Dramat społeczny w "Nie-boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego.

Dramat społeczny
Część druga utworu, tak zwany dramat społeczny, to obraz rewolucji powszechnej. Arystokraci prowadzą walkę z rewolucjonistami. Arystokratami dowodzi hrabia Henryk, na czele obozu rewolucji stoi Pankracy. Arystokrację tworzą hrabiowie, książęta różnej narodowości - ludzie tchórzliwi, pozbawieni godności osobistej. O całkowitej degradacji arystokracji mówi Pankracy w trakcie rozmowy z hrabią Henrykiem: "Ów starosta, baby strzelał po drzewach i Żydów piekł żywcem”, „kanclerz - sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyśpieszył spadki”, „Tamten, czarniawy, z ognistym okiem, cudzołożył po domach przyjaciół”.
Hrabia Henryk stara się oczywiście odrzucić zarzuty Pankracego, przypominając, że to szlachta broniła wiary, tradycji, religii, granic, opiekowała się chłopami. Krasiński, sam będąc arystokratą, potrafi zdobyć się na obiektywny sąd o własnej klasie. Stwierdził, że ci, którzy bronili dawnej religii i honoru, sami są pozbawieni poczucia honoru, tchórzliwi i podli. Jeden tylko hrabia Henryk zachowuje nawet w obliczu klęski swą godność osobistą i popełnia samobójstwo, aby nie być upokorzonym przez wroga. Nie jest on jednak pozbawiony wad, staje na czele obrońców św. Trójcy z pobudek czysto egoistycznych, cieszy go szansa odegrania roli przywódcy. Jest osamotniony, pogardza bowiem tymi, którymi dowodzi, a także tymi, z którymi walczy. Za swój egoizm zostanie należycie oceniony w scenie, w zamkowych podziemiach: "Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli swych, potępion jesteś - potępion na wieki".
Wędrując przez obóz rewolucjonistów hrabia obserwował swoich wrogów - chłopów, rzemieślników i robotników, którzy nie mogli dłużej znosić wyzysku arystokracji. Motorem ich działania jest gromadzona i tłumiona od wieków nienawiść i chęć zemsty.
"Panom - tyranom śmierć - nam biednym, nam głodnym, nam strudzonym jeść, spać i pić".
Obóz rewolucji został przedstawiony przez Krasińskiego negatywnie, jako fanatyczny tłum, który umie burzyć stare wartości, ale do tworzenia nowych w ogóle się nie nadaje. Tylko Pankracy posiada świadomość celów i zadań rewolucji. Wie, że po zburzeniu starego porządku trzeba umieć zbudować nowy. Podobnie jak hrabia Henryk arystokratami, tak i Pankracy pogardza rewolucjonistami, umie też należycie ocenić szlachetne rysy charakteru hrabiego Henryka mówiąc po zdobyciu okopów świętej Trójcy do zgromadzonych arystokratów:
"... on jeden spośród was dotrzymał słowa.
Za to chwała jemu, gilotyna wam".
Wg Krasińskiego świat historyczny jako świat nie-boski nie ma przyszłości. Rewolucja w świecie historycznym jest zjawiskiem nieuniknionym bo taki jest mechanizm działania sił społecznych – od starych zbrodni do nowych. Jest ona wynikiem nadużyć feudalizmu i nędzy ludu, ale rewolucja nic nie daje ludzkości.
Krasiński ukazuje, że świat historyczny jest domeną działania człowieka, ale człowiek nie jest zdolny ani do postępu ani do nadania dziełom trwałości. Rewolucja przedstawiona przez Krasińskiego ma rysy antyfeudalne i antykapitalistyczne. Autor widzi jedynie burzące działanie, nie dostrzega jej konstruktywnego charakteru. W jego wizji niszczycielska rola przypada Żydom.
"Nie-Boska komedia" jest dramatem romantycznym, składa się z luźno powiązanych ze sobą scen. Utwór o charakterze dramatycznym zawiera też fragmenty liryczne, sceny realistyczne, sąsiadują ze scenami fantastycznymi. Charakterystyczną cechą utworu jest to, że nie dotyczy on konkretnych wydarzeń społecznych, konkretnego społeczeństwa, ponieważ poeta chciał pokazać w otworze uogólniony i ponadczasowy dramat ludzkości.