyznowa (ozymutalna) *południki to linie proste z jednego pkt *okręgami współśrodkowymi są równoleżniki *jest wykorzystywana do przedstawiania okolic podbiegunowych
B) siatka stożkowa – rzutowanie *południki to linie proste wybiegające z 1 pkt *równoleżniki to łuki okręgów współśrodkowych *służy do przedstawiania kontynentów, państw jako mniejszych krain geograficznych
C) siatka walcowa: rzutowanie na walec, który po przecięciu daje się rozłożyć na powierzchnie płaską *południki i równoleżniki są liniami prostymi, które przecinają się pod kątami prostymi *zastosowanie w nawigacji morskiej, powietrznej, militarnej, strefy czasowe.

5. Mapa jest obrazem powierzchni ziemi wykorzystywanym na płaszczyźnie w zmniejszeniu, czyli skali (O stopniu zmniejszenia obszaru pow. Ziemi informuje skala mapy)

6. Skala – liczba wyrażająca stosunek długości określonego odcinka na mapie do jego długości zredukowanej na pow. odniesienia rodzaje:
A) liczbowa 1:200000
B) mianowana 1cm®2km
C) liniowa (graficzna)
D) powierzchniowa 1cm2®4km2

7.Podział map:
A): *małoskalowa: x<1:000000 *średnioskalowa *wielkoskalowa x>200000
B) ogólno geograficzne *topograficzno-przeglądowe *topograficzne
C) fizyczne *społeczno-ekonomiczne.

8. Mapy geograficzne różnią się między sobą: *skalą *tematem *formatem *treścią *odwzorowaniem *zasięgiem terytorialnym *legendą


1. Środowisko – zbiór elementów przyrody ożywionej (zwierzęta, rośliny, grzyby, wirusy) i nieożywionej (skały, minerały, zabytki)
2.System – zbiór elementów środowiska przyrodniczego i oddziaływania pomiędzy poszczególnymi elementami. Słońce jest źródłem jego funkcjonowania.
3.lądy – 29% Ziemi (149mln km2), półkula N wody – 71% (361 mln km2)
4. Kontynenty(mln km2): Azja 44, Afryka 34, Ameryka N 30, Ameryka S 18, Antarktyda 14, Europa 10, Australia + O 9. 5.Ukształtowanie: A)rowy(do 5tys. km dł.): *Mariański 11022 *Japoński 10050 *Puerto Rico 9220 *Filipiński 9220 B)grzbiety(3tys. km szer., w sumie 60tys.km.dł.): *południowo tasmański *maskaloński *wielorybi C)niziny(~Europa): *La Platte, *Amazonki, *Orinoko, *Zatokowa, Atlantycka D)Wyżyny(~Afryka):*Mongolska *Irańska *Środkowo syberyjska *Abisyńska *Botswańska E)góry(~Azja):*Tatry *Himalaje(Czumulungma) *Karpaty *Alpy *Pireneje F)depresje(odmiana nizin): nadkaspijska 710tys km2, m. Martwe 404 (lub 396)m.p.p.m. i kryptodepresje (jez. Bajkał, dno -1600 m)
1.Podział skał: A)magmowe – powst. z magmy(lawa pod pow. ziemi): *wylewne, np.: Bazalty, Porfiry, Melafiry ^skały zasadowe ^zawartość SiO2 – 45-60% ^budowa skrytokrystaliczna – na skutek różnicy temp. dochodzi do gwałtownego stygnięcia i min. nie mają czasu na skrystalizowanie się [nie widać ich] *głębinowe: ,np. Granit, Gabro ^kwaśne ^zawartość SiO2 60-80% ^budowa jawnokrystaliczna – magma zastygała wolniej, pod pow. ziemi, minerały miały czas by wykształcić strukturę krystaliczną [widać min.] B)osadowe: - powstają w wyniku osadzania się produktów niszczenia skał starszych, szczątków organicznych lub minerałów wytrąconych z roztworów w zbiornikach wodnych lub środowisku lądowym *okruchowe – powstałe z niszczenia skał starszych, np. piasek, żwir, less, ił *organiczne: np. wapień, kreda, węgiel kamienny i brunatny, torf, ropa naftowa *chemiczne [poch. chem.] np. gips, sól kamienna i potasowa. *skały osadowe ze skały luźnej mogą się przekształcić w skałę mniej lub bardziej zwartą, np.: piasek®piaskowiec C)przeobrażone(metamorficzne) – skały wtórnej krystalizacji *czynniki przeobrażenia: wysoka temp, ciśnienie, czynniki chem. *np. marmur (z wapieni), gnejs, piasek®piaskowiec®kwarcyt 2.Procesy endogeniczne prowadzą do powstawania nierówności na pow. Ziemi. A)epejrogeniczne (lądotwórcze) – bardzo powolne pionowe ruchy skorupy ziemskiej o charakterze odwracalnym. W skutek ich działania obszary te ulegają podnoszeniu i obniżaniu bez znaczących deformacji wewnętrznych. Skutki: *transgresje i regresje mórz *zmiany baz erozyjnych rzek (miejsca w których rzeka koroduje z morzem) B)orogeniczne – doprowadzają do powst. gór fałdowych(Andy, Kordyliery *w miejscu gdzie dno oceaniczne podsuwa się pod kontynent powstają rowy. (obrzeża O.S.) *fałdowania hercyńskie, kaledońskie, alpejskie C)Izostazje – dążność mas w skorupie ziemskiej do zachowania równowagi grawitacyjnej. Są to pionowe ruchy fragmentów litosfery (np. polodowcowe) D)plutonowe – są wywołane przemieszczaniem się magmy w skorupie ziemskiej *intruzje – magma wkraczająca między istniejące wcześniej skały. Kształty magmy: batolit, sile, dajka, lakolit E)wulkaniczne: *lawa kwaśna, bogata w SiO2 posiada dużą lepkość i dlatego płynie powoli (tworzy stożki wulkaniczne) *lawa zasadowa uboga w SiO2 ma małą lepkość i płynie szybko *oprócz magmy – gazy (S, H2) i utwory piroklastyczne (pokruszone skały) *wulkany: ^o erupcjach wylewnych: stożkowe®l. kwaśna, tarczowe ®l. zasadowa
1.Działalność wiatru: A)*niszcząca *akumulująca *transportująca B)tworzenie się wydm (występowanie – pustynne, nadmorskie, śródlądowe): *paraboliczne – szybciej porusza się środek (boki bardziej porośnięte lub wilgotne) *barchany – szybciej przesuwają się ramiona *wałowe podłużne – wydmy doganiają się w całości, 1 dochodzi do 2 *wałowe poprzeczne - wydmy doganiają się ramionami 2.Typy pustyń: A)skalista (kamienista) – HAMADA, [ostaniec] B)żwirowa – SERIR [grzyb skalny] C)piaszczysta – ERG [wydmy] D)przykłady: Kyżył-kum, Kora-kum, Gobi, Libijska, Namib, Wlk. Słona 3.Działalność wód płynących A)bieg górny: *erozja wgłębna (wcinanie się rzeki w dno doliny) powstaje dolina V-kształtna *erozja wsteczna, dzięki której rzeka pokonuje progi skalne B)bieg środkowy: *erozja boczna – niszczenie 1 z brzegów rzeki i nadbudowywanie drugiego, powstawanie zakoli rzecznych – MEANDRY i jezior – staro rzecze C)bieg dolny – przeważa akumulacja materiału rzecznego D)ujście: *delta – charakteryzuje się min. 2 ramionami, rzeka wpada do płytkiego zbiornika morskiego, materiał jest osadzany, występują jeziora deltowe, np. nad Wisłą jezioro Drużno (przykłady: Nil, Wisła, Huang-ho, Ganges, Indus) *lejkowe – ESTUARIUM: rzeka wpada do głębokiego zbiornika wodnego, nie ma odgałęzień, materiał rzeczny wynoszony z dala od brzegu, kształt lejkowy (morze zabiera kawałek brzegu) np.: Kongo, Ren, Łaba, Odra, Jangcy, Loara 4.Woda posiada zdolność do rozpuszczania niektórych skał takich jak: wapień, gips, dolomity, a także sole. Skałami najpowszechniej występującymi i rozpuszczalnymi są wapienie. Zawarty w tych skałach węglan wapnia CaCO3 ulega rozpuszczeniu w wodzie zawierającej CO2: CaCO3 + H2O +CO2 ® Ca(HCO3)2 5.Formy powstałe przy rozpuszczaniu wapieni: A)wewnętrzne: *jaskinie: stalaktyt, stalagmit, stalagnat – kolumna naciekowa) *kominy *studnie *korytarze *jeziora B)zewnętrzne: *żłóbki i lejki – liczne, małe zagłębienia w wyniku rozpuszczania wapieni *polie – obniżenie, powstałe z połączenia wielu lejków krasowych *wywierzysko – źródło krasowe, miejsce w którym woda wypływa *ponor – miejsca w których woda wypływa *dolina *kocioł zapadliskowy – głęboki lej bez dna (ulega ono rozpuszczeniu) 6.Przebieg zjawisk krasowych w klimacie wilgotnym i ciepłym: *bardzo intensywnie *z pierwotnej masy skalnej pozostają jedynie pojedyncze, odizolowane od siebie wzgórza ostańcowe –tzw. MOGOTY (na Morawach w Czechach ®jaskinie) 7.Działalność morza: A)typy wybrzeży: *klifowe: Trzęsacz, Dover *mierzejowe: np. Hel *dalmatyńskie – zalanie łańcucha górskiego ułożonego równolegle do linii brzegowej np. Chorwacja, Kalifornia *eriasowe: zalanie gór ułożonych skośnie do linii brzegowej *fiordowe – przez zalanie dolin U-kształtnych. Są to długie, wąskie zatoki o stromych brzegach, wbijają się daleko w głąb lądu np.: Norwegia, Półwysep Skandynawski *antropogeniczne – powstałe przez działalność człowieka np.: Trójmiasto, Zatoka Tokijska