Obraz polskiego Sarmaty - Jan Chryzostom Pasek.

Sarmatyzm był zjawiskiem występującym jedynie w Polsce i cechującym szlachtę Rzeczypospolitej między XVI i XVII wiekiem. Jest to ideologia, obyczajowość oraz kultura duchowa i umysłowa polskiej szlachty. Przedstawiciele tego stanu wierzyli, że wywodzą się ze starożytnego legendarnego rodu Sarmatów mieszkającego nad Wołgą w pierwszym tysiącleciu przed naszą erą. Uważali oni że są spadkobiercami rycerzy- ziemian i przez to zajmują specjalne miejsce w dziejach Rzeczpospolitej.
Na samym początku pojęcie sarmatyzmu miało zabarwienie pozytywne. Typowy Sarmata w XVI w był wzorem wszelkich cnót takich jak: rycerskość, szlachetność, odwaga. Odznaczał się patriotyzmem, pobożnością oraz gotowością do walki w obronie chrześcijaństwa i ojczyzny. Był niezwykle związany ze swoimi rodzinnymi tradycjami, szanował i pamiętał o dawnych obyczajach.
Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało negatywnego znaczenia. W XVII oznaczało ono całokształt kultury szlacheckiej, obyczajów, utożsamianych z zacofaniem intelektualnym, nietolerancją, dewocją, skłonnością do zabaw i przepychem. Przyczyną takiej opinii było nie realizowanie przez Sarmatów obowiązków wobec ojczyzny. Cenili oni przede wszystkim własne interesy, dbanie o zachowanie jak najwięcej przywilejów. Na miejscu starych cnót wyrosły nowe negatywne cechy. Do najgorszych zaliczyć można megalomanię oraz ksenofobię, brak tolerancji. Innymi wadami były też między innymi materializm, pazerność, pijaństwo, pycha, życie ponad stan oraz samochwalstwo i brak samokrytycyzmu. Są bezgranicznie przekonani do swoich racji, nie zawsze słusznych. Ta negatywna zmiana sarmatyzmu przyczyniła się w znacznym stopniu do upadku I Rzeczpospolitej.
Szlachcic - Sarmata wciąż był zagorzałym patriotą. Dawał temu wyraz jednak poprzez negatywny stosunek do cudzoziemszczyzny oraz ostentacyjną pobożność ograniczającą się do odprawiania rytuałów, wiara nie była obecna w życiu codziennym. Sarmata wierzył w cuda zabobony i czary.
Uwielbiał się bawić, spędzać czas na biesiadowaniu. Uchodził za typowego awanturnika. Sarmaci byli porywczy i kierowali się samowolą. Nie interesowały ich losy innych. Dbali wyłącznie o własne interesy. Cenili sobie przepych i bogactwo.

Wizerunek polskiego Sarmaty doskonale ukazują należące do nurtu sarmackiego „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Był on typowym przedstawicielem średniej szlachty, człowiekiem pełnym przesądów, uprzedzeń i skłonności do alkoholu. Jest osobą o ciasnych horyzontach myślowych, maskowanych pozorami obycia i erudycji (np. poprzez stosowanie makaronizmów – latywizmów).
Tak jak każdy ówczesny Sarmata był żołnierzem i gospodarzem. Brał udział w walkach przeciwko Szwedom, a także w wielu wyprawach, między innymi do Danii i Moskwy. Jego pamiętniki przepełnione są ideologią tamtejszej szlachty, która nacechowana jest umysłowym zacofaniem oraz fanatyzmem. Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny wojownik. Nie walczy on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny, ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Jest niezwykle pewny siebie i skłonny do samochwalstwa. Jego religijność i opisywanycg przez niego szlachciców jest bardzo ceremonialna, brak jej głębi i szczerości. Pisząc o ówczesnym życiu autor chwalił cechy i postawy przedstawicieli stanu szlacheckiego: ciemnotę, pieniactwo, samowolę. Pasek nie krytykował swojego stanu, Sarmaci bowiem wyolbrzymiali swoje zalety i ukrywali wady.
Twórczość Paska jest dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego w XVII wieku. Ukazane cechy Paska jako typowego Sarmatę i szlachcica , możemy odnieść do ogółu szlachty sarmackiej. Kronikarz ujawnia w „Pamiętnikach” obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny stanu szlacheckiego